Die ding in die riete

By Jean Lombard

Jy sien op ’n dag jou eerste rinkhals langs ’n trappie in die sitkamer, of ’n pofadder wat jou pa met die geweer skiet, en jy raak bewus van die loutere wilde vrees wat oral opwel sodra die woord “slang” deur iemand geskreeu word. Die oeroue slang word op vernuwende wyses deur skrywers gebruik om iets diepers aan te roer. Die slang word méér as slang, dit word ’n sleutel wat iets onsêbaars ontsluit.

• Language: Afrikaans
• Publisher: Tafelberg
• Release date: Sep 5, 2014
• ISBN: 9780624070870

Jean Lombard

Jean Lombard (geb. Anthonissen) is in 1952 op Calvinia in die Noord-Kaap gebore, waar sy ook haar hoërskoolloopbaan voltooi het. Vanaf 1971 studeer sy aan die Universiteit Stellenbosch en spesialiseer nagraads in die Afrikaanse letterkunde. Haar eerste werk is by C.F. Albertyn-uitgewery op Stellenbosch, waarna sy in 1978 as junior dosent begin klasgee aan die universiteit. Tydens ’n studieverloftydperk (1981–2) studeer sy Algemene Literatuurwetenskap aan die Rijksuniversiteit in Utrecht, Nederland. In 1984 aanvaar beide sy en haar man doseerposte aan die Akademie vir Tersiêre Onderwys in Windhoek (later die Universiteit van Namibië), ’n pos wat sy tot 2003 beklee. Einde 1999 voltooi sy haar doktorsgraad aan die destydse PU vir CHO, tans die Noordwes-Universiteit. Die proefskrif het as onderwerp: “Waterslangverhale in en rondom Afrikaans: ’n ondersoek na mitisiteit as basis vir vergelykende literatuurstudie.” In 2003 vertrek die gesin (daar is ook twee seuns) na Princeton in die V.S.A. Ná twee jaar keer hulle terug na Suid-Afrika en sedert 2006 is Jean as vryskut betrokke by diverse aktiwiteite.

Book preview

Ter nagedagtenis aan

Hennie Aucamp en George Weideman

Inleiding

O, sjarmante stil sfinks

ANTJIE KROG

Die wonderlike ding van ’n bundel soos dié is dat dit soos ’n string liggies skielik ander fasette van die literêre boom belig en in ’n nuwe geheel betrek. Nuwe skrywers kom na vore, asook nuwe kante van bekende skrywers, maar veral in ’n mens self steek die byeengebringde verhale ’n eie stel slangstories aan die brand.

Natuurlik het die meeste van ons grootgeword met die paradysslang, en as jy ’n vrou is, ook met die wete dat dit juis vir jou is dat die slang in die hakskeen gaan byt en dat jy en die slang vir altyd deel van mekaar se lewe gaan wees. Maar die Bybel se slang is vir jou aanvanklik ’n versinde slang, hoofsaaklik visueel saamgestel uit Bybelprente en beroemde skilderye – ’n soort goties-krullende komposisie wat dreigend uit ’n boom langs Eva stort.

Maar dan sien ’n mens op ’n dag jou eerste rinkhals langs ’n trappie in die sitkamer, of ’n pofadder wat jou pa met die geweer skiet, en ’n mens raak bewus van die loutere wilde vrees wat oral opwel sodra die woord slang deur iemand geskreeu word.

In my jeug het almal slangervarings gehad, maar dit was spesifiek met ’n kuier op ’n Bosveldplaas dat ’n oom my puber-ore laat tuit het met mamba-statistieke wat geleidelik mambastories geword het, stories wat ek jare later in Eugène Marais se Paradys van weleer herken het hoewel die feite soms heftig deur wetenskaplikes ontken is:

’n Mambavel van agtien voet wat teen die muur van ’n kantien in Barberton hang; dat ’n mamba blind is as hy vervel, want die vel kry jy altyd met ’n ooglaag; dat ’n slang net een long het waarlangs die gifkliere strek; dat ’n drie meter lange mambaslang ’n koppie vol gif in sy slagoffer kan spuit, en dat geen ongevleuelde dier sneller as ’n swart makoppa oor die toppe van struikgewas of die takke van bome of op die grond beweeg nie – dit skep die indruk van ’n pyl uit ’n boog. Die mamba seil nie kronkelend soos ander slange nie, maar reguit en is dan weerskynend in die sonlig met glanse van purper en metaalgroen. Teen die agtergrond van ’n blêrende wyfiemamba wat besig is om te paar vind die onvergeetlikste aanvalle plaas: Twee seuntjies speel by ’n miershoop, ’n mamba peul uit en agtervolg die histeriese kinders. Dan lig die slang homself ’n meter of meer op agter die kleinste seuntjie en byt hom in die skouer waarna hy neerval asof ’n koeël sy hart getref het.

G’n wonder nie dat Marais se verhaal Diep Rivier vir my oor die jare die onvergeetlikste slangstorie gebly het. Dié verhaal kon weens die lengte daarvan en die fokus op werklike slange nie by hierdie bundel oor wonderslange ingesluit word nie, maar dit is met plesier dat ek daarin al die eienskappe herken het wat Jean Lombard bespreek in haar verhandeling oor slangstories. Wat onder meer ter sprake is, is die mitisiteit van verhale, oftewel die verwerking van ’n bestaande mitologiese motief, soos die oeroue slang, op vernuwende wyses deur skrywers om sodoende iets diepers aan te roer. Die slang word méér as slang, dit word ’n sleutel wat iets onsêbaars ontsluit.

Mitisiteit, sê Lombard, is nou verwant aan die konsepte numineus, die spirituele of die goddelike, dit wat misterieus en onpeilbaar is: die begeerte en soeke na die geheel en al Onbegryplike, die Gans Andere. Mitologiese stories van gehalte is altyd ’n poging om nader te kom aan die begrip en verwoording van bestaansvrae oor byvoorbeeld lyding en geweld, oor die misterie van seksualiteit en die verklaring van die skepping van die heelal, met ander woorde kwessies waaroor die rede en sintuiglike waarneming geen bevredigende uitsluitsel bied nie. Daar is dikwels in so ’n verhaal ’n intense verlange na die sin van die lewe, maar nóg die verlange, nóg die sin kan eintlik voldoende onder woorde gebring word.

Marais maak in sy storie gebruik van ’n fiktiewe skrywer, Paul de Roubaix, wat saam met sy ou skoolmaat Sois de Ville, ’n gewese polisiekommandant, genooi word deur ’n jonger vriend, Boy van Niekerk, na sy afgeleë erfplaas, Avonduur. Hulle moet gaan vasstel waarom dit lyk asof reusemambas Boy se vrou skade wil aandoen. Dis glad nie mambawêreld nie, en die mambas kom honderde kilometer ver met onbehoorlike haas op sy vrou afgepyl. Die jong boer vermoed, erken hy met skaamte, toordery. Hy word gerusgestel: Geleerde reisigers beweer dikwels dat daar in die toorkuns van Afrika meer skuil as wat die meeste mense glo of van weet.

Verskeie klassieke, gerespekteerde Afrikaner-elemente open hierdie slangverhaal: die Hugenoot-vanne, kreatiwiteit (skrywer) en wet en orde (polisie) asook die erfplaas wat aan ’n voormalige roemryke rugbyspeler behoort. Die drie vriende onderneem om tot die geheim van die slangteenwoordigheid op hierdie paradyslike plaas deur te dring.

Dit blyk gou dat daar ’n vreemde driehoeksverhouding op die plaas bestaan tussen die baas, sy vrou en die kinderoppasser, laasgenoemde ’n beeldskone halfbloed wat eers deur Portugese nonne in ’n klooster Westers grootgemaak is en later deur haar swart ma en sangoma-oupa in die tradisionele swart kultuur opgevoed is.

Die skrywer erken dat hy selde tevore ’n mooier meisie gesien het as Juanita Perreira. … Sy had die eienaardige geelbruin vel met ’n onderlaag van pienk wat so dikwels in die Portugese halfbloed voorkom. Haar gelaatstrekke had niks van die inboorling nie. Die mond en lippe was fyn en die neus hoog en reguit soos by ’n egte Griekse tipe. … Haar trotse laggie terwyl sy trag om die baba behoorlik ten toon te stel, was iets so aanvallig as ’n mens ooit in ’n meisie kon verlang. Ek kon merk dat die verhouding tussen haar en ons gasheer en -vrou veel meer intiem en, van haar kant, minder onderdanig was as wat ’n mens gewoonlik tussen bediende en heer verwag.

Kort hierna beleef die geselskap, terwyl hulle almal buite langs ’n grenadellaheining sit, die eerste aanval. Op briljante wyse ontgin Marais die mitiese aspekte van die slang deur nie net die slang op sigself te beskryf nie, maar ook die donker en komplekse argetipe wat dit soms in die onbewuste verteenwoordig:

In die digte blare van die grenadella, waar Boy wys, sien ek ’n stadige, aaklige, senuskokkende beweging. Wat dit was, kon ek nie uitmaak nie. Die voorwerp wat die beweging veroorsaak het, was self donker, en dit was so in die duister van die grenadella gehul dat dit onmoontlik was om die vorm of gestalte uit te maak. Ek het my verbeel dat ek ’n swart gesig sien wat deur sluwe bewegings trag om ’n loergat deur die blare van die grenadella oop te skuiwe. Dit was die eerste en laaste indruk wat ek gehad het. En toe was daar ’n geweldige uitbarsting – ’n oorverdowende ontploffing wat my byna van my voete ruk. Boy had altwee lope van die geweer gelyk afgetrek en ’n rokende gat deur die grenadella geblaas, ongeveer vier duim bo die plek waar die bewegende voorwerp verskyn had.

Pas nadat dit blyk dat een van die wasvroue deur ’n mamba doodgebyt is terwyl sy die gasvrou se klere gewas het, word verneem dat die boer een oggend gesien het hoe sy vrou uit die veld terugkeer nadat sy na ’n sekere blom gaan kyk het.

Die gras was nat van die dou, en ek kon duidelik haar spore vanaf die rantjie agter soos ’n donker streep sien. En toe skielik merk ek iets blink agter op haar spoor wat haar klaarblyklik vinnig agtervolg. Net toe ek dit opmerk, lig die slang skielik sy lyf orent, en toe sien ek dat dit ’n swart mamba is.

Gelukkig was die geweer naby.

’n Buurman daag tydens die vriende se besoek op. Hy is ietwat van ’n kluisenaar, maar het baie kennis van die natuur. Op ’n uitstappie kom hulle af op ’n reuse-bergskilpad wat doelgerig maar met onbehoorlike haas voortstommel. Die gas verduidelik dat die wyfie van die meeste werweldiere ’n sekere klier het wat ’n reukstof afskei wat gedurende paartyd in werking tree en vanweë hierdie afwerpsel is die mannetjie in staat om die wyfie oor ongelooflike afstande te volg en uiteindelik te vind. Die leser verstaan dus dat slange deur hierdie reukstof na die plaas aangelok kan word.

Daardie aand kom die vriende van aangesig tot aangesig te staan voor die slang in sy volle kragtige dodelikheid, en dis boeiend hoe Marais die verskillende reaksies en intense emosies uitbeeld. Tydens aandete hoor almal skielik die klap van kaal voete in die gang vanaf die slaapkamer, en twee jong swart vroue borrel die kamer binne, gillend:

‘Wana! Wana! Die noga! Die noga!’ – ‘Die baba! Die baba! Die slang! Die slang!’

Al vier van ons het gelyk opgespring en, saam met Juanita, die gang opgestorm. Toe ons by die deur van die slaapkamer kom, het ek vir die eerste maal opgemerk dat Boy ’n dubbelloopgeweer in sy hande had. … Nooit sal ek die verskriklike skouspel vergeet wat ons in die dof verligte slaapkamer aanskou het. … klein Marie was op die groot bed – waarskynlik slegs tydelik – aan die slaap. Ek kon haar klein gesiggie duidelik sien, met die lippies half oop en die skyn van ’n glimlaggie op haar mondjie. Sy was in die middel tussen die slaapplekke van haar moeder en vader, wat aangedui word deur die plasing van die nagklere. Op Marie, ons gasvrou, se kussing, waar haar geborduurde nagrok opgevou was, sien ons die vreeslikste slang wat ek ooit in my lewe teëgekom het. Ek dink die ontsettende omgewing het daartoe bygedra om die dier in ons verbeelding te vergroot en sy wrede en dreigende voorkoms meer afskuwekkend te maak. Dit was ’n swart mamba van ongeveer twaalf voet lank. Hy was in twee kringe op Marie se nagrok opgerol met die orige van sy lyf in die lug omhoog, wat hom ’n hoogte gegee het van minstens ses voet bo die ledekant. Die nek was gebuig, met die oop bek in ons rigting. Ons kon dadelik die glinstering van sy oë en die glans van sy slagtande sien. Hy swaai stadig van kant tot kant, wat elke keer sy vreeslike kop direk bo die slapende kind bring.

En te midde van ons radelose geraas en vasklou, tree Juanita skielik oorheersend te voorskyn. Ek had haar tevore nie opgelet nie. Wat ek eerste gesien het, was dat sy tussen ons deurdruk sonder om ’n woord te sê. Met een hand ruk sy van Marie se skouers ’n wit tjalie – dieselfde tjalie wat oor die stoel gehang het die nag van die gebeurtenis op die veranda. Sy stap die kamer binne met die tjalie in een hand, en toe sy voor die bed kom, begin sy dit met altwee hande na die slang toe te waai. Haar gedrag het ons almal tydelik versteen en van alle krag beroof. Ek dink ons het almal die gevoel gekry dat sy kennis besit wat haar tydelik meesteres van die situasie maak. Stadig sak die reuse-slang in een vou op die ander inmekaar, en net toe die laaste kring op die kussing neersak, gooi Juanita die tjalie oor hom. Sy gryp die kussing tesame met die nagrok en slang in een bondel en loop na die venster, wat onder oop was. Met een beweging gooi sy die hele drag deur die venster en skuif vinnig die raam toe. En nog was sy die eerste om die kind op te tel en in haar arms vas te druk. Daar was ’n kort worsteling tussen haar en die moeder, want Juanita wou die kleintjie nie loslaat voordat sy die gesiggie met soene bedek het nie. Daarna was daar ’n algemene omhelsing; ek onthou dat ek gesien het dat Boy die jong vrou in sy arms neem en herhaaldelik op die wange soen, met die uitroep: ‘Juanita, jy het my kind gered!’

’n Omruiling van rolle vind plaas: die halfbloed is nou die meesteres van die slang en sy beskik oor kennis wat lewens kan red of vernietig. Deur middel van die slang word morele en politieke kwessies van daardie tyd gekompliseer en die leser word bewus gemaak van die fyn lyn tussen geloof (soort hoort by soort) en bygeloof (toordery met slange) en die verreikende gevolge wanneer dié sake verwar word.

Met ’n volgende uitstappie hoor hulle ’n beeldskone lied wat in Portugees gesing word. By ’n groepie hutte, oftewel ’n kraal, kom hulle op Juanita af:

Om die heupe was gebreide beesvel-voorskote wat tot aan die knieë reik. Haar hele mondering was met skitterende krale uitgewerk, en om hals, arms en enkels was die gewone versameling koper- en ysterringe. Sy staar ons geruime tyd verbysterd aan, en ek dink nie dat ek ooit in my lewe iets so mooi en so passend by die wilde natuuromgewing gesien het nie. … Die lyne van buuste, arms en bene was beeldskoon. Daar was nie die minste beweging of poging om die boesem te bedek nie; daar was in hierdie opsig die volstandige natuurlikheid van die gewone swart vrou. Haar houding, haar gebare, die nadrukskeppende geluide wat haar woorde vergesel, was dié van ’n gewone inboorling. … Sy beantwoord De Ville se uitroep met ’n skel gelag, waarvan die geluid alleen genoeg sou gewees het om haar as ’n naturel te bestempel.

Saam met haar vertaal hulle hierdie pragtige lied wat met sy wanhoop, groot verlange en nimmerbereikbare liefde later as een van die credo-gedigte van Marais bekend sou word. De Ville huiwer ook nie om die Diep Rivier, die donker stroom, as die slang te verklaar nie, simbool van sowel die dood as die uiteindelike omhelsende droom waarin alle smart en verlange tot ’n einde kan kom:

O Diep Rivier, O Donker Stroom,

hoe lank het ek gewag, hoe lank gedroom,

die lem van liefde wroegend in my hart?

– In jou omhelsing eindig al my smart;

blus uit, O Diep Rivier, die vlam van haat; –

die groot verlange wat my nooit verlaat.

Ek sien van ver die glans van staal en goud,

ek hoor die sag gedruis van waters diep en koud;

ek hoor jou stem as fluistering in ’n droom,

kom snel, O Diep Rivier, O Donker Stroom.

Die rol van water in baie slangverhale is eintlik logies. Wanneer ’n mens die kronkelinge van riviere deur ’n landskap bekyk, is dit nie moeilik om die verband tussen slang en water raak te sien nie. Wanneer droë rivierlope ná ’n goeie reënbui stromend afkom, is daar eweneens ooreenkomste met die gekronkel van ’n slang, en altyd stel dit beweging en transformasie voor.

Dit is egter eers met die ondervraging van Juanita dat die volle konteks van haar dilemma duidelik word.

‘Hoe sal ek ’n vryer hê of aan liefde dink? ’n Blanke sou my verag en ek verag ’n kaffer. Ek staan op ’n spits tussen twee afgronde. Daarom is die liefde vir my ’n verbode ding. Sien u, kolonel De Ville, dit is die swart bloed in my are. Die wit bloed tel nie. Miskien is die swart bloed in my are die Donker Stroom waarvan die lied melding maak!’

Juanita beskou die slang as ’n simbool van die swart bloed in haar are, maar sy gebruik die slang om haar lewe, wat deur ’n politieke struktuur vernietig word, fisiek te transformeer sodat sy die man en die kind wat sy liefhet, kan behou, terwyl die een wat in haar pad staan deur ’n verdoemende beeldskone verteenwoordiger van die natuur verwyder moet word.

Die verhaal betrek die numineuse wanneer die skrywer begin om die slang te verklaar, en dán begin die leser ook Juanita se dilemma begryp. Die twee vriende kan wel die slange se teenwoordigheid wetenskaplik analiseer en verklaar, maar dit is eers ’n werklike konfrontasie met die slang, asook Juanita se optrede tydens dié voorval, wat hulle die tragedie van haar lewe laat verstaan, ’n tragedie veroorsaak deur die land se kleur- en ras-obsessie.

Ek het gevoel dat haar Donker Stroom iets simbolies agter in haar gemoed was en dit het my skielik te binne geskiet dat haar Donker Stroom die swart mamba was. En toe het stadigaan die hele tragedie van haar lewe in my verbeelding ontvou. Ek kon die storie van haar ongelukkige liefde maklik besef; ek kon begryp wat in so ’n onstuimige siel te voorskyn mag kom; en bo alles was die sonderlinge verdubbeling van persoonlikheid, waaronder die ongelukkige skepsel belas gegaan het, ’n toestand wat gestrek het om haar gemoedstorms veel meer ingewikkeld te maak.’

Ek moet nog net dit byvoeg: twee dae later is die lyk van Juanita in die populierbos gevind met twee slagtandmerke op haar skouer. Sy was in haar naturellekleding en had nog ’n sakkie met klierstof in haar besit. So het sy haar Diep Rivier eindelik self deurwaad.

In die tweede laaste paragraaf word geïnsinueer dat die sonderlinge verdubbeling van persoonlikheid die hoofoorsaak was vir haar tragiese einde – dit was dus haar lot as halfbloed. Maar dit is juis deur die slang, deur haar gebruik van die slang op grond van suiwer wetenskaplike kennis sowel as sangoma-advies, en daarmee saam die elemente van skoonheid, mag, vernietiging, liefde en kreatiwiteit, dat die kompleksiteit van die verhaal tuisgebring word. Die leser kom algaande onder die besef dat daar vir iemand wat nie inpas nie, ongeag ’n verbysterende skoonheid, of intelligensie en kennis en die vermoë om ’n aangrypende lied te skryf, geen toekoms is in ’n bedeling waar oor multikulturele veeltaligheid gefrons word nie.

Op hierdie wyse word die gewone folkloristiese rol van die slang ’n nuwe konteks, vorm en inhoud gegee, naamlik om in gesprek te tree (en nie noodwendig om te veroordeel nie) met die manier waarop die Afrikaner destyds alles in terme van die suiwer ras hanteer en beheer het.

Die slang is die dier wat waarskynlik die meeste voorkom in die verskillende mitologieë van die mensdom, en boonop in ’n groot verskeidenheid van vorme. Hoewel slange meestal as vreesaanjaend ervaar word, simboliseer hulle terselfdertyd vrugbaarheid en vernuwing – as falliese simbool word hulle met seks en voortplanting geassosieer.

Die slang het as argetipe dierlike én menslike eienskappe; dit kom op land en in die water voor, en so word die slang simbolies van boodskappers tussen die wêrelde van die onbewuste en bewuste ervaring, simbole wat oorgange tussen die twee domeine kan bewerkstellig. Wat aanvanklik as bonatuurlik beskou is, word byvoorbeeld in Marais se verhaal wel wetenskaplik verklaar, maar juis om die enorme omvang van die rasverwerpte se pyn te belig.

In ander verhale in Lombard se versameling word verdere ooreenkomste tussen byvoorbeeld waterslange en verwante kreature soos die reënbul en watervroue getref. Carl Jung se beskouing van die kollektiewe onbewuste en argetipes, oftewel die veronderstelling dat alle mense se bewussyn dieselfde oerpatrone het, help ’n mens om verskeie argetipes in die verhale te onderskei, soos byvoorbeeld die wyse ou