Buys: ’n Grensroman

By Willem Anker

Coenraad de Buys is die gevaarlikste man in die Kolonie. Op agtjarige ouderdom het hy sy eerste grens oorgesteek en sy ouerhuis agtergelaat. Huis-uit, Kaap-uit, beskawing-uit. Uiteindelik wêreld-uit. Vanaf die Langkloof swerf die legendariese Buys deur die onrustige landskap van die laat sewentienhonderds. Buys is trekboer, grootwildjagter, Khula die Grote, Koning van die Basters, sewevoet-rampokker, veelwywer en pes van die owerheid. Oral verwek hy kinders; oral sluit rowers en weglopers by hom aan – ’n ganske Buysvolk. Hy steel vee en vroue, smokkel gewere, sweep grensboere op teen die VOC en al wat Empire is; hy tolk tussen Nederlander en Xhosa en praat deurgaans net sy eie woorde. En oral op sy drosterpad is daar die honde, altyd die honde en die af-oor gedierte wat Buys se jeukvoete op die pad gesit het. Op Buys se spoor, in sy kop, om sy kampvuur draai die kwylende bekke rond. Buys is ’n roman oor grense en oor grond. Dit vertel waar ons vandaan kom.

• Language: Afrikaans
• Publisher: Kwela
• Release date: Sep 30, 2014
• ISBN: 9780795706943

Willem Anker

Willem Anker (1979) se eerste roman, Siegfried (Kwela, 2007), is met die UJ-debuutprys en die Jan Rabie/Rapport-prys bekroon. Hy doseer skeppende skryfkunde en Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit Stellenbosch en is ook die skrywer van teatertekste soos Slaghuis, Skrapnel en Samsa-masjien.

Book preview

Die uitleg van hierdie digitale uitgawe van Buys mag verskil van dié van die gedrukte uitgawe, afhangende van die instellings op u leestoestel. Die uitleg vertoon optimaal indien die standaardinstelling op u leestoestel gebruik word.

Vir Christine

squigle

Wat sou hulle makeer het, daardie brakke?

om weg te dros uit gawe buurte

– Peter Blum

1761 – 1798

squigle

1

Kom en zie! Die koggelman op die rots, rysmier in die bek. Sy kake begin maal. Hy bespied die gewes, al langs die kloof af. Sy byt val stil, sy oogballe rol. Die kleur van sy kop en voorpote wys hy is gereed vir paar. Hy toon sy rooibruin rug en kraag. Hy kyk op, draai sy kop na regs. Sy blou nekvel span.

Kyk, agter die klipsalmander verrys ek uit die rots. Ek stof my hoed af, steek my pyp op. Aanskou my: Ek is die legende Coenraad de Buys. Kom, laat ek jou besmet, my erflik belaste leser. As jy hier lees, sien jy wat ek sien. En ek sien alles. Ek is van alle dae, ek is onsterflik. Moet my nie siel noem nie. Ek het hoeveel name. Noem my eerder Coenraad, of Coen as jy my moeder of suster is. Pen my neer as De Buijs, De Buys, Buys of Buis, nes jy goeddink. Noem my Koning van die Basters, Khula, Kadisha, Moro, Diphafa of Kgowe. Ek is hulle almal. Ek is alomteenwoordig. Ek is Alom-Buys. Jy sal my aantref in vele gestaltes. Jy sal my teëkom as trekboer en antropoloog, rebel en geskiedkundige. Ek is ’n vagebond en ’n boekengek, ’n smokkelaar, minnaar en natuurkundige. Ek verskyn as jagter, veelwywer, redenaar, plunderaar, patriot, klipneuker. Ek is ’n kryger en leuenaar; ek is ’n fielt en verteller van my eie verhaal. Ek gaan jou verblind en verbyster met my gestaltes, met my alvermoënde blik. Ek is ’n trekvogel, ek neem jou op vlerke. Streel oor my kruis en jy sal weet ek is geen engel nie. Ek ken jou goed. Ek weet jy kan nie wegkyk nie.

Mag ek jou verder influister? Jou oorhaartjies tril wanneer my asem naby kom. Trek saam met my deur die menseheugenis, oor die ongemerkte stofvlaktes tot by die prille voetspoor, die eerste staanvuur, die trop aapagtiges wat regop beur in die grasveld. Hoor die voete in die grotte stamp. Kyk hoe krap en verf mensdiere teen rotswande, hoe trek hulle die kogelbane na van halfmense op weg, reise tussen hand en poot, snoet en neus, togte na die ander kant.

Hoe ver is jy bereid om in my spoor te trap? Is jy reeds te bang? Aanskou die letsels van my beweging, die merke van my vel op die moederaarde. Opgelet: My huid is hierdie stof en sand. Hoor my in elke voet en hoef wat val. Sien my weerkaats in iedere oog wat ’n vuur betrag; ek is beide spoor en spiegel. Ek is van hierdie land, getoë soos klip.

Kyk, die bloukopkoggelmander sluk die rysmier in, versit versigtig sy poot, tas skaars die grond. Luister, die geskiedenis begin beef, die stof van vergete veldslae en onopgetekende sterftes kom los, ritselend onder die siedende bodem.

Storm met my voort deur die ylingse vlug van tyd tot waar die jagters en uintjiegrouers verplaas word deur herders en akkerbouers. Vorentoe, deur tydsgewrigte van swerwing en nedersetting. Snel verby seevaarders wat kruise plant so ver hulle dryf. Skeer verby skeepswrakke met die name van heiliges, te pletter geloop op De Goede Hoop se ruwe rots. Kom waad saam met my deur die strome van bloed: polsend uit neuse tydens danse, stortend uit lywe, af langs hewwe en lemme van hout en yster, later uit kogelwonde, van altyd af uit moederskote, uit maagde en naelstringe; al die bloed altyd teruggeslurp die grond in.

Soos deur die spiraal in die loop van ’n roer, met elke draai al hoe blitsiger: Skiet oor die berge en dale en Kompanje-tuine, oor die land, hierdie storthoop vir noordelike rowers en lasteraars. Skeer heen oor die roepe en sugte van diere en mense. Vlieg oor die invoer van slawe en dan die invoer van perde, oor die beendere van die Strandloper en die reste van Van Riebeeck se middagete, oor forte wat hier kastele genoem word, oor die eerste Nederduitse preke, die eerste suiker, die eerste brandewyn, oor die bloed, oor oproer en revolusies, oor gevierendeelde opstandiges en donker gate van gevangenskap. Flits oor oorloë en Kristene en Hottentotte en Kaffers en Hugenote en Hollandse jenewermoed en boereverneukery en pokke en Groot Constantia en die Groot Vis, oor riviere wat uitkalwer en grense wat vasgroei. Wat soek jy hier? Weet jy hoekom jy my soek? Wat gaan jy doen as jy my vind? Toe, gaan kniel by enige karkas en kyk hoe die vlieë saamkoek soos ’n kosmos wat oopblom; sien! Dese grond wis uit en verteer. Dit slurp die geskiedenis op en kook dit weg tot niks.

Luister, die liedere van die land galm oor alles heen. Hoor die mensegesange, die veldgesange, die krysings en krete. Hoor net die maathou op metale en stokke en velle en klippe, op pense en pote, op erde uit die aarde. Oor hierdie stomme wêreld heen die bulderings en gebulk, die getjank en gehyg. Die klappe en knalle. So luid, so stil. Só versigtig sit die salmander sy poot neer, ek sweer hy ruik die bloed in die grond.

Dalk voel jy veiliger in die agterkamers van museums? Ek is die vismot se voeler in elke argief. Ek het toegang tot elke bladsy. Ek vreet soos ek lees. Laat ons dan ritsel deur die name op kaarte van nuwe riviere en nuwe berge en lengtelyne en breedtelyne en sendelinge en ou gode en ’n nuwe vasgespykerde god en kerke en grotte en die wieg van die mensdom. Vluglees deur moord en doodslag en verkenners en trekkers en rebelle en swerwers en botsings en strafkommando’s en slaweopstande en veediewe en koloniseerders en lyke, al die lyke. Voorwaar, selfs op hierdie afstand die weergalmende slae en skote, ja, selfs uit die blaaie van blosende geskiedskrywers. Ek het dit alles gesien, elke woord gelees. Ek vergeet niks en vergeef bitter min.

Kom en zie! roep my stem in hierdie halfwoestyn. Kom kyk hoe die land sy seëls oopbreek vir jou. Hier waar daar geen toevlug sal wees vir die herders en geen ontkoming vir die maghebbers oor die kudde nie. Hier waar die Melkweg span soos die ruggraat van ’n halfgevrekte vaal perd wat duiselend die gewelf oor De Lange Cloof bo hou. Vlaktes met rotsskilfers en sand soms rooibruin soos ou bloed en soms beenwit. In die noorde en die suide lê rye berge soos versteende olifante wat hulself uit die aarde opbeur en dan halfpad opgee en deur eeue heen weer deur bos en klip bedolwe word. Jy sien steeds die voue van hul skouers, die ou nekke en slap slurpe wat uitgeput myle ver oor die landskap uitstrek, maar wanneer jy dink jy hoor hulle sug, is dit net die wind. Die berghange is ruig, die klowe nat en begroei met varings. Die rotsriwwe gaap uit die groen vel van die ruggens. Die mense bou hul huise naby die riviere en vernoem hul plase na die strome. Die plase lê op ’n ry, ’n beeswêreld aan die bokant van die kloof, ’n wêreld van sit en kyk. As jy opstaan en rondom jou kyk, sien jy jou ganske plaas en sien jy jou verdomde buurman van ver af aankom.

As jy mooi kyk, sien jy die huisie van gepakte klip en harde biesies. As jy fyn luister, hoor jy die mense in die huis werskaf om die sterwende lyf van ’n vader. Die koggelman sal jy nie meer sien nie. Die valk het hom voor sononder gevang.

squigle

Kyk, ek staan in die deur. Ek is agt jaar oud. Ek lyk soos my moeder. My vader lê op die smal katel. Sy rug span soos ’n Bossiesmansboog, dan sak hy weer neer. Miskien het ’n ding in die veld hom gebyt. Dalk het hy aan die verkeerde blaar gekou. ’n Paar dae gelede kom hy by die huis en kla en niemand luister nie. My moeder skel hom uit vir ’n lammeling en luiaard. Hy gaan lê en praat nie weer reguit sinne nie en staan nie weer op nie. In die klowe roep jakkalse en honger honde. Stukke kerslig dobber in die waskom. My suster kom sit by my, haar vingers maak skaduprente teen die muur. My vader se hande klou aan sy maag. ’n Gebulk, dan die optrek van die bene.

O God! Mijn Here God.

My moeder Christina berispe haar man; hy word stil, prewel iets onhoorbaars. Moeder gee opdrag dat ons hom katel en al uit die kamer dra en voor die herd kom neersit. Sy kyk dat ons dit doen, loop uit. Ek gaan staan by haar; sy weet nie van my nie. My oudste broer kom die huis in met ’n kopaf hoender, sny die pens oop en druk die oopgespalkte vogel op sy stiefvader se bors om die koors uit te trek. Vader roep weer na onse God gebore in woestyne en oorloë en smyt die gevogelte van hom af. Moeder beveel nog ’n oopgesnyde hen. Hierdie keer word die bloeiende warmte langer geduld. Ek sit in die hoek en loer van onder ’n hoop velle hoe hoender ná hoender deur die nag op die kropgetrekte bors gesit word. Met die eerste glim van daglumier help ek vir Moeder om koeimis op die bors te pleister. Ek smeer die stomende mis, voel die trillings onder sy vel.

Moenie aan my vat nie! bulder Vader.

Ek staan terug.

Stop jou twak, sê Moeder.

Vader swyg.

Hulle slag ’n bok en drapeer die derms oor die lyf. My suster bring water. Moeder gaan staan op die werf. Ek en my broers was die bloed van die misvloer af, moor hoenders en stook die vuur in die herd. Vader se stuiptrekkings dryf ons spulletjie voort soos ’n trop slaapwandelaars tot en met ’n skielike regopsit en laaste rukking asof die ledemate hulself wil losskeur van sy binnegoed voordat hy sug en sterf. Ek hurk by die vuur en kyk vir my vader: Jan de Buys, Jean du Buis die Derde, kleinseun van ’n Hugenoot, seun van ’n ryk Bolandse boer. Sy dood, soos sy lewe, klein en gedwee.

Kom, laat ons my ouers se reste opgrou uit die argiewe: Op twee-en-twintig trou Vader met Christina Scheepers, ’n dubbele weduwee agt jaar ouer as hy. Grootvader De Buys, die swernoot, steek Vader in die pad met ’n wa en ’n paar verjaarde osse. Die paartjie – en Moeder se vyf kinders by haar vorige mans – kry hulle ry. Hulle dryf hul spulletjie vee aan tot hulle tent opslaan op ’n verlate stuk grond langs ’n willekeurige stroom. Man en vrou en kinders en Hottentotte bou ’n huis van riete en gras en klei en woon daar onderwyl Christina twee dogters baar wat skaars hul nat koppies tussen haar bene uitsteek voor hulle doodgaan en sonder name begrawe word in gate wat toegegooi word en nie gemerk word nie en geheel en al geen letsel op die aarde laat nie. Vader en Moeder ken nie die land nie en die vee vrek van die giftige gras en bolle en ’n droogte eis die res van die stoet. Hulle dwaal deur De Lange Cloof en Moeder vertel dat ek in die jaar 1761 gebore word op Wagenboomsrivier, ene Scheepers se plaas. Ons dool verder. Doringbome en varings groei in die klowe en tiers hou in die hange en ons plak by familie en kennisse. ’n Jaar later teken Vader vir die leenplaas Ezeljacht in De Bo- Lange Cloof waar die weiding geiler is. Vader en die ouer seuns en die Hottentotte bou ’n huis. ’n Rietafskorting verdeel die binnekant in twee vertrekke. Die biesiedak sleep op die grond. Christina baar nog kinders waarvan twee seuns en twee dogters oorleef.

Wanneer die res van die huis van die skok aan die slaap raak, bly ek sit en kyk na my vader terwyl die vuur in die herd stadig doof. Daardie môre is ek agt en oorstelp; elke nou en dan staan ek op en voel hoe hy kouer word. Vandag, in my alsiendheid, kyk ek terug. Ek sien my lieve vader daar lê in sy huis soos dié van ander trekboere. Wonings waaroor tuitbek- Engelse reisigers later sal skryf dat dit meer lyk soos die gate van diere as die tuistes van mense. Met sy sterfte is hy lank reeds volledig verslaan deur die vrou en haar tien kinders. ’n Arm man, sy boedel skaars sewehonderd riksdaalders. ’n Lewenslange, seer langsame en onstuitbare oorgawe. ’n Noodlottige beleefdheid en inskiklikheid tot waar selfs enige verset teen die gif uit die veld vir hom te selfgeldend was.

squigle

Teen laatoggend deel Moeder pligte uit soos elke lieve dag. Die geskarrel neem sy gang rondom die lyf, uitgestal op die katel. Op die vloer lê ’n bossie heide wat iemand op die lyk gesit het en wat afgeval het en wat niemand weer opgetel het nie.

Ek probeer met my broers en susters speel. My broer met die lang arms dra my rond op sy skouers. My susters wil my vashou en huil. Die jonger broers en susters soek troos by my. Ek weet nie hoe om te troos nie. Ek slaan my jongste boetie toe dié begin huil en dan tjank hy harder. Ek loop kruip weg teen die huis, onder die venster. Moeder staan voor die lyk met haar arms gevou. Sy sien my, loop na die venster en kyk reg deur my en druk die houtskerm terug in die venstergat. Ek loop om die huis en kom in by die deur. Moeder staan weer by die lyk. Ek druk my kop in die donker en sagte voue van haar rok. Sy sit ’n hand op my skouer. Die hand beweeg oor my rug en vryf op en af en druk my een keer vas en sak dan na haar sy. Ek kyk op na haar en sy sê iets wat ek dadelik vergeet en ek loop rivier toe en gaan trek stukke bas van bome af en kyk hoe hulle op die water wegdryf en gooi klippe agter hulle aan. Teen die middag kom soek twee van my susters my en druk my vas en begin weer sanik. Die son skuif; ek dwaal op die werf. My broers is almal besig en moerig en niemand het vir my werk nie en niemand wil speel nie. Ek span my dolosse in op die misvloer.

Kom onder my voete uit, sê sy.

Ek sal soet wees, Moeder.

Gaan speel buite. Jy kan nie die veld omkrap nie.

Ek sal stilsit, Moeder.

Buitentoe! Dáár is niks wat jy kan breek nie.

Die son sak. Die maan kom op. Ek lê tussen my broers en susters in die voorste vertrek en luister hoe ons moeder snork in die kamer. Ek hou die suster naaste aan my vas so styf ek kan. Tot sy wakker word en my met ’n knie wegwerk en omdraai.

By die begrafnis kyk ek hoe hulle huil. Iets blaf my wakker in die nag. Ek staan op uit die hoop bekende lywe wat soos ’n werpsel werfkatte opmekaar lê. Ek loop weg. Ek gaan staan. Die huis is ’n dowwe smeersel teen die sterre. Ek draai weg, stap aan, stop, draai om en kyk weer na die huis om te sien of iemand my kom soek. As iemand nou uit die huis storm, sal ek weghardloop, maar nie so vinnig as wat ek kan nie. Een van my ouer broers sal my inhardloop en platduik en huis toe sleep en afransel.

Ek loop na die huis van my halfsuster Geertruy, my peetmoeder Geertruy en haar nuwe man, David Senekal, aan die ander kant van die plaas, en kyk nie weer om nie. Die maan hang te swaar; die boomtoppe kan dit skaars bo hou. Die plaas is groot, meer as drieduisend morg, en op hierdie nag veel groter. Dit is koud.

Ek gaan staan, kyk rondom my. Geertruy is nie ver nie. As ek in die nag daar klop, gaan sy ’n gedoente daarvan maak. Moeder is nie ver nie. As ek teruggaan soontoe, gaan my susters wakker word en my troos.

Ek gaan sit teen ’n rooi klip wat tussen die fynbos uitrys soos ’n dragtige seekoei. Ek grawe langs die klip. Die grond word vinnig los; ek grawe verder. Ek krul op in my gat teen die klip wat hard agter my lê en waarvan ek my nie die onderkant kan verbeel nie. Ek krap myself toe met grond. Ek slaan dit styf teen my vas soos die rug van my suster. Oral roep troppe en swerms mekaar; hulle waarsku en dreig en verlei. Eenkeer sien ek stoom trek uit ’n paar neusgate teen die bleek maan en dan die oë skitterend in die bos en dan niks meer nie behalwe vlerke wat takke breek. Die maan skuif verby en weerkaats teen die klip bo my en val voor my oor die grond. Vir die entjie wat ek kan sien in die yl afskynsel van veraf lig is ek veilig, en daaragter, sê ek vir myself, is alles wat ek hoor net die wind in die kreupelhout.

Ek wag op die rand van die werf tot die mense begin roer. Ek klop aan die deur. Geertruy maak oop en vat my binnetoe en gooi ’n strooimatjie by die vuur in die voorhuis.

’n Paar maande later trou Moeder met Jacob Senekal, die jong galgenaas-boetie van Geertruy se David. Moeder is agt-en-veertig en Jacob agt-en-twintig, maar Moeder is ’n mooi vrou met heelwat tande vir haar ouderdom. By kerslig lyk sy jonger as Geertruy. Twee jaar later begrawe ons treurende moeder ook vir Jacoppie. Die kluite het die kis skaars toegeval of dit is ’n volgende Jacob, ene Helbeck, wat op Ezeljacht haar bed en boerdery kom deel.

squigle

Ek is nog nie lank weg van die huis nie. Ek sukkel om te slaap in die vreemde huis. Ek klou aan die karos, dink aan die lywe van my broers en susters wat my warm gehou het op sulke nagte. Ek sluip na die ander kamer waar die gesin lê en kruip in langs Geertruy en David en hul kind. De domme David jaag my uit die huis uit. Ná ons die volgende oggend ons daaglikse eiers en askoek in stilte verorber het, roep Geertruy my eenkant en verduidelik hoe daar geslaap word. Sy druk my vas en hou my so en ek laat los nie en dan trek sy my arms van haar af. Sy loop die huis in en gaan gee die baba bors en toe daardie doorverrotte derm David my vang afloer, slaan hy my en die volgende dag foeter die hondsvot my weer.

squigle

Geertruy sit saam met my onder die boom, so oud en knoetserig niemand weet meer wat vir ’n boom dit is nie. So hoog is hy, ek kon hom nog altyd net halfpad klim. Dinsdagoggende leer sy my skryf. Dit is warm, maar ek trek die karos stywer om my. Laas nag het ek gedroom. Ek was weer teen die rooi klip, ek het weer myself toegegooi met die grond. Toe sak ek weg, die grond val my gesig toe, stroom by my neus en mond in. In die droom het ek versmoor. Ek het koud en nat en verwond wakker geskrik. Ek het die deur oopgemaak, een van die werfhonde binnegelok. Die hond het sy lê gekry op my karos; ek het my teen hom opgekrul.

Die hond se naam is Ore. Hy sit langs my onder die boom. Ek kry steeds koud. Geertruy leer my van zijn en hebben.

Ik ben, zij is, hij is, het is, jullie zijn, sê sy. Wij zijn. Zij zijn.

Sy wag dat ek die lys opsê. Ek kyk vir die wit sonlig buite die boom se skadu. Die grond bewe van die hitte.

Ik heb, u heeft, jij hebt, zij heeft, hij heeft, het heeft, jullie hebben, sê sy. Wij hebben, zij hebben.

Ek sê haar na, maak ’n paar foute sodat die les so lank moontlik aanhou. Net ek en sy. Ons het mekaar en is van mekaar. Hebben en zijn. Die huis en die ander mense is daar anderkant. Ek skuif nader aan haar, probeer my onder haar oksel inwurm.

Wanneer zijn ek, wanneer hebben ek? vra ek.

Mens gebruik zijn as jy praat van iets wat op pad is, na elders, maar ’n besondere iewers. Van hier na daar. In ’n rigting. Werkwoorde wat praat van iets wat beweeg, verander.

O, sê ek en begryp geen duit nie.

Komen, beginnen, sterven, krimpen, blijken, voorkomen, blijven, lijken, schijnen, raken. En worden, sê sy.

Worden?

Ja, alles wat word.

Wat word nie? vra ek.

Sy bly stil, kyk op in die lyf van die boom, die takke bo ons so dik soos krokodille.

Zijn vir uitvaren, sê sy. Zijn vir binnenspringen, langslopen, opklimmen.

My tande klap. Ek vroetel met die karos, sit my arm om die hond.

Coen, let op. Ons praat van werkwoorde, want woorde kan hard werk as jy hulle reg inspan soos flukse osse. Woorde is gereedskap. Jy moet hulle leer gebruik soos ’n saag of ’n hamer. Toe, dink aan nog woorde wat ’n zijn kry.

Vallen? vra ek. Zinken?

Ja, sê sy. Altyd zijn.

Sy druk my vas, vryf oor die karos.

Onthou, Coen, wat jy is, moet meer wees as wat jy het. Meeste werkwoorde kry ’n hebben, maar moenie die zijn nalaat nie. Zijn is hoe jy groei van binne. Wanneer jy eendag oud is, sal jy sien hoe jou zijn gegroei het, groot en sterk soos hierdie boom. Mits jy hom genoeg water gegee het. Hebben is wat jy kan tel, alles wat jy bymekaargemaak het.

Wat bedoel jy, Geertruy?

Sy maak of sy iets hoor in die huis se rigting:

Ek hoor die baba skree, sê sy.

Wij hebben elkaar; wij zijn van elkaar.

squigle

David Donderstraal slaan my plat een aand toe ek die gesinshoof se uitspraak van die Nederduitse God se Hooghollandse Woord verbeter en hy foeter my half vrek as ek die vee te laat in die kraal jaag en hy bliksem die stront uit my uit wanneer ek te stil in die huis sit en vir hom kyk en glimlag.

squigle

Ek wil jou nie verveel nie. ’n Jaar ná ek weggeloop het, stap ek oor na Moeder se opstal. Ore draf agter my aan. Moeder is steeds mooi en die eerste Jacob leef nog agter sy melkerige staar. Moeder is besig om die Hottentotte te verskree. Sy skop ’n speenvark wat by haar voete boer. Sy sien my aankom, gaan die huis in en kom uit met haar hare onder ’n kappie. Sy wag my by die deur in.

En waarvoor verdien ons hierdie eer?

Dag, Moeder.

Dag, ja. Jy is maer. Voer hulle jou nie?

Ons praat by die deur en sy vra my nie hoekom ek geloop het nie en ek vra haar nie of sy my vader mis nie. Terwyl ons praat, bestuur sy die plaas met handgebare en bitsige bevele. Ek begin groet; sy sê ek moet wag. Sy loop binnetoe en kom terug met die klere wat ek daar gelos het en wat nou te klein is. Sy sê as dit nie meer pas nie, kan ek dit vir Geertruy se spruit gee.

Dis ’n meisiekind, Moeder.

Wat maakt mij dat uit.

Ek stap terug na David Droeskop se huis. Op pad smyt ek die klere in die renosterbosse. ’n Wolk distelsade stuif op. Ek kyk hoe die son sak. Kyk hoe gryns die berge met goue tande. Die kloof word ’n oopgerekte bek. As jy hier woon, wag jy vir die toeslaan van hierdie kake wat jy huis noem, wag jy vir die geknars om te begin.

Nie ver van die opstal nie gaan staan Ore. Hy luister na die veraf geblaf van ander honde êrens in die veld agter ons. Die geblaf klink anders as die werfhonde s’n. Sy stert trek in tussen sy bene. Hy kom staan teen my, hy snuif die lug. Tjanke en gromme steek vas in sy keel. Die geblaf sterf weg. Ore draf voor my uit, haastig om by sy werf te kom.

squigle

Partykeer gaan ek terug en praat met Moeder. Soms vryf sy aan my skouers en sê ek gaan groot word, groot soos my vader, eendag selfs groter. Soms vat ek aan haar wang en dan voel ek hoe ’n spiertjie skiet wanneer haar kake opmekaarklem. Sy en Helbeck sal wegtrek kort na my veertiende verjaardag en ek sal haar nooit weer sien nie.

squigle

Met my vader se erflating koop ek twee koeie en ’n dosyn skape. David Drommelskop laat hulle wei op sy deel van die plaas en hulle teel aan. Op elf is ek langer as my swaer; teen dertien sal ek oor die ses voet wees. Bedags pas ek beeste op saam met Saterdag, ’n Bossiesmankind, miskien ’n jaar of wat ouer as ek, maar jonger in die lyf.

David Donkielul het Saterdag se moeder voor sy geboorte gevang. Versterk deur brandewyn en die sing van ’n paar gesange is David Duivel en die boere van die omtes daardie oggend die veld in om te gaan Bossiesmans jag. Saterdag se moeder het hom vertel van dié dag se jag: Die Hottentotte lok die Bossiesmans in die oopte en die Kristene wag hulle in met snaphane. Die boere se lood raak op en hulle gooi klippers in hul lope en skiet voort. Hulle jaag die oorlewende mans bymekaar en sny hulle keelaf, aangesien die munitie op is. Die skepsels weet dit nie. Die leë gewere wat op hulle gerig is, laat hulle volkome oorgee. Hulle staan en wag vir die dood met oë reeds op ’n ander plek. Die vroue met babas en kinders jonger as ses word verdeel tussen die boere en plaas toe gevat en tussen die Hottentotte laat bly. Die vroue word vir Hottentotmans gegee en die kinders aan Hottentotvroue om groot te maak, sodat hul woestheid getem kan word. Toe ’n ander Bossiesmanstam in die distrik gewaar word, verdwyn Saterdag se moeder een nag en los hom op die plaas, haar kind wat nie meer haar kind was nie, maar van kleins af geaard het na die plaasvolk tussen wie sy gevange was.

Ek speel saam met die Hottentot- en Bossiesmankinders, ons gooi kleilat en klippe, ons vang vis en steel eiers en baklei. Ek speel saam met die kinders maar ek maak nie vriende nie. Dit is net Saterdag wat agter my bly aanloop. Die gekerstende kinders noem ons Dawid en Goliat. Wanneer hulle ons met klippe gooi, skuil Dawid agter Goliat, die grootste en kleinste snuiters op die plaas. Vir geen klip val hierdie Goliat op sy gevreet nie. Ek is nie die godverdomde boer se godvergete seun nie. Ek is meer tuis tussen die hutte as naby die opstal. Die kinders behandel my nie soos ’n Kristenmens nie. Ek word nie gou kwaad nie en verdra die geterg, maar soms bars iets los en dan is dit weke dat net Saterdag dit naby my waag. My klere is alewig te klein of te groot. Toe ek in een jaar uit drie paar skoene groei, laat Geertruy dit vaar om my te skoei. By die opstal is ek alleen. Saterdag kom nie op die werf nie. Hy onthou wat sy moeder hom vertel het van die Kristene en hul geweers en hoe ’n perd met sy ysterpote ’n Bossiesman kan flenters loop.

Op ’n mooi dag in my twaalfde jaar foeter David Doodskist my die laaste maal. Ek slaan terug. Hy tel sy tand van die vloer af op en die volgende oggend slaan hy ’n Hottentot se sleutelbeen af.

Daardie middag loer ek hom af om te sien hoe ’n mens ’n tier se vel aftrek. Geertruy kom aangestap. My varkenpestelike peetvader se arms druip bloed en vet tot by die elmboë.

Ek kan hom nie wegjaag nie, David.

Jy moet doen wat jy moet. Ek sal hom ’n loon betaal, maar daardie woestaard is geen kind van my nie.

Hy is ’n kind.

Het jy gesien hoe hy my geslaan het? Het jy gesien hoe hy vir my kyk? Hoe hy vir my lag?

Hy lag nie vir jou nie.

Hy lag.

squigle

Een van die volk klop my wakker waar ek steeds soos alle nagte in die voorhuis onder dieselfde karos lê. Ore brom in sy slaap. Daar was gediertes by die skaapkraal, sê die wagter. Drie ooie is doodgebyt. Ek is die man in die huis. Die blaaskaakbaas van dese pokkeplaas is met ’n wavrag botter en velle Caab toe. Ek hardloop kraal toe, Ore al spelend agterna, happend na my hakskene. Die tandmerke lê oral oor die lywe, die binnegoed is uitgetrek en gekoek, die bloed ’n kors oor die droë gras. Ek is twaalf en pas al jare lank vee op en weet hul lewens is my lewe. My mond stroom vol spuug en ek kots. Ore lek die braaksel op. Ek gaan haal skietgoed by die huis. Ek klim op ’n stoel, gryp die voorlaaier wat bo die deur oor die ingemesselde koedoehorings lê en loop die hele godverdomde dag agter die spore aan. Die werfhond ruik aan elke bossie waarby ons verbystap. Hoe verder ons loop, hoe meer verskrik word hy. Teen laatmiddag vind ek twee verlate Hottentothutte langs ’n derde wat jare terug afgebrand is.

Die grond om die hutte was eens oopgekap, die vuurmaakplek se klippe lê nog in ’n kring, maar vandag is alles oorgroei. Grasse rank tussen gebreekte erdekomme. Die beendere van die vorige inwoners lê verstrooi en gesink in die grond. Ek tel ’n lang dybeen op en kyk na die tandmerke. Ek trap op ’n half bedolwe skedel. Ore tjank, maak ’n plas en skiet die bosse in. Ek roep agter hom aan, maar hy is weg. In die grootste hut vind ek twee kopbeentjies. Ek tel een op. ’n Loodballetjie rinkel in die klinkende leë koppie.

Ek kyk op; hulle is oral.

’n Trop honde omsingel my. Rooibruin hare in riwwe op die rug, soos jakkalse met langer bene, die jongeres gebore ná die skedels reeds leeg was, die ganske spul jare lank verwilderd. Een van die oudstes hygend tussen die gegrom deur. Die antieke hond se hare is meestal afgeskuur, ’n riem met ’n paar krale steeds om die nek. Is dit die mens wat die riem geknoop het se gekoude dybeen wat hier duskant lê? Hulle omsingel my op ligte pote. Ek is twaalf en pis in my broek. Die jong honde is sterk en vinnig en mooi. Net soos ek dink ek kan die kringe volg, skiet een kruis en dwars deur alle patrone heen in ’n gekke koers. Die voorste hond se bek hang laag bo die grond, ’n harige vin oor sy rug. Hy is rooier as die ander, groter. Sy tande wys, sy oë is wakker en sy grom is sag, so sag. Dit is die teef agter hom, die een wat ek nie sien nie, wat spring na my keel. Ek gooi haar van my af. Sy tref die grond. Ek trap tot die ribbes breek. ’n Reun met ’n sny oor sy snoet is reeds by my en die geweerkolf klap net betyds teen sy kop. Ek trek die sneller, die volgende hond se onderkaak verdwyn in ’n sproei van bloed en been. Die donderslag, die honde rasend, byt na mekaar, retireer die bosse in, skuim om die monde, sterk strome zeik. Ek is uitasem, ek het geskree en weet daarvan niks. Ek het tyd om te laai voor hulle weer uit die bosse nader kom. Ná elke skoot gee hulle pad, val hulle weer aan. Ek skiet drie honde, een vir een, voor die rooi hond bly staan en die ander padgee. Die hond spring die geweer uit my hand. Ons is op die grond en aanmekaar. Hy byt my aan die arm, die bloed kom dadelik en maak hom blind. Ek kry hom beet en skop hom eenkant en tel die onmoontlike swaar geweer op. Die rooi derduivel is weer by, die nog rooier kolf tref hom in ’n sagte plek. Ek kom regop, die ander honde is by. Daar is bytplekke oral op my lyf en die bloed vloei vrylik. Ek stamp die loop af in die gorrel van die naaste brak en trek die sneller en die ding ontplof van binne, bo-oor die ander. Die bende verdwyn in die ruigtes. Ek sak terug in die sand, kruip die naaste hut in. Voor my staan die rooi hond; in die skemer grom hy tevrede. Die geweer is nie gelaai nie. Die enigste kogel lê êrens in die kopbeen van ’n kind. Die tande wys, kwyl drup op die grond, stof slaan op van die trappende pote. Ek is hande-viervoet in die ingang. Die hond staan onder die gat in die middel van die dak, asof gevange binne ’n pilaar van son. Ek is op my knieë, kry die takke om die ingang beet en trek hulle grond toe. Die een kant van die hut sak inmekaar. Daar is nie meer uitkomkans nie. Ek kruip na die hond toe. Hy grom en blaf en hap in die lug. Hy is jonk maar uitgegroei. Op my hande en knieë is ons ewe hoog. Ek hou aan kruip. Ek voel sy asem op my wange. Die gedierte begin terugtree. Hy hap. Die kake klap in die lug, dit weerklink in die koepel. Ek kruip vorentoe. Die hond retireer tot hy teen die graswand vasgekeer staan. Ek kyk vir hom, die donker oë waarin ek weerkaats. Vir ’n oomblik is ons doodstil. Dan blaf ek. Ek blaf so hard ek kan, tot my keel rou is. Hoor net die krete en blawwe en alles wat in my is wat ontplof uit my pens en longe, tussen my tande deur. Êrens in die geraas is die hond op my en ek byt en skeur en blaf tot my stem en tande en kake ingee. Ek maak my oë oop. Die hond lê teen my, op sy rug, stert opgevou oor sy peester in ’n poel skuimende pis wat in die grond wegsyg. Aanskou: Coenraad de Buys staan op en spoeg die hond se oor uit.

Die hond is stil, behalwe die branders asem deur sy lyf. Ek is duiselig, my hemp en broek swaar van die bloed. Ek stap agteruit, lig die biesies, en hou aan agteruitloop verder terug die sonlig in. Eers by die bosse draai ek my rug op die hut en die hond daarbinne. Ek stap terug plaas toe, my bene en arms die ene kneus- en bytplekke. Die bloed prik en pomp in elke sny, apart en tegelyk. Die son word klein en koud agter die berge, maar ek is nog ver van die opstal. Ek maak ’n vuur in ’n oopte voor die maanlose donker volbring is. Ek skrop die grond los sodat ek sagter kan lê, gooi sand oor my. Die sand krap my seerplekke, maar dit is warm. Ek hoor ’n geritsel buite die uitspansel van vuurlig. Ek sien die gloeiende oë van ’n hond in die bosse. Ore? prewel ek. Ek wil opstaan maar kan nie. Die rooi hond kom nader, gaan sit net buite die vuurkring. Ek lê terug en dan sien ek niks meer agter die duisende oë van die vlamme nie.

Met melktyd is ek terug op die werf en sak inmekaar en die meid wat by die huis komme uitwas gil en ’n Hottentot hardloop uit die kraal en dra my die huis in en ek hoor Geertruy uitroep en ek word eers die volgende dag wakker. Dae lank agtervolg my peetmoeder my, op soek na tekens van hondsdolheid. Ek sien haar kyk. Ek vertel vir geen siel van my en die hond in die hut nie. Ek is nie dol nie, maar kyk mooi, ek beweeg nou anders. Hoe sterker ek word, hoe ligter loop ek. Sien jy hoe ek die oggendlug ruik, my neus omhoog soos ’n snoet? Hoe ek opkyk voor enigiemand anders iets hoor? Snags maak ek nie meer die deur oop vir daardie werfhond nie. Die wonde sweer nie, maar bloed is bloed en bloed het gemeng. Hoor hoe praat Geertruy met die huismeid:

Die kind is sleg gebyt. Hy het iets aangesteek by die gediertes, maar wát, Mientjie, dit sal ek nie kan sê nie.

Twee weke later is ek weer met die beeste in die veld. Die beeste kyk onrustig rond; dan gewaar ek die rooi hond met die af-oor. Hy kom nie naby nie, maar maak seker hy word gesien. Hierdie keer is die res van die trop by, in die ruigte agter die rooie. Die afoorreun kom alleen tussen die bome uit en staan in die lang gras en kyk na my voor hy weer die skemer inglip.

squigle

Ek word groter en sterker. Die huis groei ook. Hoe meer die Senekals besef hulle is nie op pad êrens heen nie, hoe meer beknop voel die huisie met sy viervoetmure en biesiesdak. Die weiding hier is nie sleg nie, sê hulle, die water nie skaars nie. ’n Nuwe, groter bakoond word mettertyd langs die huis aangebring. ’n Kamer word aangebou en later nog een.

Op veertien trek ek uit die Senekals se opstal. Ek bou ’n hut op die rand van die werf. Ek steel ’n paar planke by David Druiloor. Riete en klei uit die rivier. Klippe wat ek gaan loskap wanneer ek lus kry om iemand te donder. Geertruy begin weer wys met ’n tweede kind. Klein Christina, na haar ouma die wegloopteef, is al ses en is die hele huis vol, reeds met ’n Buys se beneuktheid. My hut bult en punt soos die puiste op my gevreet. Die klippe en planke maak reguit lyne; daardeurheen die boë van riet en stulpende klei. ’n Huis is dit nie. Geertruy sê ek het nog nie in my lang vingers ingegroei nie. David Domme sê ek is ’n timmerman se gat. Hy het reg: Ek kan skiet en bergklim, maar hamers en spykers is dom en gevaarlik in my pote. Ek is ontuis in die opstal; ontuis in my lyf. Ek ken my sit op ’n perd, maar selfs in my eie hut is ek onrustig. Sodra ek binne is, wil ek buitentoe en sodra ek buite is, verlang ek na my lêplek. Elke paar weke breek ek ’n stuk van die hut af, bou ek ’n nuwe deel aan en stort ’n ander deel in duie. Ek kan nooit besluit waar die venster moet wees nie. Elke dag of twee bliksem ek ’n ander venstergat in die biesie-en-takwand wat in die rigting van die klipheuwels kyk. Ná drie maande breek ek die hele muur uit en plant ’n dik waboomtak in die middel om die drawerk van die muur oor te neem. Nou kan ek sien wat ek wil sien. In die hut is ’n lae tafel van oorskietplanke waarby ek kruisbeen op die grond sit. Ek grou ’n holte in die een hoek waarin ek my snags onder velle toegooi.

Ek karring alewig met die hut se raamwerk. Die dak sak al laer. ’n Gekraak in die nag, ’n paar dun takke breek. ’n Verdomde slag, die hele spul sidder en ’n stuk dak kry sy rus op die grond. Geertruy vervang die velblindings voor die opstal se vensters met houtluike – glasloos, maar meer volgens die bure se standaarde. Voor die winter kom pleister ek die buitekant van die hut met klei om die hitte binne en die reën buite te hou. By die opstal maak die deuropening plek vir die skoorsteenskag van klip. Die deur trek na die sykant. Binne die hut grawe ek aanhoudend die holtes dieper. David Draadnagelschijter bou sy mure hoër, pleister hulle af, kalk hulle wit. Ek kom minder in die opstal; dit word elke dag ’n meer permanente Woning. Amptenare reis verby en hulle kyk en notuleer en vind dit goed.

Die Senekals se huis styg oor maande op, onopmerkbaar en deurdag dy en gedy die ding soos ’n gekalkte miershoop. Die wande by die dag witter, tot dit een môre lyk of twee sonne weerskante van my opkom; my hut sak weg tot jakkalsgat.

Ek kruip in my hut in, krul my op en lê en kyk na die sterre. Orion hang oor my kop. Ek groei vinnig en raak gou aan die slaap. Wanneer ek nie te moeg is nie, meet ek my stang. Een van die dae ’n el! Glo my, ek spuit al ses voet ver. Die Hottentotte gee vir my dagga. Soms verlang ek na geselskap, maar sodra ek dit vind, wil ek vinnig weer weg. Ek stap ver tot laat in die nag. Op pad terug draal ek gewoonlik verby die doodgegooide mis-en-bossiesvure by die Hottentothutte. Die gras is al geel een voordag toe ek tussen Saterdag en sy mense inkruip waar hulle almal op ’n hoop lê en snork en stoei oor die paar huide op die vloer. Die volgende oggend gaan hulle hul gewone gang, asof ek nog altyd daar geslaap het. Drie weke later is dit makliker om weer tussen hulle te gaan lê toe my vossehol te groot voel.

squigle

As ek nie jag nie, is ek saam met die vee in die veld, en dikwels is daar nagte lank nie lig in my hut nie. Geertruy vra my af en toe waar ek slaap, maar kry geen antwoord nie. Soggens voor dagbreek stap ek soms stroom toe en boor ’n gat in die rivierklei en trek my klere uit en druk my pik in die gat en strek my plat uit teen die grond met arms en bene gesprei en wanneer ek klaarkom, druk ek my gesig in die grond. Toe, jy wou mos alles hoor. Ek spoel my af in die rivier. Ná ’n besonder uitgelate oewer-torteling is daar ’n vreemde uitslag wat my koorsig laat en ek bid deur die nag om vergifnis en genesing en die volgende dag is ek meer koorsig en kak ek water en gaan ek terug rivier toe en ram my bruid met mening tot ek gesigte sien en op die rivierbedding se kleilyf aan die slaap raak en toe ek wakker word kan ek die droom onthou en is my koors gebreek.

squigle

Ek sit in die son teen die klipmuur van Geertruy se kombuis en olie my geweer. Deesdae moet Geertruy my formeel nooi om te kom eet. Ek weier hierdie uitnodigings selde, maar daag nooit uit my eie op nie. Wanneer ek genooi word, is ek altyd vroeg by die opstal. Dan kry ek buite my sit en vind ek iets vir my hande terwyl ek kyk hoe die Senekal-kinders speel met die oppasster. Maria, met die Maleise oë