Verliesfontein: Stemme 1

By Karel Schoeman

Verliesfontein is die eerste roman in die drieluik Stemme wat begin is, en die laaste wat voltooi is. Net soos die ander twee titels, Hierdie lewe en Die uur van die engel, handel dit oor die Suid-Afrikaanse verlede, en meer spesifiek die verlede van die Afrikaner, soos beskryf in die woorde van diegene wat dit self ervaar het. Die sentrale gegewe in hierdie roman is die inval van die Vrystaatse kommando’s in die Kaapkolonie in die somer van 1900-1901, tydens die Anglo-Boereoorlog. Eerste aan die woord is ’n skrywer-verteller, ’n historikus in die hede op soek na ’n spesifieke dorpie in die Kaapkolonie wat tydens die Anglo-Boereoorlog deur ’n Vrystaatse kommando ingeval is. Die aanvanklike fokus van sy navorsing is die Kaapse rebel Giel Fourie, maar deur die herinneringe van drie karakters uit die verlede verskuif die fokus geleidelik na die bruin man Adam Balie wat deur die Boeremagte doodgeskiet is. Die drie “stemme” is dié van Alice, ’n Skotse meisie wie se pa die magistraat was, Kallie, die magistraatsklerk, en Miss Godby, die dokter se suster.

• Language: Afrikaans
• Publisher: Human & Rousseau
• Release date: Sep 30, 2014
• ISBN: 9780798167475

Karel Schoeman

Karel Schoeman word beskou as een van die grootste literêre geeste ooit in Afrikaans. Gedurende sy leeftyd het meer as 30 romans en tientalle geskiedkundige en outobiografiese werke uit sy pen verskyn. In 1998 ontvang hy die Orde van Ikhamanga. Sy romans verskyn ook in Nederland, die VSA en Frankryk. Schoeman is oorlede op 1 Mei 2017.

Book preview

Solche Stimmen nun, haufenweise. Als hätte jemand eine Schleuse hochgezogen, hinter der die Stimmen eingesperrt waren.

Christa Wolf

Kindheitsmuster

Fouriesfontein

Die verlede is ’n ander land: waar is die pad wat soontoe loop?

Hoe moet mens begin? Teoreties is die moontlikhede onbeperk, en die verbeelding aarsel, oorweldig deur die oorvloed wat hom aangebied word. Beter is dit miskien om die vraag op meer konkrete en spesifieke wyse te herformuleer en te vra wáár mens moet begin. By die onthulling, die bevryding, die besetting; by die inval van die Vrystaatse kommando’s in die Kaapkolonie, die proklamering van krygswet of die uitbreek van die oorlog? Hoe ver moet mens terugstaan en hoe wyd is die blikveld wat nodig is om die terrein na behore te oorsien en sy topografie te begryp? By die stigting van die dorp wat beset is, of nog verder terug: by die koms van die trekboere ten behoewe van wie dit gestig is, die handjievol nomade wat hulle met hul skaaptroppe by die seldsame fonteine gevestig en geleidelik ’n sekere welvaart ontwikkel het, niemand in daardie geweste méér nie as die Fouries van Verliesfontein?

Dit is aan ’n grootskaalse verlies van skape dat hierdie naam deur die plaaslike oorlewering toegeskryf word, sy dit as gevolg van siekte, droogte of ’n geslaagde roofoorval deur die Boesmans wat in die klipperige rante van die geweste geskuil het, alhoewel ’n meer oorwoë en beter beredeneerde mening wat hom op argivale navorsing en eietydse verslae van veldkornette beroep, verwys na ’n neerlaag wat die intrekkende boere gely het toe hulle die besit van die betrokke fontein met die Boesmans betwis, en tydelik moes terugval voor die verbete verset en swermende gifpyle wat hierdeur uitgelok is. Is dit dus nog verder terug dat mens moet gaan om te kan begin, om te kan verstaan: na daardie onbeskrewe eeue wat slegs aan die hand van toevallige restante herkonstrueer kan word en dan ook net gedeeltelik –pylpunte, krale, rotstekeninge onder oorhangende kranse en dieregebeente wat in die afvalhope van rotsskuilings bewaar is? Dog hoe dan ook, die fontein is van hulle herower en sy besit voorlopig verseker: die boere met hul perde en gewere het tydelik geseëvier, die jagters, skilders en stryders is verdrywe, in die kranse en klowe agtervolg en afgemaak, en die oorlewende vroue en kinders is onder die lede van die kommando’s uitgedeel as knegte. Ook die Fouries van Verliesfontein het hul regmatige aandeel bekom.

Mens sou natuurlik kan vra of dit werklik nodig is om so ver terug te gaan, en indien wel, of dit nodig is dat hierdie dinge alles gesê word. Is daar nie reeds genoeg gesê of selfs te veel nie, met die gevaar dat die begin van die eintlike storie onnodig vertraag word? Dog op ’n ander vlak sou mens ewe goed kan redeneer dat daar tot dusver nog altyd te min gesê is, sóveel van wat eens hier gebeur het verdring, verswyg of ontken dat insig en begrip bykans onmoontlik geword het. In hierdie halflig waar die onbeskrewe verlede onduidelik in pylpunte, krale en die skaars ontsyferbare hiërogliewe van veldkornette gestalte begin kry, vind mens miskien die mees geskikte aanvangspunt vir die navertel van ’n verhaal wat na regte geen begin en geen voorsienbare einde het nie: met die Fouries op Verliesfontein, hul opstal en skaapkrale naby die oog, hul kuddes, hul Basterknegte en Boesmanskaapwagtertjies.

Onder die veldkornette van hierdie wyk en die ouderlinge en diakens van die verre gemeente op Stellenbosch en later op Worcester het die name van opeenvolgende generasies van Fouries sedert die einde van die agttiende eeu voorgekom, en toe die boeregemeenskap van die geweste so talryk en stabiel geraak het dat hul geestelike behoeftes noukeuriger aandag verg, was dit op Verliesfontein dat die eerste dienste teen die middel van die negentiende eeu deur besoekende predikante waargeneem is. Braam Fourie van Verliesfontein was op hierdie tydstip sowel ouderling as vrederegter, en met sy dood het sy ampte, sy rykdom, sy aansien en sy ambisie as vanselfsprekende erfenis op sy oudste seun Herklaas oorgegaan. Toe daar in 1883 tot die stigting van ’n gemeente en die oprigting van ’n kerkgebou besluit is, was Herklaas Fourie invloedryk genoeg om te bewerkstellig dat dit op sy plaas sou gebeur, en vermoënd genoeg om die eenvoudige grasdakgebou vir eie rekening te laat oprig. Dit kon in hierdie omstandighede nouliks anders as dat die dorp wat rondom die kerk uitgelê is na hom vernoem sou word en die naam Fouriesfontein sou kry, en hier het hy vir hom die grootste en opvallendste huis in die gemeenskap laat bou en afgetree om van sy rente te lewe: sy dogters was almal goed getroud, en sy seuns het elkeen sy eie plaas gehad en selfstandig geboer, Abraham Fourie op Vaaldam naby die nuwe dorp, en Jacob op Reigersfontein so ’n tien of twaalf myl daarbuite, wat destyds as een van die spogplase van die distrik bekendgestaan het.

Waar skaaptroppe gewei het, het daar in minder as twintig jaar ’n dorp tot stand gekom met ’n magistraat, ’n pos- en telegraafkantoor, ’n bank, ’n hotel, twee kerke en ’n skool, deur ’n poskar verbind met die treinspoor agttien uur ver. Die oumense het egter nog altyd van Verliesfontein gepraat.

Deur ’n besoekende fotograaf is die dorp vroeg in die negentigerjare vasgelê met jong tuine en vrugteboorde rondom die grasdakkerk, terwyl ’n foto wat kort voor die oorlog geneem is perdekarre toon wat op die markplein saamgeskaar staan voor ’n nuwe wit kerkgebou: Herklaas Fourie het die orrel en die metaalrelings vir die ringmuur aan die gemeente geskenk. Deur die aanwesigheid al dan nie van hierdie aansienlike bouwerk, in die neo-Gotiese styl ontwerp deur ’n bekende argitek uit Kaapstad, en bowenal deur sy triomfale toring, wat van oor ’n groot afstand sigbaar was, is dit moontlik om die oudste foto’s van Fouriesfontein by benadering te dateer. Op ’n reeks poskaarte wat een van die ondernemende winkeliers op die dorp vroeg in die nuwe eeu laat uitgee het, is die aansienlikste geboue van die klein gemeenskap voorts ook vasgelê: magistraatskantoor, Dutch Church, English Church, hotel, gevangenis en skool. Sover bekend, is daar geen foto’s wat die interieurs van magistraatskantoor, winkels of woonhuise toon nie.

Die bevolking van die dorp het teen die eeuwisseling 986 mense bedra – in die terminologie van die tyd 483 blankes, 321 Hottentotte, 87 Kaffers en Betsjoeanas, en 87 ‘gemengd en ander’. Volgens die adreslyste moet ongeveer twee derdes van die blankes Hollandssprekend gewees het, alhoewel die meeste amptenare en professionele mense soos die magistraat, skoolhoof, bankbestuurder, posmeester en distriksgeneesheer Engels was, en daar was drie Joodse winkeleienaars met hul gesinne. Ook hier kan foto’s ’n sekere uitkoms bied en ’n benaderde raamwerk verskaf, portrette van mense selfbewus, protserig, agterdogtig, skaam of ongemaklik in ’n fotograafsateljee opgestel, vroue met hoede, kinders in matroospakkies en knoopsteweltjies, ’n man in polisie-uniform, jong mans met fietse of in tennisklere of ’n enkele jong man glimlaggend waar hy skrylings op ’n stoel die kamera betrag. Sommige van hierdie portrette is geïdentifiseer, terwyl ander weer voorsien is van name wat niks meer beteken nie, dog die meeste van diegene wat op hierdie wyse verewig is, is naamloos en sonder geskiedenis, vergete asof hulle nie eers bestaan het nie: ‘Ek het geleef,’ fluister hulle teen die stilte in; maar wie is daar wat hoor? En elders, in die dorpsmuseum miskien, in die konsistorie, in laaie of op solders, is daar verdere foto’s wat moontlik Fouriesfontein voorstel of anders so goed moontlik daarvoor moet instaan, of ander fragmente waaruit mens gissend en tastend ’n soort legkaart van die verlede sou kan saamstel; dog waar daar stukkies ontbreek, moet jy by gebrek aan die inligting wat hulle moontlik sou kan verstrek maar probeer regkom met die afleidings wat aan die hand van hul omtrekke gemaak kan word.

’n Bybelteks, ’n skoolrapport, ’n sertifikaat; ’n pas of permit uit die oorlogstyd: ‘Pass the bearer . . .’. Die stemme fluister, ruis en sterf weg in die omringende stilte, nouliks nog waarneembaar; jy tas in die donker verder, en maak uiteindelik jou oë toe om noodgedwonge die desperate sprong in die duister te waag. Vloerplanke wat kraak, ’n laai wat toegestoot word, die gerinkel en gerammel van ’n geelkoperledekant. ’n Kombuistafel waar kinders saam by die lig van ’n enkele vetkers elkeen ’n sny gesmeerde brood vir hul aandete kry, twee wit seuns en ’n bruin seun saam by die tafel in die kerslig. Wat nog? Riempiestoele, ’n bank, ’n meelkis? By die lig van daardie enkele flakkerende kersvlam is dit nie moontlik om detail uit te maak nie. ’n Paar prente uit een of ander geïllustreerde tydskrif aan die muur vasgespeld, die ou Engelse Koningin, ’n glimlaggende dame uit ’n advertensie, kleuters onder die vleuels van hul skutsengel? Wie weet? Jy knyp jou oë toe, spring en raak geen grond nie, swewend deur die donker. ’n Sweepslag, die klank van ’n sweep – wie weet nog hoe ’n sweepslag klink? Die walmende paraffienlamp wat vinnig laer gedraai moet word en die verrookte skoorsteen wat soggens skoongemaak word wanneer die lampe gevul word. Die kers wat doodgeblaas word deur ’n skielike windvlaag langs die gang. Die geur van koffie wat gebrand word of brood in die bakoond, van kwepers wat gestowe word, die geur van rose in die nag en die deurweekte aarde na die reën, die reuk van ongewaste liggame, die reuk van sweet, die stank van krale en stalle en gemakshuisies in die hitte, die sloot anderkant die bloekombome by die lokasie waar die bruinmense gegaan het om hul gevoeg te doen. Toe-oog spring jy, swewend in vrye vlug deur die donker van die verlede sonder om te weet wat jy sal ontdek.

Stukkies van die legkaart ontbreek na soveel jare onvermydelik en sal nie teruggevind word nie, dog dit is volledig genoeg om die geheelbeeld of -patroon uitkenbaar te maak. Daar lê die dorpie dus rondom die nuwe kerkgebou met sy baksteenmure en afgewitte mure, sy sinkdakke en gestreepte veranda-dakke, sy stofstrate en leë markplein, sy vrugteboorde en bloekombome, die lokasie eenkant, die begraafplaas hoër op, en die dorpsdam met sy wilgebome nét nog sigbaar aan die rand van die panorama om die ligging van die oorspronklike fontein aan te dui, die wye veld rondom uitgestrek, wagtend.

Hiér is tog seker die aangewese plek om stelling in te neem vir ’n verhaal wat oor die oorlog handel, op een van die punte waar ’n besoekende fotograaf rondom die eeuwisseling sy statief opgestel het (’n handlanger het die verdere toerusting agter hom aan gedra). Dog ’n honderd jaar later is geen aanname van hierdie aard meer eenvoudig en vanselfsprekend nie, want te duidelik het mens intussen van ander moontlikhede bewus begin raak. Daar bestaan ook ander punte waar jy stelling sou kan inneem ten einde die oorsig te verkry wat vir hierdie verhaal nodig is: die perspektief wissel, die middelpunt van die beeld word verskuif en die landmerke verander hul onderskeie posisies, sodat ook hul onderlinge verhoudings ’n subtiele wysiging ondergaan. Die wit ringmuur van die begraafplaas lê nog as ankerpunt op ’n afstand teen die hang van die rant, maar die dorp self is niks meer nie as ’n lae ry bome in die verte, die kerktoring onsigbaar; was dit nie vir die ringmuur sou mens waarskynlik nie eers besef dat dit Fouriesfontein is nie. Dit is die dorp soos dit uit die lokasie gesien is, tussen vuurlig en waaiende rook, die stemme van vroue en van kinders, die geblaf van honde. ’n Doodkis wat in die werkswinkel van ’n skrynwerker op bokke staan en wag om voltooi te word. ’n Wasbalie aan die spyker teen die muur langs die voordeur. ’n Wasplank. Timmermansgereedskap.

Die rook waai yl voor jou uit en in die dalende skemer is net nog die verspreide vuurtjies van doring- en harpuistakke sigbaar, sodat jy met hande tastend voor jou uitgestrek jou pad moet soek sonder om te weet waarheen dit jou lei of hoe ver jy dit moet volg. Terug na daardie pylpunte en krale, die beendere van springbok, steenbok en eland, die beelde teen die rotswand in oker, roeskleur en wit? Mistroostig word die rook opgewaai en dwarrel stof, takkies, dooie blare en as deur die lug, sodat die uitsig vertroebel. Stof, takkies en as, ’n handvol gruis, ’n handvol bene of krale is al wat behoue gebly het om as basis vir die herwinning van hierdie verdere verlede te dien, sodat die verbeelding hom hier nog meer as elders moet inspan. Hoe ver kan mens gaan; hoe ver is dit toelaatbaar om te gaan? Die geroep van die jagters tussen die klipperige rante, die geluid van musiek en gesang by vuurlig of maanlig, die geklap van skote wat in die klowe weerklink en ’n vrou wat ’n huilende kind onder ’n bebloede karos verberg, vroue en kinders wat te voet voor die waens uitgejaag word (aan den burger Kowis Fourie, 2 vrouwen en 3 klijne Bossimans). Was dit by benadering hoe dit was; is dit meer as die waarheid, of skiet dit daarenteen te kort as poging om die onverwoorde en onverwoordbare ervaring te beskryf? Die rook waai op, waai uit om die uitsig te verteken, en in die halflig kan nouliks meer as buitelyne nog uitgemaak word. In verslete karosse en ou komberse hurk mense om ’n vuurtjie van doringbostakke, koes agter ’n skerm van opgehoopte takke teen die skraalheid van die wind, hul gelaatstrekke oor die afstand onherkenbaar. ’n Kind wat skape oppas. ’n Man wat besig is om osse te leer, ’n man wat besig is by die breipaal; ’n seun wat leer om ’n perd te beslaan of planke te saag. ’n Man in ’n verflenterde, afgedankte baadjie, tuisgemaakte velskoene aan sy voete. Vroue met kopdoeke laag oor hul oë vasgebind; ’n jong vrou in ’n kappie met valletjies en plooitjies. Die kers, die vuur vlam op en verlig vir ’n oomblik hul gesigte, die rumoer van beskonke stemme wat verward in die nag skreeu en die eentonige gepluk aan ’n ramkie, die getreur van ’n trekklavier, die eentonige gesaag op ’n viool. Kortstondig spring die rokerige kersvlam op en verlig die gesigte van die mense wat vir ’n diens vergader het, en die rukkerige ritme van ’n Nederlandse gesang klink uit die nag, vermeng met die geblaf en getjank van rondloperhonde. Is dit reg? Hier is daar nog minder kans op oorblyfsels, rekords of getuienis as elders, tastend deur die donker waar die waaiende rook jou oë verblind en jy by onsekere kerslig die gelaatstrekke moet probeer uitken. Wie weet nog wat dit beteken om by kerslig te moet lewe?

Tuur in die vuurlig, die kerslig, die halflig, in die dowwe skynsel van die sterlig, want dit is al wat jou ter beskikking staan. Die onvoltooide doodkis op bokke in ’n skrynwerkerswinkel; die timmermansgereedskap. Die strikkie of rosetjie van ’n afskaffersgenootskap of die uitgerafelde en verkleurde serp van ’n ampsdraer. Die kontribusielys van een of ander hulpvereniging, die ledelys van ’n Bybelstudiegroep, die presensielys van ’n Sondagskool, of ’n klasregister, Teacher Miss M.M. Colefax. Hoe lank moet jy soek, hoe diep moet jy grawe, in die los grond, tussen die gruis en die klippies? Hier is daar geen sprake of selfs skynsel van ’n legkaart meer nie: hier is dit hoogstens fragmentjies wat jy nog kan hoop om aan te tref, skilfertjies erdewerk of porselein of brokkies gekleurde glas. Hoe diep moet die voor gegrawe of die skag gesink word om iets te vind, hoe lank moet die sand gesif word voordat jy tussen klippuin, gesteente gruis en molm afkom op ’n splintertjie hout of ’n stukkie sening wat nie vergaan het nie, ’n stukkie geslypte been wat nog uitkenbaar is, die verspreide restante waaruit (wie dink nog aan legkaarte?) die begrafnis herkonstrueer moet word wat eens hier plaasgevind het, die lyk, die lykkleed en die beklede kis, die sang om die graf, die woorde van die prediker en die gesnik van die vroue en kinders, die hele menselewe waarvan daar slegs ’n naam en ’n verkleurde lintjie oorgebly het, ’n beenfragment en ’n splintertjie hout?

Waar moet jy stelling inneem om die oorsig te verkry wat nodig is ten einde te kan begin? By die begraafplaas miskien, teen die hang van die rant bokant die dorp; op die afgewitte ringmuur miskien. Die urne, suile en engele lê binne die ommuring agter jou, en by jou voete strek die grondhope en kliphope van die kleurlinggrafte uit na die sanderigheid van die omringende veld met sy lae bossies wat wag om hulle te oordek. Voor jou op ’n afstand van jou uitkykpos lê die hutte van die lokasie laag weggeduik op die vaalheid van die veld, die takke, riete, goiing en klei waarvan hulle opgerig is nouliks daarvan onderskeidbaar, die bloekomlaning, die tronk met sy hoë, blinde muur, en die bome en blink silwer dakke van die dorp rondom die kerktoring. Is dit beter? As jy moes probeer om verder terug te staan, sou die vaal huisies van die lokasie uit die geheelbeeld verdwyn, nog verder en die wit ringmuur van die begraafplaas sou nie meer sigbaar wees nie en selfs die helder kerktoring sou wegval, Fouriesfontein ’n blote donker lyn bome oor die dynserigheid van die horison dwarsoor die pad tussen Kromburg en Donkerpoort.

Hoe ver is dit nodig om te gaan; hoe naby is dit moontlik om te kom? Op vrae soos hierdie is daar egter geen pasklaar antwoord nie, en slegs proefondervindelik kan mens iets uitwerk wat by gebrek aan alternatief as antwoord sal kan dien. Met jou oor teen die grond gedruk probeer jy die gedreun van verre perdepote opvang, oor teen die deurpaneel gedruk, moet jy die gesprek in die kamer daarbinne probeer volg. Hoe naby kan jy kom? Buk oor die spore van perde in die stof of die vars skaafsels onder die werkbank, vou die verkleurde papier oop en lees die woorde wat in verbleikte ink geskryf is. ’n Afgrond skei jou van daardie verre werklikheid, dog afgronde is oorbrugbaar wanneer die pad eenmaal gevind is; ’n glaswand skei jou onverbiddelik van die wêreld wat voor jou oë uitgestrek lê, dog onder jou tastende handdruk kan dit skielik kraak en splinter soos ys. Verbaas en nie sonder ontsetting nie merk jy hoe die spinnerakpatroon van barste oor die gladde vlak uitsprei en die skerwe tril, los raak en geluidloos deur die donker tuimel, om net die leë raam oor te laat waardeur jy kan binnetree sonder om ag te slaan op die enkele splinters wat nog daaraan kleef of jou aan hul skerpheid te steur. Hiér kan jy begin.

Aankoms

Die teerpad strek reguit uit en verdeel die effenheid van die veld in twee gelyke helftes; die ylverspreide koppies versteur nouliks die vaal, wye golwing. Daar is niks om te doen nie behalwe om die kilometertekens af te wag soos hulle met lang tussenpose een na die ander verskyn, van op ’n afstand reeds leesbaar, en verbyflits: Fouriesfontein 60, Fouriesfontein 50, Fouriesfontein 40. Ander padtekens het ander naderende dorpe aangekondig wat met kerktoring, bome en dakke laag teen die horison verskyn het soos belowe, om uiteindelik vergestalt te word in ’n vulstasie, ’n padkafee, koerantplakkate en ’n blêrende transistorradio. Daar is stilgehou en petrol gekoop, koeldrank gekoop of iets om te eet, en doelgerig maar met gestadig kwynende begeestering navraag gedoen na die munisipale kantoor, die kerkkantoor of die bejaardetehuis, of by gebrek aan inligting of leiding in die hitte, stof en verslaenheid gesoek na die gedenkwaardighede wat na bewering hier aanwesig is. Vroeër of later word die soektog gewoonlik wel beloon en een of ander iets opgespoor, ’n monumentjie, ’n grafsteen of gedenkplaat, of miskien as mens gelukkig is ’n ou man met fluitende stem êrens in ’n kamer wat verdonker is teen die gloed van die dag. Die nodige foto’s word geneem of ’n bandopname gemaak, besonderhede word opgeteken, en dan keer hulle met verligting terug na die beskutting van die lugverkoelde kar met sy getinte vensterruite. Gedurende die afgelope week of twee het die kar ’n wykplek geword en die beknopte ruimte veilig en vertroud in die vreemde, afsydige en soms ook agterdogtige wêreld van die platteland, en hulle het geleer om tuis te voel tussen die rommel van papiere, koerante, koeldrankblikkies, kamera-onderdele en leë filmhouers wat hulle met hul saamdra, deur die getinte ruite geskei van die dorpstrate en vaal landskap wat verbygly sonder om hulle te raak en kilometer na kilometer soos die reëlmatige afstandtekens agter hulle verdwyn, genadiglik afgehandel. Fouriesfontein 40. Fouriesfontein 30.

Hy blaai deur die lêer met inligting oor Fouriesfontein. ‘Onbesliste veldslag (skermutseling?), Feb. 1901, 22 km suidoos van dorp’ lees hy voor. ‘Slag van Vaalbergpas (?). Verskeie oorvalle deur Boere-kommando’s in distrik tot einde van oorlog. Graf G.F. in begraafplaas op dorp; oorlogsgedenkteken.’

Eddie gee geen blyk of hy gehoor het nie, sy oë op die reguit pad voor hulle. Hy is gehuur om foto’s te neem en vervul daarnaas ook die rol van motorbestuurder, verpligtings wat hy professioneel maar sonder merkbare geesdrif of selfs betrokkenheid nakom: die fotografie is sy lewe, maar van die Anglo-Boereoorlog weet hy skaars iets en wil hy kennelik ook niks meer uitvind nie, en as stadsmens is die platteland vir hom onbekende en onbekoorlike terrein. Dit wat hom buite sy werk interesseer, is die dorpshotel aan die einde van elke dagtog, die kroeg, die jongste kriekettelling, ’n bier of twee en ’n aand voor die televisie. Êrens is daar ’n vrou en ’n jong gesin met wie hy elke aand lang telefoongesprekke voer, êrens op die agtergrond is daar ’n voorstedelike huis, ’n swembad en ’n elektriese grassnyer, en dit is al wat hy oor Eddie uitgevind het in die bykans twee weke dat hulle in verdraagsame stilswye die beknopte ruimte van die motor deel en langs die strate van stowwerige dorpe ronddwaal.

Fouriesfontein, dink hy by homself terwyl hy verder deur sy aantekeninge en fotokopieë blaai; en daarna? Hy is nie meer seker nie. Fouriesfontein vanmiddag, die graf en die gedenkteken afgehandel, die toneel van die skermutseling moontlik besoek indien dit belofte inhou, en hopelik sal hulle vroeg genoeg kan wegkom om nog op die volgende dorp op hul roete te kan oornag. Elke besoek word langer uitgerek as wat moontlik geag is toe die reisplan opgestel is: gedenktekens het verdwyn tussen bome en struike waar geen daglig deur dring nie, het toegebou geraak, het gekraak, gebars en van hul voetstukke getuimel, het soek geraak of verdwyn, inskripsies het onleesbaar geword, mense verskil van mening oor die ligging van ’n slagveld of ’n plaas, stry met mekaar oor aanwysings, ’n adres of ’n telefoonnommer, soek na sleutels wat nie opgespoor kan word nie of bel kennisse wat blyk nie by die huis te wees nie; ou mans begewe hulle op onsekere bene tussen die verweerde stene van begraafplase, struikelend oor klippe, onkruid en verroeste metaalkranse, raak verward in hul herinnerings en weerspreek hulself terwyl hulle driftig maar uiteindelik ondoelmatig dui op koppies of die loop van ’n spruit. Hulle het hul belangstelling verloor en vergeet, die vergangenheid prysgegee, en die ongevraagde herinnering aan die feit dat iets wat eens belangrik geag is hulle ontgaan het, laat hulle voel dat hulle op een of ander manier gefaal het in hulle plig, sodat hulle al hoe meer aggressief en ontwykend reageer. Is dit vir die televisie? vra mense, en verloor sigbaar hul belangstelling in die onderneming wanneer hulle moet vasstel dat dit slegs gaan om ’n boek. Dikwels genoeg is die beste wat hulle die besoekers kan toon uiteindelik ’n monumentjie ter ere van die Ossewatrek, ’n suil of wawiel eenkant op ’n stowwerige plein of kerkterrein met wielspore vasgelê in die beton. Dit is al wat van die verlede oorgebly het.

Fouriesfontein 20, lees hy, en reken vinnig na. Die beweerde slagveld lê op ’n afstand van die dorp en die inligting daaromtrent skyn onvolledig en onseker te wees, sodat dit waarskynlik maar gelaat kan word; die terrein sal bowendien seker moeilik identifiseerbaar wees, en op sigself was die slag of skermutseling van geen wesenlike belang nie. Die graf en gedenkteken is gelokaliseer en behoort redelik maklik gevind te kan word, en die foto van die jong rebel wat hier dood is, besit hy reeds in ’n eietydse afdruk van goeie gehalte. Fouriesfontein sal dus redelik maklik afgehandel kan word. ’n Uur miskien? ‘Fouriesfontein klink nie baie belowend nie,’ merk hy op. ‘Ek sien iemand skryf daar het nog nooit iets gebeur behalwe die oorlog nie.’ Eddie toon egter steeds geen reaksie nie, sy gedagtes onpeilbaar. Fouriesfontein 10. Na Fouriesfontein kom Donkerpoort, onthou hy, en blaai verder om te sien wat Donkerpoort hulle kan bied. Grafte van Engelse troepe wat deel van die garnisoen uitgemaak het, ’n stuk van ’n muur wat na bewering deur hulle gebou is, die dorpshuis van kommandant Christiaan Louw (tans museum): familieportrette, pluiskeile, kinderwaentjies en kersvorms. Ook hier is daar niks wat hulle oor die afgelope weke nie meermale reeds gesien het nie, tot tien of twintig keer selfs. Hoeveel soortgelyke objekte het Eddie nie al toegewyd, professioneel en heeltemal ongeïnteresseerd op film vasgelê nie, hoeveel honderdtalle foto’s wag nie reeds om ontwikkel te word, die een reeks nouliks onderskeidbaar van die ander: die gedenktekens, grafte, dorpsmuseums, die hoogbejaarde afstammelinge van kommandante of rebelle-leiers, kliphope wat ou verskansings aandui, verroeste blikkies of doringdraad, patrone wat nog opgetel kan word tussen bossies en gruis, die lae deining van veld en rante waar daar eens geveg is, ’n verflenterde vaandel, ’n verkleurde lintjie. Hoe moet daar uit hierdie verslae oorblyfsels ooit ’n boek tot stand kom?

Hy kyk op van sy aantekeninge en sien die kilometerteken wat verbyflits, Donkerpoort 50, sien die reguit pad, die vlakheid van die veld, ’n verre ry bome, die ligte golwing van ’n kliprantjie teen die lug, sien die saamgeskaarde groepie ruiters wat deur die vaalheid van die landskap beweeg, gehul in die stofwolk wat onder die pote van die perde opslaan.

Iets is verkeerd, besef hy dan skielik, en dwing sy gedagtes terug na die werklikheid. ‘Wat het daardie bordjie gesê?’ vra hy.

‘Ek het nie gekyk nie,’ sê Eddie ongeërg.

‘Daar het Donkerpoort gestaan,’ sê hy, maar vir Eddie is die onderskeie dorpe langs hul pad niks meer nie as plekke waar hulle stilhou, foto’s neem en by geleentheid oornag, hul name volkome uitruilbaar. ‘Maar Donkerpoort is die volgende dorp, dit kom ná Fouriesfontein, en ons is op pad Fouriesfontein toe. Eers Fouriesfontein, dan Donkerpoort.’ Terwyl hy nog praat, besef hy hoe verspot sy woorde klink, en soek na die padkaart om bevestiging te vind.

‘Dalk het jy verkeerd gekyk,’ sê Eddie na ’n tydjie sonder om spoed te verminder. ‘Ons sal sien wanneer ons by die volgende bordjie kom.’

Uit sy aktetas haal hy die padkaart te voorskyn, dog onweerlegbaar staan dit daar aangedui: Kromburg na Fouriesfontein, 63 kilometer, Fouriesfontein na Donkerpoort, 54 kilometer, aaneengeryg langs dieselfde reguit rooi lyn waaruit daar skaars selfs ’n plaaspad vertak, en hulle is reeds meer as ’n halfuur gelede uit Kromburg weg. Hy voel ’n ligte ongeduld by die vooruitsig van ’n vertraging wat sy plan vir die middag verder sou kan ontwrig, en waar hy langs Eddie sit met aantekeninge en kaart in ’n slordige bondel op sy skoot vind hy dit moeilik om sy gedagtegang te hervat. Die weinig belowende foto’s wat hulle geneem het, onthou hy dan, die karige restante van die verlede wat aangevul sal moet word met skote wat Eddie bloot as lokale kleur geneem het, die hout- of ysterwerk van ’n ou veranda, ’n houtluik, ’n bakoond, ’n watervoor, die spel van lig en skaduwee oor die oppervlakte van ’n ongelyke muur. Met effens oordrewe kleurgebruik, perspektivistiese verkorting en oordeelkundige snywerk sal jy in die boek ’n drama moet suggereer wat aan die werklikheid ontbreek, dink hy, deur middel van lokale kleur en die oordeelkundige gebruik van ouer foto’s in wasige sepia afgedruk: dit is Eddie se vaardighede wat hier benodig word eerder dan syne as skrywer, en uiteindelik sal dit in feite seker ook Eddie se boek wees en Eddie se foto’s wat die toevallige kyker aantrek, sy eie moeisame navorsing niks meer nie as ’n reeks uitgerekte byskrifte wat die beelde vergesel. Oor hierdie vlak veld het die kommando beweeg, dink hy weer, en kan hulle in die vaalheid sien met die stof wat onder die perde se pote opwaai, dog wat kan die kamera, sonder geheue, verbeelding of gevoel hier vind, ten spyte van al Eddie se tegniese vernuf? ’n Arbitrêre verdeling van die landskap in twee dooie horisontale vlakke, blou lug en vaal aarde, in twee arbitrêre helftes weerskante van die pad: dit is al wat bestendig kan word. Die hitte, die stof, die gloed van hout of metaal teen die hand, die sweet in die oë en stof in die keel, die gefluit van koeëls, koeëls wat kets teen die klippe, en skielike dood, dit kan op geen film of foto vasgelê word nie. Die bloed in die oë, die bloed wat gorrel in die keel. Niemand sal ooit weet nie.

Hy draai weg van die landskap wat geen bystand bied nie en leun na vore, sy oë op die reguit pad, wagtend dat die volgende kilometerteken in die verte sigbaar word, maar die leegheid is ongerep. Het daar ’n bordjie of wegwyser weggeval? begin hy effens ongeduldig wonder wanneer hy die smal naald skielik in die verte uitken, die enigste vertikale lyn in hierdie ruimte, en Eddie spoed verminder. Hy leun na vore om oor die afstand te probeer uitmaak wat daar staan: ‘Donkerpoort 40’ lees hy.

‘Ons het verbygery,’ sê hy. ‘Ons moes waarskynlik êrens afgedraai het.’

‘Daar was geen afdraaipad nie,’ sê Eddie met rustige oortuiging.

‘Maar ons het êrens by Fouriesfontein verbygery. Kyk, dis waar ons nou is.’ Hy hou die padkaart uit, dog Eddie slaan geen blik daarop nie, onaangeraak deur twyfel.

‘Wil jy hê ons moet teruggaan?’ vra hy. Hy ry nog stadig, en hulle beweeg onverbiddelik verder op die pad Donkerpoort toe, weg van die plek waar Fouriesfontein moet wees.

Gekonfronteer met hierdie klaarblyklike gebrek aan deelname aarsel hy vir ’n oomblik. ’n Graf, dink hy, ’n begraafplaas, ’n monument; nóg ’n graf, nóg ’n begraafplaas, nóg ’n monument. Nóg ’n dorp. Hierdie of daardie een, wat maak dit ten slotte saak wat toegevoeg word tot die honderde foto’s wat reeds geneem is of wat ontbreek? Die plek waar ’n jong rebel gesneuwel het en begrawe is. ‘Nee,’ sê hy uiteindelik, ‘draai maar weer om’, en stadig en pligmatig draai Eddie die motor op die smal pad om, verby die kilometerteken wat na Donkerpoort wys en terug in die rigting van Kromburg van waar hulle kom. ‘Ek wil dit nie graag mis nie,’ sê hy vergoeilikend. ‘Ek meen dat Fourie se graf belangrik is, hy het indertyd ’n soort volksheld geword; ons behoort dít ten minste op te spoor en af te neem, al vind ons niks anders wat die moeite werd is nie. Ek het ’n portret wat kort voor sy dood van hom geneem is, ’n nogal goeie afdruk, wat ek wil gebruik . . .’ As Eddie luister, laat hy die feit egter nie blyk nie. Hy verspil sy tyd, besef hy, want Eddie verlang geen verduidelikings of motiverings nie, bloot dat die volgende bestemming aangegee word en die objekte wat hy moet afneem, aangewys. Dit is ’n professionele opdrag wat hy uitvoer, en reeds