Israel-reeks 5: Go'el Yisra'el

By Marzanne Leroux-Van der Boon

Dis Januarie 2010 en Marc en Henok is in Pole vir Bevrydingsdag. Rivkah het enkele dae vantevore teruggekeer uit Haïti waar sy as paramedikus deel was van MADA, Israel se Rooikruis, se noodreddingsoperasie ná die aardbewing. Marc kan nie van die gevoel ontslae raak dat daar groot fout is met Rivkah nie – sy het vreemd opgetree toe hy en die seuntjies haar op die lughawe gaan haal het. Wat steek sy weg? Opdragte en beloftes     Die Koning wat weer kom

• Language: Afrikaans
• Publisher: Lux Verbi
• Release date: Feb 20, 2012
• ISBN: 9780796315595

Marzanne Leroux-Van der Boon

Marzanne Leroux-Van der Boon is 'n bekende en bekroonde skrywer wat in Vredehoek, Kaapstad, woon. Sy is veral bekend vir haar liefdesromans – wat allerhande etiese en aktuele kwessies aansny – en het ook 'n passie vir Israel, wat die afgelope paar jaar uitgeloop het op tien gewilde romans wat in daardie land afspeel.

Book preview

Go’el Yisra’el, Verlosser van Israel

Marzanne Leroux-Van der Boon

Lux Verbi

Vir daardie wonderbaarlike houthuis op Stilbaai waar drome vanself woorde word en my man koffie en beskuit bring. Terwyl daar ’n wolf by my voete slaap.

Hoofstuk 1

Pole

65ste herdenking van die Auschwitz-Birkenau-bevryding

26–27 Januarie 2010

Marc ril en trek sy mus laer oor sy gesig, in sy dik wolhandskoene voel sy vingers verstok van die bitsige koue. Sneeu val in koue slierte teen sy gesig, hang ’n wasige sluier oor alles rondom hom. Instinktief staan hy stywer teen Henok aan. Maar toe hy verontskuldigend opkyk na die groot swart man langs hom, sien hy dié is onbewus van sy nabyheid. Sy gesig is vaal, sy oë, rooi van ongestorte trane, vasgenael op Binyamin Netanyahu waar hy sy Bevrydingsdagtoespraak lewer. Israel se Eerste Minister, en al die ander Israelse hoogwaardigheidsbekleërs, wat Gabi Ashkenazi, leërstafhoof, insluit is in dik, lang, swart jasse geklee, swart kippot op die kop.

Maande tevore het hy en Henok besluit om dié gedenkdag in Pole te kom bywoon en die dag daarna ’n besoek aan Auschwitz te bring, waar Henok nog nooit en ook hý nog nie tevore was nie. En nou staan hulle hier tussen honderde ander in hewige sneeu en luister na Bibi se emosionele toespraak.

Ongeveer hoeveel Jode het hier in Auschwitz en Birkenau omgekom? het Henok op pad hierheen in die trein gevra.

Van die voorjaar van 1942 af tot die najaar van ’44 is Jode vanuit die hele Nazi-besette Europa hierheen getransporteer – in beestrokke. Meer as ’n miljoen van hulle het hier gesterf. Die konsentrasiekampe van Auschwitz-Birkenau het die simbool van die Shoah geword. Dié wat nie in die gaskamers gesterf het nie, is van hongersnood dood, of aan oorvermoeienis of allerhande siektes. Duisende het ook gesterf as gevolg van die wreedste mediese eksperimente wat op hulle uitgevoer is, of is eenvoudig by die Muur van die Dood tereggestel.

En al die jare wis ek nie eens dis my mense nie … het Henok geprewel.

Marc skud die herinnering uit sy kop en luister weer na Netanyahu. Die Eerste Minister praat stadig, nadruklik oor die Joodse volk se reg tot selfverdediging te midde van toenemende besorgdheid oor die bedreiging uit Iran en toenemende pogings om Israel se bestaansreg onwettig verklaar te kry en dié staat se weermag aan bande te lê.

Uit die vervloekte aarde van Auschwitz-Birkenau en ander uitwissingskampe rys die stemme van ons broers en susters, ons mense wat aan gas versmoor het, wat verbrand is en vermoor, sê hy. Onthou wat Amalek aan julle gedoen het, Israel, waarsku hy, sy stem trillend van emosie terwyl hy ’n passasie uit Deuteronomium aanhaal.

Hy gaan weer sterker voort: Ons sal nóóit vergeet nie. Ons sal nie die Shoah-verloënaars of diesulkes wat Joodse grafte en gedenktekens ontheilig, toelaat om ons nagedagtenis uit te wis of te verdraai nie.

Hy waarsku weer dat al het die Nazi-Amalek byna geheel en al ’n vergete spook van die verlede geword, ’n nuwe Amalek aan die verskyn is en weer eens dreig om die Joodse volk uit te wis.

Maar ons sal dit nie toelaat nie! Ons sal nooit vergeet nie en voortdurend daarteen waak. Hy haal diep asem teen emosie wat duidelik dreig om hom te oorweldig. Ons het een derde van ons mense in hierdie bloeddeurdrenkte Europa verloor, ons het geleer dat die enigste waarborg vir ons volk se beskerming die Staat van Israel en ons weermag, die IDF, is.

Oor ete die aand in die hotel waar hulle die nag oorbly voor hulle die volgende dag die Auschwitz-kamp wil besoek, sit ’n Israeli by hulle aan die tafel. Shlomo het kort tevore uit Haïti, wat op 12 Januarie deur ’n verwoestende aardbewing getref is, teruggekeer. Dit blyk dat hy ’n lid is van die span van ZAKA, Israel se noodreddingsorganisasie, wat met koorsagtige spoed na Port-au-Prince vertrek het om die gewondes te behandel en slagoffers onder die tonne puin uit te grawe.

Met ’n swaarkloppende hart luister Marc na die man se weergawe. Rivkah was ook met ’n groep paramedici van Magen David Adom – MADA, Israel se Rooikruis – in Haïti.

Shlomo verduidelik dat hulle en MADA van die eerste soek-en-redspanne was wat kort na die ramp daar aangekom het. Hulle is onmiddellik by een van die universiteitsgeboue met veelvuldige verdiepings, wat ingestort het, ontplooi. Na ’n operasie wat agt en dertig uur geduur het, kon hulle daarin slaag om agt studente te bevry.

Henok wat weet dat Rivkah ook in een van die reddingspanne was, kyk in Marc se rigting, maar hy skud sy kop voorlopig.

Shlomo beskryf die tonele sonder erbarming. Die stank van ontbindende liggame het oor alles gehang. Afgryslik. Dit was nes die verhale wat ons van die Shoah hoor – duisende lyke waar jy ook al kom, getalle wat geen mens jou kan indink nie. Die toestande daar lê eenvoudig bo wat ’n mens vir iemand wat dit nie meegemaak het nie kan verduidelik. Die druk was ontsettend. Ons kon die geroep hoor van mense wat vasgeval was, maar hoe ons ook al gegrawe het ons kon nie by hulle kom nie.

Hoe raak ’n mens onder sulke omstandighede nie van jou sinne beroof nie? wonder Henok.

Shlomo swyg ’n paar oomblikke voor hy antwoord. Te midde van die chaos en dood het die ZAKA-span nog tyd gemaak vir ons Shabbat-gebede. Daar is ’n flou glimlaggie om sy mondhoeke te bespeur. Ek neem aan dit was nogal ’n vreemde gesig om ons ses Chasidiese mans daar op die ineengestorte geboue te sien staan, toegedraai in ons talliyot. Baie van die plaaslike mense het doodstil in die puin gesit en staar na ons wat daar in Jerusalem se rigting staan en bid het. Toe ons klaar was, het hulle ons omring en die talliyot gesoen …

Ek het altyd gemeen dat selfs voor die aardbewing toestande maar haglik was daar, sê Marc.

O, beslis. Die mense van Haïti is immers die armste nasie in die Suidelike Halfrond. Hy skud sy kop. Mens kan nie regtig vir iemand wat dit nie gesien het verduidelik hoe dit daar lyk nie. Dis onbeskryflik …

Toe hy weer lank stilbly, sê Marc sag: My vrou was ook daar.

Shlomo kyk verras van sy bord kos op. Ja? Hoe? Was sy by die Tuisfrontkommando betrokke?

Sy’s ’n Magen David Adom-paramedikus.

Ja, ja, ek weet MADA het ongelooflike werk daar gedoen. Hulle is mos noodtoestande gewoond. Die IDF het op die 15de ingevlieg en binne tien uur ’n veldhospitaal opgerig.

Ek verstaan dit was fenomenaal.

Inderdaad. Dit was die eerste en grootste veldhospitaal in die verwoeste area en dit kon 500 pasiënte hanteer. Vyf dae lank was dit die enigste daar en dit was gou die mees gevorderde hospitaal in Haïti met ’n pediatriese saal, ’n radiologie-afdeling, ’n waakeenheid, ongevalle, twee operasiekamers en ’n chirurgiese afdeling. Daar was selfs ’n mediese laboratorium, ’n X-straalsentrum en ’n apteek.

Ongelooflik, sug Henok

Dit kan jy wel sê, gee Shlomo toe. Die volledige span word môre in Israel terugverwag.

Rivkah het al die 24ste saam met ’n kleiner groep teruggekom omdat sy geweet het ek het maande lank al ’n vliegkaartjie hierheen vir die bevrydingsherdenking.

Dan het ons heel waarskynlik op dieselfde vlug teruggekom, want ek was in presies dieselfde posisie as jy met ’n vliegkaartjie wat ek verlede jaar al gekoop het. Sy kon jou seker ook baie vertel.

Wel, ons het mekaar skaars ’n paar uur lank gesien en sy was so moeg sy wou net slaap. Ons het ook twee jong kinders wat baie tyd in beslag neem en oorstuur was met hulle ma wat net teruggekom het.

Wie’s jou vrou? vra Shlomo.

Rivkah Krige.

O, ja. Ja, ons was op dieselfde vliegtuig. Hy glimlag. Mooi vrou wat jy het. Knap.

Marc glimlag verleë. Ek was baie teë daarop dat sy gaan, maar sy is nie iemand om terug te hou nie.

Lyk so. Werk sy voltyds vir MADA?

Amptelik drie dae in die week. Maar toe sy hoor van die reddingspan wat Haïti toe gaan, was daar nie keer aan haar nie.

Begryplik.

Die nag lê Marc wakker in sy bed en luister na die wind wat aan die rame ruk en nog sneeu bring. Hy dink vir die soveelste keer aan Rivkah se vreemde optrede toe hy en die seuntjies haar op die lughawe gaan haal het. Dit was byna of sy weggeskram het van fisieke aanraking. Hy het toe maar geglo dis reaksie op haar traumatiese ervarings en dat sy baie moeg was. Die verskriklike dinge wat Shlomo oor aandete vertel het, laat hom nou iets beter verstaan van haar half koue, half verwilderde houding. En tog stel dit hom nie heeltemal gerus nie. Vandat Rivkah agt jaar gelede deel van sy lewe geword het, het sy al uiterse trauma belewe en hy het haar nooit so gesien – gevoel – reageer nie. En toe hy haar netnou gebel het, het dit geklink asof sy gehuil het. Hy verval later in ’n rustelose slaap.

twirl.jpg

Die volgende dag is dit steeds bitter koud, met nou en dan ’n sneeubui en kwik wat onder vriespunt gedaal het. Toe hy en Henok voor Auschwitz se hekke staan, omvou ’n groot benoudheid sy hart. Die ingang wat hy soveel maal op foto’s en in films gesien het, Arbeit macht frei in ’n sierlike boog oor die hekke geskrywe, die grou, sneeubedekte geboue agter. Dis een ding om Zvi daaroor te hoor praat, daarvan te lees, dit in ’n dokumentêre film te sien en ’n ander om op die grond te staan waar dit gebeur het. As hy skrams na Henok kyk, sien hy die verbete trek om sy vriend se mond.

Hy ril in sy dik jas en sneeustewels en dink aan die duisende Jode wat versmorend saamgehok in beestrokke hierheen vervoer is. Dikwels in die koudste wintermaande sonder die luukse van warm, beskermende klere of iets om te eet of te drink. Vroue met klein kindertjies, babas. Ou mans en vroue. Hulle het hierdie afskuwelike plek binnegegaan en nooit weer teruggekom nie. Wat sou in hulle gedagte omgegaan het toe hulle deur hierdie selfde hekke gevoer is? Hoeveel het hulle geweet van wat daar op hulle gewag het?

Henok raak aan sy arm. Marc, ons moet onthou wat ons hier sien, ons moet práát van wat ons sien en hoor. Ons vyande is ywerig besig om dit uit die geskiedenisboeke weg te skrywe.

Ek weet, fluister Marc met stram lippe.

Hulle stap woordeloos deur verskeie barakke waar die kru lewensomstandighede van die bewoners realisties uitgebeeld is. Maar dis by ’n uitstalling van die gevangenes se persoonlike besittings wat na die oorlog gevind is waar dit vir Marc voel of sy hart wil breek. Hy kyk nie na Henok nie, maar hy is bewus van die ontsaglike emosie wat ook deur hóm skeur. Hulle word genadeloos gekonfronteer met duisende brille, haarborsels, kamme, skeerapparate, skoene, krukke, rugstutte, kunsbene en koffers so ver as die oog kan sien.

Here God, hoor hy Henok byna onhoorbaar kreun.

Hulle stap deur die ontroerende swart en wit foto’s van stapels en stapels uitgeteerde gestorwenes, van brandmaer, verhongerde kinders wat wonder bo wonder oorleef het. Toe kom hulle by een van die gaskamers en die krematorium. Marc knyp sy oë styf toe, want dis of hy die krete van die sterwendes kan hoor. Hy dink aan die gruverhale wat Rivkah se grootvader wat in Auschwitz was hulle vertel het. En hy verstaan hoe die ou man sy geloof in die goedheid van die Almagtige verloor het.

Asof hy Marc se gedagtes lees, prewel Henok langs hom: Waar is U in dit alles, God van Israel? Hoe kón U dit toegelaat het? Waar was U?

Marc het geen antwoord vir die man wat so onlangs nog uitgevind het dat hy deel van God se volk is nie. Sy eie verdriet en verdwasing is self so enorm.

Shlomo wat al tevore in Auschwitz was, het die oggend reeds terug vertrek Israel toe en ’n bejaarde rabbi van Litaue sluit hom by die twee getraumatiseerde mans aan toe hulle gaan eet. Hy is van die min Jode wat in Vilnius, Litaue, oorgebly het en al meermale in Auschwitz was.

Hy luister stil na Henok se waar-was-God vrae. En na Marc se verslae swye. Dan sê hy afgemete, Chaverim, banim Avraham, en gaan ter wille van Henok voort in Engels met ’n swaar aksent en hier en daar Hebreeuse woorde tussenin, die profetiese woorde en die beloftes van HaShem staan vir ewig, en selfs in die midde van hierdie aaklige hoofstuk van die geskiedenis het Adonai ’n oorblyfsel bewaar én voorbereidings getref om ’n wonder te laat geskied …

’n Wónder? vra Henok amper kwaad.

Rabbi Wertheimer knik. Uit die as van hierdie afskuwelike gebeurtenis, wat buite die beskrywingsvermoë van enige taal val, was daar ’n vlugtige venster van genade waarin die Tanach se profesieë vervul kon word.

U praat van genáde? wil Henok steeds ontstig weet.

Weer knik die rabbi. HaShem se genade reik veel verder as wat die mens ooit sal verstaan, Chanok. As gevolg van die Shoah het die wêreld skuldig genoeg gevoel om in 1948 in die VN vir die totstandkoming van die Staat van Israel te stem. Sommige van dié wat die dodekampe oorleef het, sou leef om hierdie droom te sien waar word en in die Beloofde Land te gaan woon.

Was dit nie te ’n hoë prys om te betaal nie …?

Chanok, die Ewige van Israel het sy volk nie net uitverkies om ’n teken te wees van hoe Hy seën nie, maar ook van hoe Hy tug. Hulle het sy heilige Naam ook onder die nasies waar hulle gekom het, ontheilig.

Maar tog … tóg …?

Rabbi Wertheimer stryk lank ingedagte oor sy baard voor hy weer praat. Chanok, jy ken die storie van Yechzk’el HaNagid?

Henok skud sy kop verward.

Die profeet Esegiël, help Marc Henok se gebrekkige begrip van Hebreeus.

Ja, ek weet van hom … reageer Henok ietwat verleë.

Goed. Nou in die tyd van Yechzk’el het die volk geweldig gesondig, gaan die rabbi voort, nie dat hulle dit nie nou ook doen nie, maar toe veral. En die arme profeet moes HaShem se misnoeë, sy gloeiende toorn, aan hulle oordra. Hy moes op ’n kleitablet HaShem se oordeel wat oor Yerushalayim aan die kom was, uitbeeld. Eers moes hy die stad op die tablet teken en toe moes hy met kleimodelle daar rondom die beleg van die stad uitbeeld. En daarna moes hy driehonderd en negentig dae op sy linkersy voor die tekening gaan lê om die jare van die huis van Israel se ongeregtigheid te dra en daarna nog veertig dae op sy regtersy lê om die ongeregtigheid van die huis van Juda te dra.

Darem ook verskriklik, sug Henok.

Dis die Ewige van Israel wat ons dien, Chanok, Adonai. Hy is heilig, met Hom is nie om te gaan soos met ’n mens nie. Wat ek wou sê: HaShem het vir Yechzk’el uitgelê waarom hierdie dinge oor Israel sou kom. Hy tas in sy jas se binnesakke rond en kom met ’n slapband Engelse Bybeltjie te voorskyn. Laat my dit vir jou hieruit voorlees …

U het ’n Complete Jewish Bible, Tanach en B’rit Chadashah! sê Marc verstom.

Die ou rabbi haal sy bril af en kyk Marc vol aan, daar kom ’n sagte glimlag om sy mond. "Ek weet wie Israel se Mashiach is, Marc. En uit julle gesprek wat ek gisteraand opgevang het, weet ek dat julle twee dit ook weet.

U wéét?" vra Marc verstom.

Yeshua Natzeret, sê hy sag, "daar is baie van die Jode in Litaue wat weet. Ewenwel, laat my nou hieruit lees wat Adonai Elohim vir Yechzk’el in hoofstuk 5 gesê het. Hy lees stadig en duidelik:

"This is Yerusalayim!

I have placed her in the middle of the nations;

countries can be found all around her.

But she has rebelled against my rulings

and committed wickedness more than the nations,

against my laws more than the countries around her;

because they have rejected my rulings

and not lived according to my laws."

Hy maak die Bybel versigtig toe voor hy verder praat. Dan verduidelik HaShem hoe Hy die volk oor die gruwels wat hulle gepleeg het, sal straf voor die oë van die nasies. Verskriklike oordele spreek Hy uit en, ja, ook dat Hy dié van hulle wat daarna oorbly in al die windrigtings van die aarde sal verstrooi …

Vreeslik! mompel Henok weer.

Wat sê Yeshua se Shaliach Sha’ul van hierdie dinge wat oor Israel gekom het? Die rabbi kyk hulle twee skerp aan.

Dat ons daaruit sal leer …

Verstaan jy Adonai se optrede effens beter, Chanok?

Henok knik.

Maar Israel self het nog nie geleer nie … sug die rabbi.

Rabbi, praat Marc vir die eerste keer weer toe hy stilbly, Kan ek vir u ’n gedeelte lees uit ’n baie ou vertaling in die taal van my geboorteland?

En dié land is?

Suid-Afrika.

Nu, Marc, waarom nie? Ek sal dit in my eie Bybel volg. Waar lees jy?

Openbaring 21 vers 3 tot 5.

Marc trek sy verslete weergawe van die 1933-vertaling uit sy skildertas langs sy stoel en sy hande bewe toe hy vir die rabbi die plek in Openbaring aanwys. Sy stem tril toe hy lees:

En ek het ’n groot stem uit die hemel hoor sê: ‘Kyk die tabernakel van God is by die mense en Hy sal by hulle woon, en hulle sal sy volk wees; en God sal self by hulle wees as hulle God. En God sal al die trane van hulle oë afvee, en daar sal geen dood meer wees nie, ook droefheid en geween en moeite sal daar nie meer wees nie, want die eerste dinge het verbygegaan. En Hy wat op die troon sit, het gesê: Kyk, Ek maak alles nuut. En Hy het vir my gesê: Skryf, want hierdie woorde is waaragtig en betroubaar.

Toe huil die ou rabbi geluidloos, sy trane drup in sy yl baard en val op die tafeldoek.

Eindelik bedaar hy en verduidelik: Dat HaShem die trane van ons oë sal afvee … Ek het onlangs die verhaal gelees van een van die Jode wat voor die Duitse oorname in 1939 in Chodecz, ’n stad in Sentraal-Pole, gewoon het. Dit het my geweldig aangegryp …

Wil u ons vertel? vra Marc sag.

Die rabbi knik. Kort na die Duitsers die stad oorgeneem het – hy was toe maar ’n seun van twaalf – moes hy sien hoe Jode van die omgewing in ’n bos digby sy woning bymekaargejaag en doodgeskiet word. Hyself het ontkom, maar kort daarna moes hy ook die dood in die gesig staar. Die SS se distriksbevelvoerder het ’n Duitser van daar rond gevra om vir hom ’n eendejag op die meer te reël. Die seun, Roman, saam met twee ander is aangesê om saam te gaan, as helpers. Die SS-bevelvoerder het kort voor lank sy eend geskiet. Hy het na een van die seuns gedraai en hom beveel om uit te swem en die voël te gaan haal. ‘Maar ek kan nie swem nie,’ het die seun gesê. Hy het ook ’n kardoesbroek aangehad wat vol water sou raak. Maar hy is met ’n vuurwapen gedwing om ál dieper die water in te gaan tot sy voete nie meer kon grond raak nie. Hy het woes met sy arms begin slaan en in die water gespartel tot hy onder die oppervlak verdwyn het. Roman het gestaan en kyk, versteen van vrees. Ná ’n paar minute was dit duidelik dat die seun verdrink het.

Henok sis geskok deur sy tande.

Die SS-man het net gelag en na die tweede seun gedraai. ‘Ek kan ook nie swem nie,’ het dié gesê. Hy is aangesê om huis toe te hardloop. Toe hy omdraai om te gaan, het die Duitser hom summier doodgeskiet. Roman was ’n goeie swemmer en dit het sy lewe gered. Hy het die eend gaan haal en hulle het vir hom gesê hy kan huis toe gaan. Hy sê toe hy wegstap, kon hy die Duitsers se oë op sy rug voel en het hy asem opgehou vir die skoot.

Verskriklik!

Wat het later van hom geword? Leef hy nog?

Wel, hy het drie jaar gelede nog geleef toe ek die storie gelees het. Hy het daardie episode oorleef en ook die hongersnood in die Lotz-ghetto. Net om toe na Auschwitz gedeporteer te word. Daar is hy onderwerp aan dr Josef Mengele se keuring tussen dié gevangenes wat sterk werkers sou uitmaak en dié wat net vir die dood sou deug. Dít het hy ook oorleef. Toe is hy as ’n slawe-arbeider na Dresden gestuur.

En dié stad is geweldig deur die Geallieerdes gebombardeer, merk Henok somber op. Aan die einde van die oorlog …

Dis reg. En, byna ongelooflik, het hy selfs dié aanslag oorleef. Maar almal wat hy geken het, was dood – sy ma, pa, oupa, broers, susters, tantes, ooms, bure, vriende … Almal is uitgewis, asof hulle nooit hierdie aarde bewoon het nie.

Wat het na die oorlog van hom geword?

Dit weet ek nie presies nie. Toe ek die storie in 2007 gelees het, was hy ’n man van 79, welgesteld met ’n groot huis in Londen. Sy kinders was almal gevestig en goed daaraan toe.

Daar moet groot oorlewingsvermoë in ’n Jood se DNA wees, sê Henok droog.

Inderdaad.

Het hy nooit weer sy ouerhuis gaan opsoek nie? vra Marc.

Hy is wel weer ’n keer terug Chodecz toe om te sien wat van die huis geword het. Maar daar woon uiteraard nou Pole wat hom alles behalwe goedgesind was. Hulle dag hy kom terug om die huis op te eis. Wat hy natuurlik nie meer in staat was om te doen nie.

Ek en my vrou is in 2008 Litaue toe, vertel Marc. Ons was in Vilna en toe na Kovno. My grootmoeder aan my pa se kant het in ’n shtetl daar grootgeword voor hulle in 1939 na Suid-Afrika gevlug het. Dit was ’n ontroerende ondervinding.

Was julle by die Ponar-woud?

Marc knik.

Wat het daar gebeur? vra Henok.

Die Nazi’s het vier en sewentig duisend Jode uit die ghetto’s by Vilna gehaal en daar op die rand van massagrafte doodgeskiet … en die liggame met stootskrapers toegestoot.

O, natuurlik, dis waarvan Zvi ons vertel het. Die storie van die Joodse meisie wat nie dood was nie, maar onder die lyke uitgekruip het en Jode kilometers daarvandaan gaan vertel het wat aangaan.

Sarah Menkes, sê die ou rabbi somber en vee vermoeid oor sy voorkop.

Ek het van ons Israelse gids verstaan dat dit steeds taamlik anti-Semities in Litaue is. Is dit so?

Wat sal ek sê? Jy sien, die anti-Semiete was onder dié wat teen Hitler geveg het. Hulle was nie meelopers nie; daarom is hulle nie ná die oorlog deur die bewind uit die gemeenskap verwyder soos gebeur het in Duitsland en ander plekke waar die bevolking die Nazi’s gesteun het nie. In Pole het anti-Semitisme ongestoord bly voortbestaan. Individuele Jode is nog altyd vermoor en bloedbaddens het steeds plaasgevind, soos die een in Julie 1946 by Kielce, waar veertig Jode doodgemaak is. Is Jodehaat vandag nog daar aan die orde van die dag? Dit sal ek nie sê nie, maar ek kan ook nie sê dat Jode daar besonder geliefd is nie.

Waar ís hulle? vra Marc wrang.

Jerusalem, Motzi Shabbat 30 Januarie 2010

Adoni, vir die eerste keer na ’n baie, baie lang tyd kom ek weer woorde voor U skrywe. Kan ’n man van 32, ’n pa van twee seuns, nog in sy joernaal met HaShem praat, vra ek myself af. Maar waar gaan ’n 32-jarige dan anders as sy hart ontsteld is? Abba, vandag, Shabbat, het Israel Tu’Bshvat gevier, die Nuwejaar vir bome. Buite reën dit en by tye sneeu dit hewig, maar in Independence Park bloei die amandelbome spierwit. Die eerste teken, terwyl dit nog hoogwinter is, van voorjaar en nuwe lewe. Vanoggend by Tora-studie het ons daarvan gepraat dat die eerste keer dat die amandelboom in die Tora genoem word, in B’resheet 43 in verband met seën in die Beloofde Land is.

Vir mý het dit maar die een wonderbare betekenis. U wat vir die droewe ou Yermiyahu vra: Wat sien jy, Jeremia? en hy antwoord: Ek sien ’n amandeltak. En U antwoord: Jy het goed gesien, want Ek is wakker oor my woord om dit te volbring."

Eenmaal toe my vrou se lewe aan ’n dun draadjie gehang het, het U daardie woord volbring. Ek kom voor U staan dat U sal sien ek is nog ’n keer voor U met ’n amandeltak in my hand. My vrou het uit Haïti teruggekom, ’n ander vrou as die een wat gegaan het. As ek haar wil vashou, bewe sy, toe ek netnou met haar ná Shabbat wil liefde maak, huil sy. As ek haar oor en oor vra wat dit is, wat gebeur het, bly sy sê dis niks, niks het gebeur nie, sy is net moeg. Maar sy was nog nooit te moeg om liefde te maak nie. Sy het nog nooit dan begin huil nie. Ek het op die duur my selfbeheer verloor en gesê wat ek nie wou sê nie en dit het haar nie soos ander kere kwaad gemaak nie, dit het haar erger laat huil. Toe ek opkyk, staan Natan in die kamerdeur. Hy was ook in trane. Die kleinstetjie van my is só sensitief – soos ek, Abba. Hoe kon ek aan hom verduidelik waarom sy imma wat so lank weg was nou by my huil. Ek het hom in my arms aan die slaap gemaak. Toe ek terugkom, het my vrou geslaap en toe ek haar teen my aantrek, het sy in haar slaap gesnik.

Abba, met wie sal ek praat as ek nie met U kan praat nie. Gee my asseblief die wysheid waaroor ek nog nooit beskik het nie en maak my hart sterk. Ek het haar lief, Adonai, U alleen weet hoe lief ek haar het.

Hoofstuk 2

Jerusalem

3 Februarie 2010

Vyf dae na Marc en Henok weer terug is in Israel trou Binyamin, Marc se neef. Hy is Ofer en Shoshana se enigste oorblywende kind na sy ouer broer, David, in 2006 se Libanon-oorlog gesterf het toe sy helikopter afgeskiet is. Bibi se troue is dus vir die Doron-, Cohen- en Krige-families ’n groot en emosionele gebeurtenis.

Uiteraard is Henok, wat pas ’n verblyfpermit in Israel gekry het en wonderbaarlik ’n administratiewe betrekking aan die universiteit in Jerusalem kon bekom, ook ’n genooide. Dat sy vrou, Sarah, in Suid-Afrika agtergebly het en die verhouding tussen hulle redelik wankelend is, maak hom waarskynlik nie die gelukkigste gas by die geleentheid nie. Tog maak sy intense belangstelling in alles wat deel van sy nog betreklik nuwe Joodsheid is grootliks daarvoor op.

Ook vir Marc hou die dag gemengde vreugde in. In die dae vandat hy terug is uit Pole, het Rivkah se optrede vir hom net meer raaiselagtig en ontstellend geword. Ter wille van Yhoshi en Natan wat bepaald die spanning in hul verhouding aanvoel, tree hy so kalm as moontlik op. Maak hy voorlopig voor hulle of alles normaal is. In watter mate hy hulle bluf, is nie heeltemal duidelik nie. Hy merk dat Yhoshi weer onafskeidbaar is van sy verweerde beertjie uit sy babadae, dat Natan sy duim met mening suig en huilerig raak as hy een van sy ouers uit die oog verloor.

Oor ontbyt merk Marc die donker skadu’s onder Rivkah se oë. Hy lê sy hand oor hare langs haar bord op die tafel en voel haar vingers dadelik verstyf. Maar hy bly kalm.

Ek het gedink om maar met Henok agter op die galery te sit, want ek kan my voorstel hoeveel vrae ek sal moet beantwoord. As jy met die kleintjies voor by Ruwth wil sit, sal hulle mooi kan sien.

Haar oë ontwyk syne vinnig. Dis reg, is al wat sy sê.

Maar toe hy nie sy hand weghaal nie, kyk sy weer na hom en glimlag stram. Dis goed, ons kan so maak.

Sy oë hou hare vas. Ek het jou lief, sê hy sag.

Sy kyk so vinnig weg dat haar los donker hare oor haar gesig waaier.

Rivki …

Maar sy skud net haar kop effens en leun oor Natan om sy pitabroodjie vir hom deur te sny.

Marc merk dat sy self nie geëet het nie, maar hy sê niks verder nie.

Dis sy wat na ’n rukkie praat: Avital het gevra ek moet saam met haar en Shoshana na die chuppah stap.

O ja, natuurlik, haar ma is mos verlede jaar oorlede.

Sy het ook nie susters nie.

En julle families ken mekaar mos baie jare, of hoe?

Rivkah knik. Haar pa en Abba het saam in die Sesdaagse en Yom Kippur geveg. Hulle ken mekaar van daardie tyd al.

Wonderlik dat sy en Bibi mekaar by ons in die huis ontmoet het.

Sy byt op haar onderlip en na ’n rukkie vra sy: Sal jy dan die seuns neem na waar Ruwth sit, dan sal ek daarnatoe kom.

Ek sal.

Hulle kyk mekaar ’n oomblik woordeloos aan.

twirl.jpg

Na weke se reën en sneeu is die lug oor Jerusalem vanoggend helder en skyn die son, al stapel die wolke ver na die noorde toe met ’n spierwit voorbode van verdere sneeu. Dis bitter koud en almal is dankbaar dat die troue binnenshuis voltrek word.

Marc het Yhoshi en Natan na hul oorgrootmoeder gebring en staan nou saam met Henok agter in die saal wat stadig aan die vol loop is. Sy keel trek toe, want die herinnering aan sy eie troue in 2003 is so helder in sy gedagtes dat hy moeite het om rustig met Henok te praat. Voor in die pragtig versierde saal wat skitter van ’n massa vars blomme en kerse is die chuppah – vier pale wat ’n tallit van kosbare roomkleurige sy omhoog hou.

Dis die chuppah, nè? wil Henok dadelik weet.

Dis reg, ja.

"Wat is dit, die woorde daar in blou op geborduur?

Ani l’dodi v dodi li uit Shir HaShirim.

Henok frons. Hoe?

Marc grinnik. Hooglied. ‘Ek behoort aan die man wat ek liefhet en hy behoort aan my.’

Sorry, natuurlik!

Wat is die doel van die chuppah eintlik?

Ag, daar is verskillende betekenisse wat daaraan geheg word. In Hebreeus beteken chuppah eenvoudig ‘kamer’ of ‘bedekking’. Dit stel allereers die dak voor van die nuwe huis waar die bruid en bruidegom gaan woon en ’n huisgesin vorm. Maar dis ook simbool van ’n koninklike baldakyn, jy weet, oor die troon, so iets. Want volgens Joodse tradisie is die bruidegom en die bruid op hul troudag ’n koning en koningin. Dit verteenwoordig ook die seksuele daad wat die huwelik sal konsumeer.

Sjoe, dis wonderlike betekenisse, nè. Rivkah het my vanmôre gesê ek moet elfuur by die Kotel gaan kyk, die bruid sal daar wees. Ag, dit was pragtig. So baie mense het na haar toe gekom.

Ja, dis ook ’n baie ou tradisie wat sê die bruid kan op haar troudag mense seën. So, allerhande mense sak op haar toe, siek mense, oumense, vrouens wat graag ’n kind wil hê … Bietjie bygeloof wat ons tradisie noem.

Henok grinnik. Miskien, maar tog wonderlik. Ek verstaan die bruid en bruidegom vas op hulle troudag.

Dis reg.

Hoekom, dis tog vreemd.

Nie vir Jode nie, Henok. Veral Tora-getroue pare sien mekaar die hele week voor die troue nie om die afwagting nog groter te maak. Die feit dat hulle op die dag vas, maak hulle daarop attent dat hul troudag in werklikheid hulle eie private Yom Kippur is – ’n dag waarop hulle van al hul vorige sondes gereinig word. Hulle kan dus saam ’n skoon begin maak. Die bruid en bruidegom siteer ook die mincha, die middaggebed, van Yom Kippur, waar hulle al hul oortredings bely. Die bruidegom dra ook ’n kittel – ’n wit kleed wat getroude mans met Yom Kippur aantrek. Jy sal netnou sien hoe dit aan Bibi lyk.

Weer fantastiese simboliek. Die bruidegom sien dus wel sy bruid vandag voor sy hier na die chuppah toe kom?

Marc knik. Ja. Voor die chuppah-gedeelte van die huwelik begin – dit word Kiddushin genoem van die Hebreeuse woord kadosh, wat heilig of afgesonder beteken. ‘Set apart’, jy weet? Wel, voor dít begin, word die ketubah, die huweliksooreenkoms, onderteken. Om die waarheid te sê, hierdie twee is nou daarmee besig. By Avital se pa se huis hier in die Ou Stad. Dis waar Ofer en Shoshana nou is. Rivkah ook, omdat Avital se ma verlede jaar oorlede is. Dis interessant, weet jy, die ketubah is in Aramees geskrywe. Dit sit die man se verantwoordelikhede teenoor sy vrou uiteen – voedsel, kleding, huisvesting en plesier. Dis ’n ware kunswerk om te sien en dit word gewoonlik geraam en in die nuwe huis gehang.

So, dit beteken Bibi sien sy bruid al daar?

Marc sluk swaar, hy sien sý bruid