illz: Revistë Letrare e Tiranës - Nr. 35

By Klubi i Poezisë

illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë. This is issue nr. 35.

illz është një revistë letrare periodike në gjuhën shqipe e botuar nga Klubi i Poezisë, Tiranë. Revista botohet çdo dy muaj. Ky është numri 35.

Autorët e publikimet të këtij vëllimi:

FAQET E REDAKSISË
Fatmir Sulejmani - Migjeni – Kundërshtari i Parisë së Shtetit X - Ose triumf i artit me qëllim!
Roland Gjoza - S'mund të kërkosh poezi në një sallon bukurie për libra

RETRO
William Shakespeare - Kjo nesër, nesër, nesër... - Përktheu: Rudolf Marku

STUDIO
Abdulrazak Gurnah - Të shkruarit - (Fjala e mbajtur me rastin e marrjes se çmimit Nobel, 7 dhjetor 2021) – Përktheu: Granit Zela
Louis-Ferdinand Céline - Udhëtim deri në fund të urrejtjes... - Intervistë realizuar nga Madeleine Chapsal - Përktheu: Arbër Ahmetaj
Albert Kamy - Fjalimi me rastin e marrjes së çmimit Nobel në vitin 1957
Primo Shllaku - Gjendem në turbulencë të përhershme - Bisedë me Xhemazije Rizvanin

PERSONALITETI
Botime të shkrimtarit Hamit Aliaj
Hamit Aliaj – Më lini veç një pëllëmbë qiell

IN MEMORIAM
Yrjet Berisha - Romani "Djella" i Martin Camajt
Mirko Gashi - Populli e di
Qerim Ujkani - Deri tek unë të solli vetmia

TË FTUAR
Jevrem Bërkoviq - Ç’na duhet çlirimtari i kërrusur! - Përktheu: Azem Shkreli
Alberto Moravia - Plak budalla – Përktheu: Zija Vukaj
Yehuda Amichai - Pas Auschwitz-it - Përktheu: Eda Merepeza
Aksinia Mihajlova - Koha ka marrë zakonet e këqia të njerëzve – Përktheu: Luan Rama
Haydar Ergülen - Prej dashurisë, vdekjes dhe dhimbjes - Përktheu: Rozana Belli
Marina Cvjetajeva - Unë xixëlloj shkreptimtare - Përktheu: Agron Tufa
Silvia Plath - Kaloi muaji i lulimit - Përktheu: Agron Tufa

TË ZGJEDHUR
Mehmet Kraja - “Liria ime” – fragment romani
Majlindë Sinani Lulaj - Laku i fjalëve – poezi
Dashnor Kokonozi – Habia - fragment romani
Ardita Jatru - Lulet e mungesës – poezi
Anila Toto - Për ata që dinë të ëndërrojnë
Ramiz Gjini - Unë kam si dëshmi plumbin që më dhanë – tregim
Vjollcë Berisha - Më bien ndërmend ëndrrat – poezi
Ana Kove - E diel premtimesh – poezi
Ilir Kadia - Gruaja që s’desh të vdiste të dielën – tregim
Flogerta Krypi - Një mijë e një gënjeshtra
Bardhyl Zaimi - Kajsi muzgjesh – poezi
Ahmet Prençi - U kris qelqi i kësaj vjeshte
Artur Spanjolli – Tempulli – tregim
Frrok Kovaçi - Ti vetmia ime - poezi
Bujar Balliu - Çmimi i baltës - tregim
Pasho Çela - Përtej një reje – poezi
Inis Jorgo - Atje ku zemra për ty ndal - poezi
Robert Shkurti - Gjuetia e peshkut – tregim
Sazan Goliku - një korb pret vdekjen time – poezi
Sylejman Aliu – Lakmia – tregim
Edlira Velaj - Një herë e një kohë - tregim
Zaide Noka - Hana s’asht vetëm e poetëve – poezi
Leon Lekaj - Ta Kalanta - tregim
Linda Agolli - E keqja flet me ngjyra dashurie – poezi

PERSONALITET
Botime të shkrimtarit Demir Gjergji
Demir Gjergji - Poezi nga libri Java e jetës
Demir Gjergji - Biri i Botës - fragment romani

PLUS
Bukurie Kastrati - A e mban mend
Kaltrinë Berisha - Kam nis me dimnue
Afrim Gjergji - Dua të eci
Rozafa Shpuza - Sonatë për nji qytet pa orë

NË TAKIM ME SHKRIMIN
Shaban Sinani - Receptimi i veprës së Luan Starovës në mendimin letrar francez
Bardhyl Zaimi - Triniteti - vepër, gjuhë, permanencë
Afrim A. Rexhepi - Dekonstruksioni i hapësirës - Analizë paradigmatike: Romanet e Murat Isakut dhe Kim Mehmetit
Xhahid Bushati - Kur dashuria i këndon dashurisë... - -Shënime për librin “Kolonë zanore” të autores Rezarta Reçi
Halil Matoshi – Disidenca versus t’hatruemt e diktaturës - Essay për librin e Primo Shllakut “Nji letërsi tjetër”
Riza Braholli - Fati i një kombi përmes grafisë së shpirtrave njerëzorë - Mbi romanin “Kristos” të Qazim Muskës
Durim

• Language: Gjuha shqipe
• Publisher: Klubi i Poezisë
• Release date: Mar 24, 2022
• ISBN: 9781005724504

Klubi i Poezisë

Illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë.

Book preview

MIGJENI – KUNDËRSHTARI I PARISË SË SHTETIT X

Ose triumf i artit me qëllim!

Në dallim nga Rilindësit që krijuan mitin mbi Shqipërinë zonjë të rëndë e të lulëzuar, mbi shqiptarin sinonim të trimërisë e fisnikërisë dhe mbi shqiptaren sinonim të besës e të nderit, Migjeni portretoi atdheun e mbytur në mjerim, malësorin që bëhet frikacak para prefekturës ku ndahet misri për skamnorë, malësoren që prostituon për bukën e fëmijëve, shtatzënën e mjerueme që e di se edhe fryti i saj ka me u rrit në mjerim, lypsarin që lyp bukë në vend se të protestojë e të kërkojë punë, studentin oportunist që s’guxon të ballafaqohet me fanatizmin e babait, plakun e shejtnuem që vret ardhmërinë… Me një fjalë, Migjeni qe antikonformist dhe shkroi ndryshe nga kolegët e penës. Ai portretoi anën e errët të shoqërisë shqiptare – mjerimin, vuajtjen, shpirtin e robit, moralin e rremë, fatalizmin, degjenerimin dhe frikën e përhershme të heronjve të tij.

Migjeni qe kundërshtar i rrezikshëm i idhujve pa krena dhe regjimeve despotike të mbështetura në aleancën e parisë me klerin – binomin të cilit njerëzimi ia pa sherrin, të paktën që nga periudha e mesjetës. Ideali i tij qe rrënimi i botës së vjetër dhe dalja e një njeriu që do ta mkamb Kohën e Re! Ai s’deshi që, për hir të kalbsinave të vjetra që kërkojnë shejtnim, të përsëritet vajtimi i këngës monotone, pa shpirt, të skllavnis…

Vepra e Migjenit, e vogël për nga faqet, por e madhe për nga vlerat estetike, gëlon nga fragmentet që duken si të shkruara enkas për të sfiduar diktaturat e të gjitha kohërave. Në to gjejmë Revolucionin kulturor kinez, Zhdanovizmin rus, Realizmin socialist, mediet e oligarkëve, opinionistët e shitur, rapsodët e elozheve dhe gjithë shpikjet e goditura të parisë matrapaze që mjegullon të vërtetën e varfërimit të skajshëm dhe të jetës mizerje të masave popullore.

Për më shumë lexoni rreshtat e shkëputur nga skica Novelë mbi krizë.

Paria e shtetit X nuk dinte ç’të bajë dhe si ta vendosi çashtjen e krizës… Ngritja e shkopeve të lypsisë, rrëmbimet, vjedhjet, vrasjet…, këta e shtyjnë parinë të kuptojë se nuk asht puna për t’u tallë… Prandaj paria dëshironte, nji herë përgjithmonë, ta hjeki qafet këtë çashtje… Përpjekjet e shumta, me rryma të ndryshme, të kundërta, të bazueme n’ungjill, në humanitet, n’instinkt, në violencë e në ndonjë utopi tjetër nuk mund të bijshin aq shpejt në godi. Shkenca me karakter ekonomik, teknika, mekanika nuk u kqyrshin me sy të mirë në mbledhjen e shtetit X – arsyeja ishte se ato qenë nji shkak i fortë i krizës…

Vendimi i Parisë së shtetit X ishte ky: me anë të artit të çdollojshëm të nënshtypen ndjenjat e të gjithë nënshtetasvet të shtetit X… Të vorfnit mos me vjedhë e mos me vue në dajak të pasunit për nji krodhë bukë, e të pasunit me pas mëshirë për të vorfnit e me ua bamë nji hise të vogël…

Për nji kohë të shkurt shndrroj faqen shteti X. Arti i frymëzuem dhe i punuem mbas reçetave të Parisë, shndrroi shtetin në një museum artistik. Ishte triumf i reçetës! Ose triumf i artit me qëllim! Kur shndrroi faqen shteti zu të shndrrojë trajtat dhe shpirti i nënshtetasve. Shpirti, dikur pëllumb, ishte bam skyfter, tash u bë prap pëllumb…

ROLAND GJOZA

S'MUND TE KERKOSH POEZI NE NJE SALLON BUKURIE PER LIBRA

Rozafa nuk ndërtohet ditën dhe prishet natën…

E çuditshme është si fillojnë nganjëherë gjërat. Krejt rastësisht si rrethanë, por të parandjera prej kohësh. Diçka nuk shkonte dhe vazhdon të mos shkojë, madje po bëhet më e pranishme, si një gozhdë në drurin ku u kryqëzua Krishti, e cila kushton shtrenjtë, po më fort të dhemb në ndërgjegje. Si një gozhdë e Krishtit. O zot, si më erdhi kjo figurë shtegtare prej shkrimit të shenjtë në ditët tona të rrënuara. Rozafa nuk ndërtohet ditën dhe prishet natën, po ajo vetem prishet. Kjo është përshtypja, po sa mirë sikur të mbetet vetem përshtypje dhe jo realitet.

Isha te libraria Adrion dhe po keqyrja librat në përgjithësi: të vjetrit, klasikët e modernizuar në paraqitje, të rinjtë gjithfarësh (për dreq atë ditë kisha marrë dhe gjyslyket për të lexuar aty këtu fraza nga përkthyes krejt të panjohur.) Shkrimtarë me emër rënë si në grackë (prej grykësisë së botuesve që kishin gjetur sponsorizime) në duar rioshësh ambiciozë me gjuhë të huaja. Ai mjedis i ndequr me hir gati sensual prej përkujdesjes së përkorë, më dukej si një sallon mode, si një sallon bukurie për gra, por jo për cilëndo grua, vetem se make up, manikyr, prerje thonjsh e stiliste flokësh ishin zevendësuar me kopertina librash ngashnjyes, kaq lëbyrës e magjepsës, sa unë s'po gjej fjalë, se gjithsesi e kryenin paq dhe atë punë. Sallon bukurie dhe s'ka fjalë tjetër. Dëgjoja aty këtu; Ç'kërkoni, zonjë? Ndonjë libër për një djalosh adoleshent. Jetoj në Itali. Dhe parukjerët... ndjesë… ato që shërbenin si udhërrëfyese të librit të përshtatshëm, nxitonin te bestsellerët që mbushnin tejpërtej raftet. Dhe bestsellerët rëndom janë libra të trashë, se historitë e zakonshme të jetës, hidh llaç e ngri tullë, endin pëlhura merimange plot me të papritura që kanë tharmin e thashethemnajave të hatashme dhe ndërkaq, lexuesi pa stimë, ai i zakonshmi, llupësi i fjalës, ngec si miza e s'del dot. Një tjetër: Të lutem dua libra morali, jo nga ato që të çorodisin... Jetoj në Francë, po dua që vajza të mos e harrojë shqipen. Të lutem… Posi, zonjë, kemi plot libra me moral të mirë. Dhe dora i shkon te një kat pallati, aq i trashë qe libri, me një titull sallate. Kështu vazhdoi gjersa dëgjova aty pranë meje një cicërimë kanarine: Një roman me dashuri, të lutem... Një cicërimë e druajtur, që u fashit shpejt, ngaqë unë ktheva kryet dhe e pashë. Ishte një vajzë e re, i kishte a jo të nëntëmbëdhjetat, po dukej tërësisht jashtë librit. Ç't'i kishte hipur? Më doli një zë, e mallkova veten për këtë zë: Merrni Tre shokë, të Remarkut. Vajza s'më besoi. Kishte të drejtë: natyra më ka falur një palë sy jeshile prej ujku plot satirë dhe qesëndi që s'durohet. Eja me mua, e mori përdore vajzën mjeshtrja e make up-it duke mos harruar të më hidhte përskithtasi një veshtrim përçmues dhe e drejtoi edhe atë te bestsellerët. Ajo donte shitje, shitje, vetem shitje. Për atë paguhej. Dhe goxha kushtonin ato grataciela prej letre. Çmime të kripura. Le të priste Tre shokë… ishte ribotimi i gjashtë, s'mbetej, e kishte të lehtë gjetjen e burrit. Po këtij mali me tallash myku e byku, ç't'i bëhej? Hynin e dilnin emigrantë, pa kurrfarë lidhje me librin, ndoshta të shtyrë prej një pengu trishtues me librin e dikurshëm të këndimit, aq të mërzitshëm, me vjershat idiote që duheshin mësuar përmendësh dhe tani kujtoheshin të merrnin hak duke blerë libra që rrëfenin për një jetë të huaj, ku kishin hyrë dhe ata e s'po përshtateshin dot. Ishte një ndjenjë e re prej snobi, a prej njeriu të kulturuar, pa kulturë, që ca lekë, në mënyrë krejt sfiduese, duhej të harxhoheshin për koti, sa për t'u dukur. Dhe manikyristja e shkathët iu linte në dorë gjysmën e kullës së Trampit, mbushej qeska e s'tërhiqej dot, ata zharg nëpër hajatin e freskët të pallatit të Kulturës pa kurrfarë kulture, drejt një përmendjeje të beftë dhe një ndjenje pendimi të hidhur.

Po kishte dhe skena të çuditshme, si kjo: Ku janë poezitë? Ju lutem, ku janë poezitë? Goxha librari të mos ketë një raft për poezitë? Do të thërras policinë! Sikur m'u bë s'e dëgjova, po ishte toni i tij i sertë dhe gati i pakuptueshëm për atë sallon bukurie, që ma krijoi këteë pandehmë. Toni i një të krisuri që kërkonte poezi kur dihej që poezi nuk shkruhej më, veç në Fejsbuk. Ai djaloshi simpatik, që shërbente te kasa, një kënd i zgjedhur e i kuruar më së miri, se ai kishte më fort rëndësi në këtë sallon bukurie, lëshoi një grimasë të lehtë, u mundua me dhimbje të përmbante një të qeshur buçimtare, për këtë kaqol që kërkonte poezi. Iu afrua me të shpejtë dhe seç i pëshpëriti dhe, si për mrekulli, tuafi, e mbylli gojen, pa ç'pa dhe iku. Natyrisht rioshi ia ka bërë të qartë se s'mund të kërkosh poezi në një sallon bukurie.

U duka andej dhe njëherë tjetër. Po ajo përsëritje e gjërave, në mënyrë montone, të ethshme, po ajo pëlhurë merimange ku ziheshin në kurth mizat e mykut dhe bykut. Duhet ta çaja atë cergë të trashë që të shikoja vertet se ç'bëhej në atë yrt magjepsës ku binin më fort në sy flokë, thonj, vetulla, qerpikë. E kam fjalën për kopertinat e librave që ta krijonin këtë përshtypje. Më zuri malli për një libër pa kopertinë. Dhe i thashë asaj vajzës që shërbente: Ju lutem shumë për një libër pa kopertinë. Keni? S'keni. Epo unë për këtë erdha. Do ta porosisim, tha ajo pa i bërë syri re. Një sy i kthjellët si i foshnjës që është ende në gjirin e nënës. Dhe m'u përvodh për një tjetër që kërkonte letërsi zbavitëse, që ta bënte për të qeshur se vuante ca nga majaselli! Ajo i buzëqeshi urtësisht si një nxënës rishtar i Daj Lames dhe e udhëhoqi në raftet cit me cit me libra gjithfarësh. Ia mbushi qesken plot dhe e nisi duke mos harruar t'i fuste brenda dhe receten… më falni, faturën.

Mund t'ju pyes për diçka? Si urdhëron! dhe m'i nguli sytë, që veç dashuri s'kishin. Më vjen çudi që në librarinë më të famshme, i bëhet reklamë librit të huaj. Po ai shitet! m'u pergjigj me një buzagaz të shtirë, që unë ia kuptova talljen. Prandaj nuk shoh libër shqip. Kush tha? bëri të pa zemëruarën, por pa sukses. Ja ku e keni; shkrimtarët më të mirë, me pothuaj krejt krijimtarinë e tyre. E shikoni? Kishte një kërcënim të lehtë në zë, po të mbështjellë me mirësjellje velëse. Po ku e dini ju se këta janë shkrimtarët më të mirë? Prej shitjeve! u përgjigj ajo sikur ishte vënë para provave për të mbrojtur nderin. Të tjerë nuk keni? Po. Më tregoi një raft sipër të cilit shkruhej; Letërsia shqipe, në të cilin ishin vënë pa ndonjë farë kujdesi 20 a 30 tituj, ku s'vinte njeri të hidhte një sy, veç, ndoshta, autorët e librave kur duhej të përballeshin edhe njëherë me disfatën. Bëra të painteresuarin dhe ajo më braktisi menjëherë. Dikush i kërkoi goma fshirëse dhe ajo i buzëqeshi me përzemërsi duke shtuar me zë miklues; Nuk do të merrni dhe…

E kështu treçereku që hynte brenda s'kishin lidhje me librin, unë vetmitari që, pesëdhjetë vjet të jetës ia kisha kushtuar atij, këtu përfundimisht u ndjeva i dështuar, me një keqardhje për veten, se si nuk kisha qenë i huaj asokohe që të më zinin për bishti sot, domethenë të më blinin, një pakicë që merrte vesh e shumica që s'dinin ç'merrnin.

E mërzita sërish duke u hequr i paditur: Ç'shtëpi botuese më këshilloni? Doni letërsi të mirë, të krehur e të stolisur, pa gabime? Dhe më bëri shenjë nga raftet madhështore ku kishin zënë vend taborret e nje ish tetari ushtrie dhe një ish metalurgu. Domethënë dy botuesit e njohur, që unë i njihja më së miri. Ju paguajnë? Çfarë? Për shërbime të veçanta, desha të them. Zotëri, unë nuk i di këto, bisedoni me pronarin. Jam thjeshtë një… po nuk e shtyu më tej se u shfaq një mizë që zukaste shumë: Flutura Açkën dua, shpejt se më ikën avioni! Pastaj dhe një ulërimë e saj: Po Ali Senjefin e keni? Jo, zonjë, po e porosisim… Si, nuk e keni Ali Senjefin, shkrimtarin e pasionit? Më mungojnë dy librat e fundit… me sa shoh paskeni humbur rastin… mezi pres të lexoj ç'u bë me shitësen e rrugës së Kavajës, atë shitësen e metrazhit që vodhi dhe tradhtonte burrin.

Dhe unë vazhdoj të kërkoj romanin, tregimin, poezinë shqipe, si një i dalë mode, një teveqel që kërkon të gjejë njëfarësoj ngushëllim për veten. Pastaj me teket të shoh në raftet e klasikëve që i dua më shumë se modernët. Pothuaj të përkthyer krejt: Balzaku, Drajzeri, Cehovi, Dostojevski, Tolstoi, Mopasani, Floberi, Hygoi, Turgenievi, po këta përkthyesit rishtarë sikur ia kanë shkelur ca, megjithëse, mjeshtrit e mëdhenj, të vdekur, Noli, Pasko, Shvarci, Zheji, Kokona, Caci, Evangjeli, Doko, Selfo, Shllaku, Lacaj, Gjeci, Bllaci, iu kanë lënë një bibliotekë të tërë me almiset e zejes më të vështirë, pa harruar limën, që sot është harruar. Sërish vë gjyslyket dhe lexoj aty këtu një shqipe të zvjerdhur, përplot gabime drejtshkrimore (prej kohësh redaktorë e korrektorë kanë dalë jashtë loje) dhe ajo që më çudit më shumë është mungesa e plotë e ndjesisë ndaj fjalës. Përkthyes të rinj, me fillesa të mira premtuese, ose nuk ekzistojnë, po përmenden enkas për të nxitur blerjen, nën emrin e ndonjë autori të famshëm, që kësisoj merret në qafë, ose shquhen me superlativa naive prej miqve gazetarë si një qokë për ditëlindje. Megjithatë shqipja e mrekullueshme, prej ankthit ekzistencial, prej katrahurnajes së kohës që shpërfill librin shqip dhe s'krijon klimë për lexuesin e përkushtuar, ose e ka nxjerrë përkthyesin finosh dhe ende s'bie në sy midis rrangullinave dhe leckurinave, ose do ta nxjerrë të nesërmen e asaj dite kur ne buzëhollët s'do të jemi më. E shoh se është e kotë të vërtitem në këtë sallon të huaj bukurie. Se veç bukuri këqyr, elegancë, finesë. Dhe kur jam jashtë, e zë veten tradhëtisht prej një përshtypjeje që dua ta harroj, sikur kam parë një fasadë pa ndertesë.

WILLIAM SHAKESPEARE

(1564-1616)

Kjo poezi e Shakespeare-it është marrë nga tragjedia ‘Macbeth, dhe është përfshirë nga poeti i njohur Laureate Ted Hughes si njëra nga 100 poezitë botërore që njeriu duhet t’i dijë përmendsh gjatë jetës së vet.

Në filmin Birdman, 2014 (me regjizor Alejandro G. Inarritu) aktori Michael Keaton bën një lexim të paharrueshëm të kësaj pjese të Shekspirit.

KJO NESËR, NESËR, NESËR…

Kjo nesër, nesër, nesër,

Na heq zvarrë me hapa të vegjël nga dita në ditë,

Der’ tek rrokja e fundit e kohës që mbajmë mend,

E të gjitha të Djeshmet mashtrueshëm na kanë sjellë në pritë

Në rrugën e Vdekjes së pluhurt.

Shuju, shuju, o qiri jet’shkurtë!

Jeta nuk është gja tjetër veç një hije që ecë a një aktor i mjerë

Që në një orë të vetme fryhet, e pastaj është gjithë pezmatim,

E pastaj harrohet. Jeta është një përrallë,

Q’e tregon një i marrë gjithë tinguj dhe tërbim,

Që nuk thotë asgja e nuk ka asnjë kuptim.

Përktheu: Rudolf Marku

ABDULRAZAK GURNAH

TË SHKRUARIT

(Fjala e mbajtur me rastin e marrjes se çmimit Nobel, 7 dhjetor 2021)

Të shkruarit ka qenë gjithmonë një kënaqësi. Madje edhe kur isha djalosh në shkollë, prisja me padurim më shumë se çdo orë tjetër në orar, orën e mësimit të caktuar për të shkruar një histori, ose çfarëdo që mësuesit tanë mendonin se do të na ngjallte kërshërinë. Pastaj të gjithë binin në heshtje, ndërsa të përkulur në banka ringjallnin në kujtesë dhe imagjinatë diçka që ia vlente të rrëfehej. Gjatë këtyre përpjekjeve rinore, nuk kishte asnjë dëshirë për të thënë diçka të veçantë, për të kujtuar një përvojë të paharrueshme, për të shprehur një mendim tek i cili besoje në mënyrë të palëkundur ose për të përcjellë një mospajtim. Po kështu këto përpjekje nuk kërkonin ndonjë lexues tjetër përveç mësuesit që e përdorte orën e të shkruarit si ushtrim për të përmirësuar aftësitë tona të të shprehurit. Shkruaja sepse më ishte thënë të shkruaja dhe sepse për mua një përvojë e tillë ishte një kënaqësi kaq e madhe.

Vite më vonë, kur unë vetë isha mësues shkolle, pata po këtë përvojë, por në një rol të kundërt, isha unë që ulesha në një klasë të heshtur, ndërsa nxënësit përkuleshin për të bërë detyrën e tyre. Kjo më kujtoi një poezi të D.H. Lawrence-it, disa vargje të të cilit do t’i citoj tani:

Vargjet nga Koha më e mirë e shkollës

Ndërsa ulem në brigjet e klasës, vetëm,

Këqyr çunat me bluza verore

Teksa shkruajnë, kokat e rrumbullakëta të përkulura gjithë zell:

Njëra pas tjetrës, dhe ngrihet njëra

Fytyra e tij hedh vështrimin nga unë,

Për t’u përhumbur mendimesh në heshtje,

Ndërsa sheh, por nuk pikas dot asgjë.

Dhe pastaj ai shmang sërish shkimin, me një rrëqethje

Të vogël kënaqësie për atë që ka shkruar,

Pasi ka gjetur çfarë donte, çfarë kishte kërkuar.

Ora e të shkruarit për të cilën po flisja dhe të cilën kjo poezi e kujton, nuk ishte për të shkruarit në kuptim që do të kishte për mua më vonë. Ajo që shkruaja, nuk i drejtohej kujt, nuk përpunohej, nuk riorganizohej pafundësisht. Gjatë këtyre përpjekjeve rinore shkrova aty për aty, si të thuash, pa shumë mëdyshje dhe korrigjime, me një pafajësi të tillë. Po kështu lexoja me një lloj ndjesie braktisjeje, pa asnjë drejtim dhe atëherë nuk e dija sa të lidhura ishin këto veprimtari. Ndonjëherë, kur nuk ishte e nevojshme të zgjohesha herët për në shkollë, lexoja aq vonë natën, saqë im at, i cili deri diku vuante nga pagjumësia, detyrohej të vinte në dhomën time dhe të më urdhëronte të fikja dritën. Nuk mund t’i thoje, edhe sikur të guxoje, se ai ishte ende zgjuar dhe pse të mos ishe ti, sepse nuk i flitej ashtu babait. Sido që të jetë, ai i kalonte orët e pagjumësisë në errësirë, me dritën e fikur që të mos shqetësonte nënën time, kështu që urdhri për të fikur dritën gjithsesi qëndronte.

Të shkruarit dhe leximet e mëvonshme ishin më sistematike në krahasim me përvojën e shkrimeve dhe leximeve të rastësishme të rinisë, por ato gjithmonë vazhduan të jenë një kënaqësi dhe vështirë se ishin ndonjëherë përpjekje të mundimshme. Megjithatë, dalëngadalë, u shndërruan në një lloj tjetër kënaqësie. Nuk u bëra plotësisht i vetëdijshëm për këtë derisa shkova të jetoja në Angli. Pikërisht aty, me mallin për shtëpinë dhe mes ankthit të jetës së një të huaji, fillova të mendoja për këto të dyja më shumë kurrë me parë në jetën time. Pikërisht gjatë kësaj periudhe të zgjatur varfërie dhe tjetërsimi, fillova të ushtroj një lloj tjetër të shkruari. Për mua u bë mëse e qartë se kishte diçka që duhej të thosha, se kishte një detyrë për t’u bërë, duhej që keqardhjet dhe mospajtimet t’i nxirrja nga vetja dhe të shkruaja për to.

Në radhë të parë, reflektova për atë që kisha lënë pas fluturimit të ngutshëm për t’u larguar nga vendlindja. Jetët tona u zhytën në një kaos të thellë në mesin e viteve 1960-të, veprimet e drejtat dhe të gabuara që bëmë u errësuan nga mizoritë që shoqëruan ndryshimet që solli revolucioni në vitin 1964: ndalime, ekzekutime, dëbime dhe keqtrajtime dhe akte të pafundme të vogla e të mëdha shtypjeje. Në mes të këtyre ngjarjeve dhe me mendjen e një adoleshenti, ishte e pamundur të mendoje qartë për domethënien historike dhe të ardhshme të asaj që po ndodhte.

Vetëm gjatë viteve të para të jetës në Angli munda të reflektoj për çështje të tilla, të ndalem për një çast te shëmtia e asaj që ishim në gjendje t’i shkaktonim njëri-tjetrit, t’u rikthehesha gënjeshtrave dhe iluzioneve me të cilat ishim ngushëlluar. Historitë tona ishin të pjesshme, dhe nuk përmendnin shumë mizori. Politika jonë u bë raciste dhe çoi drejtpërdrejt në persekutimet që pasuan revolucionin, kur baballarët u masakruan para fëmijëve të tyre dhe vajzat u dhunuan para nënave.

Duke jetuar në Angli, shumë larg këtyre ngjarjeve, por shumë i shqetësuar prej tyre në mendjen time, ka gjasë të mos kem mundur t’i rezistoj fuqisë së kujtimeve të tilla krejt ndryshe nëse do të kisha qenë mes atyre njerëzve që ende po i jetonin pasojat e tyre. Por më shqetësonin edhe kujtime të tjera që nuk kishin lidhje me këto ngjarje: mizoritë që prindërit u bënin fëmijëve të tyre, mënyra se si njerëzve u mohohej shprehja e plotë për shkak të dogmave sociale ose gjinore, pabarazitë që lejonin varfërinë dhe varësinë. Këto janë çështje të pranishme në të gjithë jetën njerëzore dhe nuk janë të veçanta për ne, por ato nuk janë gjithmonë në mendjen tënde derisa rrethanat të ta kërkojnë që të jesh i vetëdijshëm për to. Dyshoj se kjo është një nga barrat e njerëzve që kanë ikur nga një traumë dhe e gjejnë veten duke jetuar të sigurt, larg atyre që kanë mbetur pas. Më në fund fillova të shkruaj për disa nga këto reflektime, jo në mënyrë të rregullt apo të organizuar, ende jo, por vetëm për të ndier lehtësimin që të jep të sqaruarit sadopak të këtyre pështjellimeve dhe pasigurive në mendjen time.

Megjithatë, me kalimin e kohës, u bë e qartë se diçka thellësisht shqetësuese po ndodhte. Një histori e re, më e thjeshtë po krijohej, e cila e shndërronte dhe madje e fshinte atë që kishte ndodhur, duke e ristrukturuar për t’iu përshtatur të vërtetave të çastit. Kjo histori e re dhe më e thjeshtë nuk ishte vetëm vepra e pashmangshme e fitimtarëve, të cilët janë gjithmonë të lirë të krijojnë një rrëfim sipas zgjedhjes së tyre, por u përshtatej edhe komentuesve, studiuesve, madje edhe shkrimtarëve që nuk kishin asnjë interes të vërtetë për ne, ose na shihnin përmes një kornize që pajtohej me pikëpamjen e tyre për botën dhe që kërkonte një narrativë të njohur të emancipimit dhe përparimit racor.

Atëherë u bë e nevojshme të refuzohej një histori e tillë, një histori që shpërfillte objektet materiale që ishin dëshmi të një kohe më të hershme, ndërtesat, arritjet dhe butësitë që e kishin bërë jetën të mundur. Shumë vite më vonë, eca nëpër rrugët e qytetit ku u rrita dhe pashë degradimin e gjërave, vendeve dhe njerëzve, të cilët ishin tashmë të thinjur dhe pa dhëmbë dhe jetonin me frikën se mos humbisnin kujtesën e së kaluarës. U bë e nevojshme të bëhej një përpjekje për ta ruajtur atë kujtim, për të shkruar për atë që ishte aty, për të ringjallur çastet dhe historitë që kishin jetuar njerëzit dhe përmes të cilave ata kishin kuptuar veten. Ishte e nevojshme të shkruhej për persekutimet dhe mizoritë të cilat pushtetarët tanë të dehur nga fitorja kërkuan t’i fshinin nga kujtesa jonë.

Kishte gjithashtu një kuptim tjetër të historisë që duhej trajtuar, një kuptim që u bë më i qartë për mua kur jetoja më afër burimit të saj në Angli, më i qartë se sa kishte qenë gjatë kohës që iu nënshtrova arsimimit tim të kolonizuar në Zanzibar. Ne ishim, ne të brezit tonë, fëmijë të kolonializmit në një mënyrë që nuk kishin qenë prindërit tanë dhe as ata që erdhën pas nesh, ose të paktën jo në të njëjtën mënyrë. Me këtë nuk dua të them se ne ishim të tjetërsuar nga gjërat që prindërit tanë i vlerësonin ose se ata që erdhën pas