illz: Revistë Letrare E Tiranës - Nr. 6

By Klubi i Poezisë

illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë. This is issue nr. 6.

illz është një revistë letrare periodike në gjuhën shqipe e botuar nga Klubi i Poezisë, Tiranë. Revista botohet çdo dy muaj. Ky është numri 6.

Autoret e publikimet e këtij vëllimi:

Viktor Hygo - Nga Fjalimi i përmotshëm në funeralin e Honore De Balzak
Agron Tufa - Letër Gencit dhe Vilsonit në -vjetorin e pushkatimit
Paul Auster - Uri për rrëfime
Uiljam Folkner - Mbi kritikën
Natasha Lako - Kur avitet bota
Ridvan Dibra - Dy poema
Aleksandar Prokopiev - Inovatorët e lodhur
Mehmet Elezi - Çmitizimi
Mehmet Kraja - Tre tregime: Kosova; Astrologu; Lashtësi
Zija Çela - Shul e Shul
Shkrimtari është fat i vetvetes - Dialog i Luan Staroves me Fatmir Sulejmanin
Ferid Muhiq - Për shpirtin e pastër të popullit
Afrim A. Rexhepi - Grotesku i romaneve të Luan Starovës
Fatmir Sulejmani - Receptimi kritik europian i veprës së Luan Starovës
Luan Starova - Kurbani Ballkanik
Luan Starova - Librat e Babait
Luan Starova - Koha e Dhive
Arjola Zadrima - Ortek vjeshte
Ahmet Prençi - Atdheu
Entela Kasi - Daullet prej lëkure njerëzish
Parid Teferiçi - Gojën mbyllur e kanë Zotat
Petraq Risto - Në fund të rrugës
Sokrat Habilaj - Frymo dhe për mua
Luan Rama - Romain Gary, një shkrimtar, një bohem
Mateja Matevski - Shirat – poezi
Aleksandar Qotriç - Mendime të rënda
Anna Blandiana - Elegjia mëngjesore
Ivan Xheparovski - Çkyçja dhe Kyçja
Tasos Livadhitis - Rojtari i ditëve
Gonca Özmen - Perëndimi i dashurisë
Istref Haxhillari - Kuajt e natës
Adivije Hoxha - Në rrokullimë kohe
Drita Ademi - Të kam pa andërr
Lumturi Ymeri Bersava - Lermëni...
Valbona Hykaj - Mos o Zot
Zaide Noka - Nuk ka kohë
Granit Zela - Lugati
Skifter Këllici - Shpagimi
Arben Prendi - Kandili i Argjandit dhe Loja e Mbasdrekës të M. Camajt
Shaban Sinani - Letrarësia dhe vërtetësia në letërsinë dëshmuese
Sherif Selimi - Paradigmat teorike moderne
Adijata Ibrishimoviç-Shabiç - Je apo nuk je njeri
Shefqet Dibrani - Shpërfytyrimi i Kohës përmes prostitucionit institucional
Shefqet Meko - “Rikosheta” poetike e Ahmet Prençit

• Language: Gjuha shqipe
• Publisher: Klubi i Poezisë
• Release date: Apr 11, 2020
• ISBN: 9780463380789

Klubi i Poezisë

Illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë.

Book preview

LETËR GENCIT DHE VILSONIT NË 40-VJETORIN E PUSHKATIMIT

Të dashur Genc dhe Vilson,

Nëse ekziston bota e përmatanshme (dhe unë nuk jam në gjendje t’ia refuzoj këtë as vetes, as juve dhe askujt që e beson), atëherë sot, pra, u mbushën 40 vjet, që shpirtërat tuaj shtegtojnë në hapësirat e pamata të Përjetësisë. Sigurisht, e dimë, se liria juaj e amëshuar nuk është e kërcënuar në ato sinore, nga asnjë kushtëzim, nga asnjë kompromis.

Kam qenë në Berzezhdën tuaj këtij viti, kur pranvera si një dragua i gjelbër e pikëlor sa kishte shpërthyer mbi shpat e luginë. Për pak sa nuk më shkrepën dënesat, Genc, në gurin e sheshtë të obrrit të shtëpisë tënde të rrënuar. Vetëm ai kishte mbetur aty, midis barit të oborrit, midis rrënojave të mureve përreth. I sheshtë, paralelpiped, e i lëmuar nga prekjet e shumta. Jot motër thoshte se ishte vendi yt i preferuar ç'prej miturie. Mundohesha të të imagjonoj, si uleshe aty i vogël, me tasin e përsheshit, e mandej, në vijim, me rritën tënde, si kaloje orë të tëra, duke ndjekur lindjet dhe perëndimet e diellit, duke lexuar, medituar, ëndërruar, duke shkruar motivet e para, si uleshe mbrëmjeve vonë, i dërrmuar nga zhgënjimet e një jete, që po mbyllte para teje të gjitha perspektivat e ëmbla...

Kam qenë tek shtëpia jote Vilson. Jam rrënqethur nga ngjashmëria me shtëpinë time të fëmijërisë. Mundohesha ta përshkoj me sytë e tu peisazhin piktoresk të luginës së Shkumbinit, që hapej nga ai ballkon lartësie. Mundohesha ta përshkoj peisazhin, ta imagjinoj me sytë e tu të gjallë, me vlimet e pasionet, me fluturimet e tua pindarike, me vizionet që të lejonin të merrje arratinë nga realiteti mizerabël, për t'i dhënë krahë imagjinatës, i projektuar në një botë të lirë.

Ç'të keqe do të kishte atdheu ynë prej muzave tuaja?

Pse duhej t'u ndërpritej bujtja juaj në këtë tokë hidhërimesh, o vizitorë të trishtuar?

Këtë mund ta dinë vetëm persekutorët tuaj, ajo shpesëri e përzishme nate!

Të dashur Genc dhe Vilson,

Nuk e di nëse ia keni idenë, se si kanë shkuar e shkojnë punët në këtë tokë të Atdheut tonë, të cilën ju e deshët dhe e pavdekësuat me lirën tuaj poetike. Nuk e di nëse ia keni idenë se si po shkon fati i sivëllezërve tuaj më të vegjël poetë, në Trishtoren tokësore të këtij atdheu të përbashkët. Por, me të drejtë e më të voglit, fare pak fjalë mund t'ua nis unë, në këtë ditë përkujtimore, kur farisejtë tanë të kuq, të etur për gjak, u mblodhën dhe vendosën t'ua ndërpresin jetën e këtushme tokësore, ndonëse ata pjella të Kainit, nuk mundën dot t'i zhbëjnë gjurmët tuaja të pashlyeshme. Ato tashmë janë të gjalla e të pavdekshme në qindra vargje anembanë atdheut.

Do thënë, se edhe në këtë mision të së Keqes, farisejtë e diktaturës komuniste dolën të dështuar, sepse në këtë përballje të lashtë, fiton ai që ka natyrë të përjetshme - poeti, sikundërse humb ai, që ka natyrë të përkohshme, nomade - diktatura.

Por, siç thashë, vrasësit e djeshëm, sikundërse dhe të tjerë, të sotëm, simahorë të diktaturës, përpiqen të na ndajnë me ju, me çdo kusht. Të vendosin murin midis nesh (ndonëse nuk ia kanë dalë dhe mendoj, se kurrë nuk do t'ia dalin). Ata përpiqen, që gjurmët e shpirtit tuaj, t'i fshijnë, e nëse kjo është e pamundur, t'i fshehin, me shpresën e mjerë, se mos midis nesh do të rritet një pyll i madh me drurë, gjethe e bar harrimi.

Nuk kanë për t'ia dalë...

Nuk kanë për t'ia dalë, sepse zëri juaj i gjallë, lira e shpirtit tuaj poetik, dhembja dhe trishtimi për njerëzit e këtij vendi të ngopur në lot e hidhërim, ka nevojë të tingëllojë si dyzet vjet më parë. Saharaja jonë është mbushur plot me hijena e çakej, plot me orla e zogj të përzishëm nate. Saharaja jonë ende vret... ajo vret kujtimet e shtrenjta, mendimin, përkushtimin për t'u lartësuar mbi banalitetet e përditshmërisë sonë të mjerë. Saharaja jonë, edhe kur nuk vret, përdhos.

Po unë dua t'ju siguroj, se fjalët tuaja të dashurisë, dhimbjes dhe bukurisë janë bërë testament për ne e për brezat që vijnë, natyrisht, për ata që e duan të bukurën dhe të vërtetën. Për ju është bërë shumë, ndonëse kurrë aq, sa do të donim ne. Vëllai juaj i gjakut, Bedriu, që i shpëtoi për fije tehut të vdekjes, për t'i rrëfyer botës fytyrën e vërtetë të krimit, ashtu siç ishte ajo - një meshë e zezë satanike, me flinë tuaj, në lulen e rinisë. Vëllau juaj i gjakut, si në amanetet e lashta, nuk la gur pa lëvizur, dry pa shpërthyer, skutë pa depërtuar, dhe ju zhburgosi nga arkivat sekrete. Ai nuk la xhep, sukë e përroskë të vendlindjes pa kërkuar, derisa jua gjeti skeletet e tretura, për t'ju kthyer një copë tokë të denjë në varrezat e të parëve, rrethuar nga nderimi i gjithë shqiptarëve normalë anembanë atdheut.

Të dashur Genc dhe Vilson,

Sot mund të themi se janë të shumtë ata që kanë bërë diçka, sipas mundësive, për rikthimin tuaj midis nesh, me vepra e me përmendore, me këngë, me tituj nderi, me vend të artë ndër antologjitë e poezisë shqipe...

Por kjo ende nuk mjafton plotësisht. Kjo është ende vetëm rrugë për të bërë drejt jush. Sepse jeni e do të mbeteni pasqyra morale e poetëve martirë, që u masakruan pse e donin të bukurën dhe lirinë, pse kishin një etje të pashuar e mall për kulturën amtare e botërore. Ju jeni bijtë e civilizimit tonë. Dhe në këtë 40 vjetor të ndarjes së dhunshme prej nesh, ajo që rëndon, ajo që ende vazhdon të na ngrysë në kujtimin tonë të shenjtë për ju, është trashëgimia kainiane e vrasësve tuaj të djeshëm, që nuk e thanë kurrë një fjalë pendimi.

Vrasësit tuaj, vrasësit tanë...

E pabesueshme karriera e tyre. I pabesueshëm cinizmi, mohimi, alibia, rrefuzimi për të kërkuar ndjesë. Thonë, se vrasësja juaj e mbijetuar... E mbijetuar?! Jo! E shpërblyer, e përkrahur dhe e lumturuar nga farisejtë e shtypit dhe lumpen- kulturës. E pra, vrasësja juaj, Genc, paska shkruar një dramë, thonë, ku mëton të lajë blanat e gjakut në skenë... d.m.th, një dramë ku ajo tjerr alibinë e pafajësisë, dhe se Teatri ynë Kombëtar, mezi po e pret për ta vënë premierën e kësaj surrogatoje të ledi Mak(th)beth-it. E pabesueshme lehtësia me të cilën marionetat e shtypit dhe kulturës rreshtohen në anën e vrasësve. Kjo, më së paku na thotë, se e keqja vazhdon të ketë përkrahës besnikë. E keqja vazhdon të stërvisë, të rekrutojë ushtarët të rinj në frontin e vet publik, duke i dhënë cilësi të keqe, krrupë e ndot lirisë tonë. Lirisë...?! Fjalë njëmend e fryrë...

Dhe kjo e bën edhe më të shëmtuar krimin. Edhe më të urryer, edhe më të përbuzur karierën e tyre të përgjakur, zhyerjen, kredhjen e tyre në mëkat! Ata janë Saharaja që ka vrarë e vret çdo ditë.

Ç'të them më shumë për këtë përvjetor të ndarjes suaj fizike? Sigurisht, e dimë, se liria juaj e amëshuar nuk është e kërcënuar në ato sinore, nga asnjë kushtëzim, nga asnjë kompromis. Kurse e jona këtu, po! Me ndoht, me krrupë, me duhmë, me neveri, të cilën mundohen të na e imponojnë si normë, si rregjim mendor e shpirtëror frymimi. Por kjo mbetet të zgjidhet prej nesh. Dhe zgjidhjet ekzistojnë, gjithmonë... pa asnjë kompromis! Ndryshe nuk do ta meritojmë dot kurrë një mundësi takimi me ju, në mbretërinë e amshimit...

Me këtë bindje dhe këtë shpresë, ju përcjell nderimet e mia,

në dyzet vjetorin e pushkatimit tuaj,

P.S: Letër e autorit, e dërguar dhe e lexuar në sallën tubimit përkujtimor të 40 vjetorit të pushkatimit të poetëve martirë Genc Leka dhe Vilson Blloshmi, Librazhd, me 17 korrik 2017

PAUL AUSTER

URI PËR RRËFIME

Paul Auster është lindur në Newark, New Jersey, në 3 shkurt, 1947. Është autor i shumë romaneve, skenarëve të filmave dhe veprave joletrare. Në shqip nga ky autor është përkthyer Trilogjia e Nju Jorkut, vepër e rëndësishme në gjininë e romanit. Jeton në Brooklyn, New York, me të shoqen, autoren Siri Hustved. Kjo ese letrare me titullin origjinal Duke kuvenduar me të panjohur u lexua si fjalimi i pranimit të vlerësimit Princi i Çmimit Asturias për letërsi në vitin 2006.

Nuk e di pse bëj këtë që bëj. Po ta dija ndoshta s’do ta ndjeja nevojën për ta bërë. Gjithçka mund të them dhe e them me siguri të madhe, është se e kam ndjerë këtë nevojë që prej adoleshencës time të hershme. Po flas për të shkruarit, posaçërisht për të shkruarit si një mjet për të rrëfyer histori, histori imagjinare që s’ kanë ndodhur kurrë në atë që ne e quajmë botë reale. Pa dyshim se kjo është një mënyrë e çuditshme për të shpenzuar jetën, i ulur vetëm në një dhomë, me stilolaps në dorë, orë pas ore, ditë pas dite, vit pas viti, duke luftuar për të vënë fjalët në copa letre për t’i dhënë jetë diçkaje që nuk ekziston askund tjetër përveçse në kokën tënde. Për çfarë arsye në botë do të donte ndokush ta bënte gjë të tillë? Përgjigja e vetme që kam qenë në gjendje të gjejë është kjo: sepse je i detyruar ta bësh, sepse nuk ke zgjidhje tjetër.

Nevoja për ta bërë këtë gjë, për të krijuar, për të trilluar, është pa dyshim një shtysë themelore e njeriut. Por për çfarë qëllimi? Çfarë qëllimi ka arti, në veçanti arti letrar në atë që ne e quajmë botë reale? Asnjërit nga ato për të cilat më vijnë në mendje mua, të paktën jo në ndonjë kuptim praktik. Një libër s’ka vënë asnjëherë ushqim në stomakun e një fëmije të uritur. Një libër s’ka ndaluar asnjëherë një plumb të mos përshkojë trupin e një viktime. Një libër s’ka penguar një bombë të mos bjerë mbi civilët e pafajshëm në mes të luftës. Ka nga ata që u pëlqen të mendojnë se të vlerësuarit e thellë të artit në të vërtetë mund të na bëjë njerëz më të mire, më të drejtë, më të moralshëm, më të ndjeshëm, më shumë mirëkuptue. Ndoshta kjo është e vërtetë, në disa raste të rralla, të izoluara.

Por le të mos harrojmë se Hitleri e filloi në jetë si një artist. Tiranët dhe diktatorët lexojnë romane. Vrasësit në burg lexojnë romane. Dhe kush mund të thotë se ata nuk marrin të njëjtën kënaqësi nga librat si të gjithë të tjerët? Me fjalë të tjera, arti është i padobishëm, të paktën kur krahasohet, le të themi, me punën e një hidrauliku, apo një mjeku, me punën e një inxhinieri. Por a është padobishmëria diçka e keqe? A do të thotë mungesa e qëllimit praktik se librat, pikturat dhe kuartetet e harqeve përbëjn thjesht humbje të kohës sonë? Shumë njerëz mendojnë kështu. Por unë do të argumentoj se pikërisht padobishmëria e artit ajo që i jep vlerë asaj dhe se krijimi i artit është ajo që na dallon nga të gjitha krijesat e tjera që banojnë këtë planet, dhe është, në thelb, ajo që nga përkufizon si qenie njerëzore. Pra, të bësh diçka thjesht për hir të kënaqësisë si e tillë dhe për hir të ndjenjës së të bukurës që të ngjall ajo. Mendoni për përpjekjete mëdha që nevojiten, orët e gjata të praktikës dhe disiplinën e nevojshme që duhet të nëj një pianist apo kërcimtar i suksesshëm. E gjithë vuajtja dhe puna e madhe, e gjithë sakrifica bëhet për të arritur diçka që është plotësisht dhe në mënyrë të mrekullueshme…e padobishme.

Prozëshkrimi, megjithatë, ekziston në një fushë disi të ndryshme nga artet e tjera. Forma e saj e përcjelljes është gjuha, dhe gjuha është diçka që e ndajmë me të tjerët, është e përbashkët për të gjithë ne. Nga çasti që mësojmë të flasim, ne fillojmë të zhvillojmë një uri për histori. Ata që mbajnë mend kohën e fëmijërisë do të kujtojnë se me sa gëzim e prisnim çastin kur duhje të dëgjonim përralla për të na vënë në gjumë, çasti kur nëna ose babai uleshin pranë nesh në gjysmëerrësirë dhe lexonin për ne rrëfimet e një libri me përralla. Ata prej nesh që janë prindër s’e kanë të vështirë të sjellin në mendje vshtrimin e përqendruar në sytë e fëmijëve, kur lexojmë për ta. Pse ekziston kjo dëshirë e madhe për të dëgjuar? Përrallat janë shpesh me ndodhi mizore dhe të dhunshme, me prerje kokash, kanibalizëm, shndërrime groteske dhe magji të këqija. Mendimi i parë që rë vjen në mendje është që kjo lëndë është shumë e frikshme për një fëmijë, por ajo që këto rrëfime bëjn që fëmija të përjetojë është pikërisht përballja me frikërat dhe mundimet e tij të brendshme në një mjedis ku ai është plotësisht të sigurt dhe i mbrojtur. E tillë është magjia e rrëfimeve, ato mund të na flakin poshtë në thellësitë e ferrit, por në fund fare janë të padëmshme. Rritemi, por nuk ndryshojmë. Bëhemi më të sofistikuar, por vazhdojmë të ngjajmë me veten tone më të ri, të etur për të dëgjuar rrëfimin e ardhshëm, tjetrin pas tij dhe kështu me radhë.

Për vite të tëra, në çdo vend të botës perëndimore, jan botuar me dhjetëra artikuj që ngrenë shqetësimin po lexohet gjithnjë e më pak, se kemi hyrë në atë që disa e kanë quajtur epoka e pas-leximit. Mund të jetë e vërtetë, por në të njëjtën kohë, kjo prirje s’e ka zvogëluar urinë universale për rrëfime. Romanet nuk janë burimi i vetëm, në fund të fundit. Filmat, televizioni dhe madje edhe librat komik na japin një pjesë të madhe të rrëfimeve të trilluara, dhe publiku vazhdon t’i gllabërojë ato me shumë pasion. Kjo ndodh ngaqë qeniet njerëzore kanë nevojë për rrëfime. Ata kanë nevojë përato pothuajse aq dëshpërimisht sa kanë nevojë për ushqim, dhe pavarësisht nga mënyra se si përcillne rrëfimet, në një faqe të shtypur libri apo në ekranin e televizionit, do të ishte e pamundur të imagjinohej jeta pa to. Prapëseprap, kur është fjala për gjendjen e romanit, për të ardhmen e romanit, jam optimist. Shifrat s’kanë rëndësi kur bëhet fjalë për librat. Sepse ekziston vetëm një lexues, çdo herë dhe në secilën herë vetëm një lexues. Kjo shpjegon fuqinë e veçantë të romanit dhe arsyen pse, sipas mendimit tim, ai kurrë nuk do të vdesë. Çdo roman mbart një bashkëpunim të barabartë midis shkrimtarit dhe lexuesit, dhe është i vetmi vend në botë ku dy të huaj mund të takohen në kushtet e intimitetit absolut. Unë e kam kaluar jetën duke biseduar me njerëz që kurrë s’i kam parë, me njerëz që kurrë s’do t’i njoh, dhe shpresoj që të vazhdojë deri në ditën kur s’do të marr më frymë. Është puna e vetme që kam dashur me gjithë zemër të bëj.

Përktheu: Granit Zela

UILJAM FOLKNER

MBI KRITIKËN

Uiljam Folkner (William Faulkner) është lindur në Misisipi në 1897. Një legjendë e letërsisë amerikane, ai është autor i romaneve Dritë e gushtit, Bujë dhe tërbim, Absalom, Absalom!, Duke dhënë shpirt dhe shumë romaneve dhe tregimeve të tjera. Folknerit iu dha Nobeli në letërsi (1949) dhe vdiq në 1962. Romani Dritë e gushtit, është në proces botimi nga shtëpia botuese Onufri.

Një nga thëniet e Uolt Uitmanit që përmendet shpesh edhe sot, është ajo që për të patur poetë të mëdhenj duhet të ketë edhe audiencë të madhe. Nëse Uolt Uitmani e kuptoi këtë, kjo është kaq e dukshme në kohën të mbizotërimit të radios, e cila shërben për të na informuar ashtu si revistat elitare të cilat e korrigjojnë informacionin masiv, pa përmendur pastaj gjykimet e stërholluara në formën e leksioneve universitare. Dhe prapëseprapë, lind pyetja, çfarë kanë bërë botimet e specializuara në fushën e letrave bashkë me botën akademike për të krijuar shkrimtarë të mëdhenj? A e marrin me të mirë këta Sibila shkrimtarin rishtar për ta trajtuar si të parapëlqyerin e tyre? Ato madje as që përpiqen që të rrënjosin tek ai nderimin për misteret fshehin, (kësisoj duke e zhveshur kritikën madje edhe nga vlera e saj emocionale. Po si mund të kontrollohet ndryshe turma përveçse nëpërmjet emocioneve? A ka ekzistuar ndonjëherë një turmë e logjikshme?). Kështu që duhet pranuar që s’ekziston një traditë, një ndjenjë përkatësie: gjithçka nevojitet për t’u pranuar nga kritika është një makinë shkrimi.

Ata as që përpiqen të ndikojnë në formësimin e opinioneve për shkrimtarin. Është e vërtetë që nuk ia vlen të modelosh opinionin e gjithkujt për një shkrimtar, por ia vlen të ndryshosh gjykimet e gabuara të së kaluarës që vetëm përsëriten, të paktën të shpëtuar shpirtin tënd. Kritiku amerikan, mu si një prestigjator, përpiqet të gjejë se sa shumë mund të mbaj pezull vëmendjen e spektatorit, pa i treguar atë që fsheh prej tij, duke vlerësuar shkatësinë e duarve kundrejt mprehtësisë së shikimit. Ai e merr në shqyrtim artin letrar duke e parë si një instrument me anë të të cilit ai ushtron shkallë të ndryshme të inteligjencës së vet. Kjo duket kaq e dorës së dytë, ka e padobishme, krejt njëlloj si instrumentisti që luan me instrumentin ndërkohë që pret ardhjen e bandëz muzikore të cirkut. Por me një ndryshim, instrumentisti, lodhet pak ca kohësh dhe ndalon. E habitshmja në rastin e kritikës është që kritiku mahnitet nga muzika që ai krijon. Atëherë, mund të pyesim a u jep kritikëve kënaqësi leximi i njëri-tjetrit? Në këtë rast ata ngjajnë kaq shumë me berberët që qethin njëri-tjetrin për qejf.

Kritiku amerikan e verbon, jo vetëm audiencën e tij por dhe veten, në lidhje me thelbin e punës që bën. Zeja e tij shndërrohet në gjimnastikë mendore. Ai shndërrohet në rimishërim të parëndësishmes, magjepsës me kujtime të lumtura, duke e pataksur turmën e pagdhenur jo me atë që thotë por me mënyrën se si e thotë. Mendjet e tyre mbyllen para stërhollimeve të gjithfarllojshme të kritikut. A s’ju duket diçka që sot ndodh rëndom?

A e keni parë botimin e fundit të…..(vini një emër që keni dëshirë)? Jones Brown ia ka bërë fora kësaj here, ai….eh, si e pat titullin libri? Sikur është roman më duket, e ka…në majë të gjuhës e kam…por flet ka një goxha personazh. Nejse, Jones e cilëson bojskaut estetik. Ia vlen, ta lexosh patjetër!

Po, sigurisht. Brown gjithmonë shkruan bukur. Të kujtohet se çfarë tha për filanin? Është si një papagall që ka mësuar të fluturoj por s’mësoi që s’mësoi dot të shaj".

Dhe prapëseprap, kur e pyet këtë kritik për emrin e autorit, ose titullin e librit, ose se për çfarë bën fjalë, s’ta thotë dot? Ai ose s’e ka lexuar, dhe nuk është se libri s’e ka tërhequr por thjesht ka pritur të lexoj kritikun Brown për të krijuar një opinion. Dhe Broën nuk ka dhënë asnjë opinion. Ndoshta edhe Brown nuk e ka një të tillë.

Kritika në Angli është ku e ku më e zhvilluar se ajo në Amerikë! Pa dyshim, në SHBA gje kritikë me gjykim të shëndoshë dhe tolerant, të mirë-pajisur me njohuri, por me pak përjashtime ata nuk e kanë një status të tillë. Revistat, të cilat janë ato që vendosin standarte i shpërfillin ata, ose krijojnë gjendje të padurueshme për ta, kështu që edhe ata i shëprfillin revistat dhe jetojnë jashtë vendit.

Në një nga numrat e fundit të E shtuna letrare (The Saturday Review), zoti Gerald Gould, në shkrimin kritik për Lojtari i fshehur (The Hidden Player) të Alfred Noyes, shkruan: Njerëzit në jetën reale nuk flasin si në këtë libër…Nuk është e dobishme të tjetërsosh ligjërimin bisedor të njerëzve të zakonshëm, pasi kjo ia zbeh vlerën librit. Dhënia e një detaji të tmerrshëm e çorienton lexuesin. Kjo vërejtje është thelbi i kritikës së këtij autori. Kaq i saktë, i qartë dhe i plotë, s’i shton as s’i heq dot asnjë presje. Një shkrim kritik rej të cilit përfiton jo vetëm publiku por edhe autori. Por cili kritik amerikan do ta bënte një gjë të tillë? Cili na gjyqtarët tanë letrar nuk do ta shfrytëzonte rastin për ta quajtur zotin Noyes bojskaut estetik" apo të mos merrej me diçka tjetër të dorës së dytë dhe të parëndësishme?

Cili do të ishte ai lexues atëherë që s’do ta merrte librin pa një paragjykim të njëanshëm, pa një lloj ndjenje të zbehtë hatri dhe mëshire…jo për librin po për zotin Noyes? Një në njëqind. Cili shkrimtar, duke e pasur prirjen e brendshme për të vuajtur, me shtysën e brendshme për të hequr qafe letrën e bardhë që nuk e lë të qetë. Mund të frymëzohet apo nxitet prej një epiteti të tillë si ai i bojskautit estetik?. Asnjë.

Gjykimi i shëndoshë, kjo është fjala e duhur. Mos u bwj tw tjerwve çfarw s’do tw doje tw ta bwnin ty. Kritikët anglezë bëjnë kritikën letrare të librit, kritikët amerikanë të autorit. Kritiku amerikan ia hedh paq publikut duke ia paraqitur autorin si një gaztor të shfytyruar hija e të cilit në volume të trasha librash zor se të josh. Sigurisht, nëse ekzistojnë dy profesione në të cilat nuk duhet të ketë xhelozi profesionale, ato janë prostitucioni dhe letërsia.

Në këto rrethana, gara bëhet mbytëse. Shkrimtari nuk mund të filloj të konkuroj me kritikun. Ka kaq shumë punë me të shkruarit ndërkohë që edhe nuk është i përshtatshëm për një garë të tillë. Edhe po të kishte kohë sat ë duash dhe të ishte i mirë-pajisur, gara do të ishte e padrejtë. Leximi i kritikut, sapo të bëhet zakon për lexuesin, shihet prej tyre si i pagabueshëm, dhe kontakti i tij me ta është aq i drejtpërdrejtë sa i mundëson që gjithmonë të thotë fjalën e fundit. Dhe në shoqërinë ameirkane fjala e fundit ka rëndësi, është vendimtare. Ndoshta, ai kështu arrin të na bind.

Përktheu Granit Zela

NATASHA LAKO

KUR AVITET BOTA

Kur avitet bota, trupi hap gjinjtë,

kërmilli më përshëndet me samar lulëkuqesh.

Me gërmat më të vjetra e më të pakuptueshme,

shkruajnë thneglat, një letër që më do.

Mua më ze malli për lloj lloj perëndish,

si për drerin që vrapon në zemër.

Si t’ia bëjmë me dashurinë e tepërt,

ndërron rrugë e së vërtetës, nga jargavan në jasemin,

në përzgjatimin e luleve.

LUKS

Kraharorin e artë rrezëllues,

të fushës së posakorrur,

statujë e rrëzuar prej ari,

e marr mespërmes,

se ndryshe si do të ishte luks.

Larg nga shfrenimi i frenave,

i pëshpëritjeve, durimit prej njeriu,

me përshendetje të reja, të përflakura,

një zjarr diellor më ngatërrohet nëpër këmbë,

me ca fije kashte, që më gërvishtin pulpët,

megjithëse shpërblimin e kam marrë me pagën time.

IMAGJINATA

Sonte liqenin e mbështjell imagjinata,

e ngroh dhe e ngroh me një gëzof,

të butë.

Më të reja se vetëtimat ngrihen dallgët e pastra,

lahen thellësitë në sipërfaqen që nxin.

E bukur, e bukur është imagjinata,

kur mbështjell si gëzof të gjithë errësirën.

Liqenin unë shoh të kthehet në një mace të vogël,

që lëpin dhe lëpin ujërat e ndera.

E butë, e butë është imagjinata,

nuk ka më ç'të sjellë.

ZONJA TË BUKURA

Zonja të bukura, lektorin e Eldorados,

nuk e njeh askush, sepse po fshin paqen,

që do të thotë, përdor peshqir, fshesë, lecka,

gomë për vizatim të vijave të para të drejta,

tastierë ’delete’, frymëmarrje që heq vdekjen.

Duken të gjitha këto,

po të brohorasim, për bukurinë tuaj,

si për të gjitha gjërat e vjedhura,

prandaj nuk na duhet,

të kthehemi edhe njëherë nga fillimi.

MË KA DASHUR VËRTET

Rruga më binte andej nga e panjohura dhe e largëta,

u jepja kuptim syve të një zogu të vogël,

si shkronjave të para prej frikës dhe së bukurës,

kuptim u jepja puplave të lejlekëve edhe në fluturim ku,

butësia bëhej e egër,

kuptim i gjeja sqepit të një dallëndysheje,

të uritur e doja si e kisha parë.

E bukura dhe e soditura, uleshin me mua në bankën e shkollës,

në gojë dhe buzë të shumëfishuara të jetoja,

e lidhur me dy pika syri zogjsh, si nota të pakënduara ende,

u jepja kuptim të puthurave të vogla, të mëdha,

kaq e turbullt mbeti jeta që më bënte një.

Më ka dashur vërtet ai që të vogël nuk më pa,

i mahnitur kur ka qënë nga syri i ndritshëm i milingonave.

POPULLORE

Të kam thënë, të kam thënë,

se jam shtënë, qenë pa qenë.

Nuk tregon syri yt i zënë,

ku ka ngrirë dritë e hënës.

Obobo si qenka ky guri,

kaq i largët, kaq i lënguari.

Të kam thënë, të kam thënë,

do ta heq pak dritë hëne,

do ta mbaj në mes të dhëmbëve.

FUSHË KOSOVË

Rrezëllimi i diellit kap në fillim majat e largëta,

zbret në kodrat që hapen dhe hapen të valëzuara si truri i shtojzovalleve,

ulet në kurorat e pemëve ngadalë ngadalë heshtja e shndritshme,

prej përkuljes dhe mprehjes diellore, si pasqyrë e thyer zbret,

në llamburitjen e çdo trungu që mbushet me rreze të posazgjuara,

të lëshuara të shpupurisin fushën pastaj,

deri sa me krehrin e tyretë ndritshëm të bëjnë vetë barin.

Shtruar-shtruar lëshohet vezullimi, i përhapur si një parzmore,

shkallët e qiellit, fushë e butë pret,

por çfarë ndodh me njeriun e sapo ngritur prej gjumit nuk e dimë,

përveç hyrjes së diellit në tru, zbritjen e dritës në sy,

pastaj në buzë, në duar, deri te këmbët.

I SHUAJNË DRITAT ZANAT

I shuajnë dritat zanat, por unë do të hyj atje ku nuk ka vend,

poza është teatrale, koka ka kallëp.

Kapitulli i dytë ka një kapërxim,

poza pohohet në trupin e përgjimeve.

Edhe në rrugët e Azisë kam qenë, por ç’është kjo hata,

bota tani pi sisë, në pozën me supën me lakra.

E ku kanë kohë zanat të bëjnë pjesë në ndonjë emocion,

poza është gjithmonë e pabesë.

Gjitarët kanë në krye njeriun,

por njeriu nuk është një shaka.

BUZË MBRËMJE

Më zuri buzë rruge buzëmbrëmja,

me varret e hedhura si monedhat,

dhe njerëzit të mbledhur nëpër shtëpi.

Kishte sipërfaqe edhe për të qarë edhe për të vrapuar,

ose për të mbetur pa emër,

por gjithë buzëqeshjen e kishte marrë buzëmbrëmja,

si cigaren e dredhur hollë, në të njëjtin vënd.

Muzg, aksham apo tjetër gjë,

buzëmbrëmje që tregon gojën që nuk mund të flasë,

ndoshta fajin e ka kthesa drejt një ballë kazani,

që derdh lule të paemerta.

Besoj se njeriu e ka mundur tokën,

dhe kur toka është mundur,

edhe kthesat janë të mundura.

Unë trokisja në buzët e mbrëmjes,

dhe qëndroja pranë ca fitimtarëve që po zienin raki,

por që nuk i kanë mundur ende,

ca shtëllunga tymi.

RIDVAN DIBRA

DY POEMA

ROMANI ASHT FEMËN

Romani asht femën po ju them.

Luen e shtiret prej faqes s’parë e deri në të fundit.

Ju fton e ju josh dhe fill mandej mbyllet në vedvedi.

Ju jep çilcin e kodin dhe fill mandej ndrron drynin.

Ju ban premtime flet’ mbas flete e lexim mbas leximi.

Ven në dyshim tana bindjet e sigurit’ tuja shekullore.

Romani asht femën po ju them.

Lamsh i ban ndjesitë tuja t’pjekuna në zgarë të përvojës.

Lamsh edhe konceptet e ligjet që qeverisin botën.

Sajon imazhe e iluzione kapitull mbas kapitullit.

Aty ku ju duket cektinë, aty dhe asht ma thellë.

Kurse e thella mundet me ken’ veç sipërfaqe.

Romani asht femën po ju them.

I shtrimë n’format libri si në një shtrat mbretnish.

Me forma të përsosuna: të ngrituna e guva tan’ mister.

Fsheh çka duhet zbulu e zbulon çka duhet