illz: Revistë Letrare e Tiranës - Nr. 13

By Klubi i Poezisë

illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë. This is issue nr. 13.

illz është një revistë letrare periodike në gjuhën shqipe e botuar nga Klubi i Poezisë, Tiranë. Revista botohet çdo dy muaj. Ky është numri 13.

Autoret e publikimet e këtij vëllimi:

FAQET E REDAKSISË
Heshtja...
William Saroyan - Letër një shkrimtari të ri me talent. - Përktheu: Granit Zela
Behar Gjoka - Shkrimi si habi!
Albina Idrizi - Quo vadis, poet?

PERSONALITET
Josif Papagjoni - Janë ca dashuri fatale - shënime rreth romanit “Kohë e djegur” të shkrimtarit Thanas Medi
Thanas Medi - Shegët tundeshin si gjinj - fragment nga romani “Kohë e djegur”

STUDIO
Gulagu anash parajsës dhe poezia e totalitarizmit - Intervistë e Philip Roth-it me Milan Kunderën - Përktheu: Granit Zela
Flogerta Krypi - Një takim me Carlos Ruiz Zafon – intervistë

TË FTUAR
Vladislav Bajac - Hamam Ballkani - fragment romani – Përktheu: Ben Andoni
Përralla kineze - Zgjodhi e shqipëroi: Mustafa Hoxha

TË ZGJEDHUR
Virgjil Muçi - Piramida e shpirtrave – fragment romani
Flogerta Krypi - Gjithçka rreth asgjësë - fragment nga novela “Më Blij Një Kujtim”
Arben Prendi - Akuarelet e jetës dhe të vdekjes – fragment poemthi
Shkëlqim Çela - Fragment nga romani “Zgjuesit”
Shaip Beqiri - Nëna e dhembjeve të mëkuara – poezi
Ibrahim Kadriu - Kohë kur e shihnim vetveten tek njëri-tjetri
Roland Gjoza - Ku s’më shkon mendja sonte – poezi
Francesco Micieli - Një histori e rëndomtë
Agim Gjakova - Pas njëzetepesë vjetësh - Fragment nga romani "Ti mundesh..."
Islam Çenga - Kartolinë nënës për vitin e ri – poezi
Manjola Brahaj - Muzika
Drita Lushi - Po të lë mbi tryezë, këtë poezi
Lumturi Ymeri - Kur më fsheh sytë...
Azem Osmani - Pëllumbi s’është më postier
Sofia Dako Arapi – poezi
Pozaet Qose- Dre në shtigje fryme
Edlira Velaj – Marua
Sotir Athanasi - Kartolina
Daniela Kreka - Kjo mbrëmje ka hapa të vegjël
Kaltrina Sadiki - Me të dashtë ty
Eva Gjoni - Zonja me vath perl

RETRO
Viktor Eftimiu - Këngë prej Ballkanit
William Shakespeare – sonete - Përktheu: Servet Bytyçi

PERSONALITETI
Shaban Sinani - Matteo Mandalà dhe disa shënjime për libra të tij
Matteo Mandalà - Arbëreshët, një gur themeltar në kulturën shqiptare
Matteo Mandalà - Falsifikime dhe ndërtime të identitetit arbëresh të shekullit XVIII
Matteo Mandalà - Vepra e Nilo Borgia-s, burim i rëndësishëm për historinë e jugut të Shqipërisë

PLUS
Bardha Alimeta - Dashuri e vjetër
Xhenis Marku - Në ditët monotone
Mimoza Çoba - Himni i bukurisë burrërore

NË TAKIM ME SHKRIMIN
Eqrem Kryeziu - Poetika e Skiroit - Kapitulli 5 – Mino
Ali Aliu - Urtia solomoniane e poezisë së Sadik Bejkos
Zija Çela - “Përpara fundit” në përgjigjen e fundit
Fatmir Sulejmani - Jeronim De Rada - Thyes konvencash romantike
Robert Scholes - Leximi si zeje - Përktheu: Granit Zela
Afrim A. Rexhepi - Protonizmi dhe ekokritika
Sherif Selimi - Disa refleksione teorike mbi hermetizmin dhe hermeneutikën
Ndue Dedaj - Sonata e diellit e një poeti

• Language: Gjuha shqipe
• Publisher: Klubi i Poezisë
• Release date: Apr 20, 2020
• ISBN: 9780463473764

Klubi i Poezisë

Illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë.

Book preview

HESHTJA...

Të heshtësh. Shkrimtari që ka patur fatin e rëndë të rrojë në Shqipëri, e di mirë se ç'do të thotë të mbërthesh nofullat e veta me një heshtje të ftohët. Të flasësh kur duhet e kur mundesh, është mençuri, detyrë e guxim qytetar. Të heshtësh, kur fjala është fyer e zhvleftësuar, kur shumica flasin pikërisht për të përdhunuar e shfuqizuar fjalën, - është gjithashtu mençuri, detyrë e guxim qytetar. Historia e letërsisë shqiptare - në mënyrë të veçantë në këto 50 vjet diktature moniste - është edhe histori e heshtjes. Heshtje - mençuri, heshtje - dinjitet, heshtje - sfidë.

Studiuesi i letërsisë shqiptare do të jetë i plotë vetëm atëhere, kur ai do të arrijë të kapë nëpër duar edhe këtë heshtje; ta studiojë atë nga të gjitha anët; të zbërthejë arsyet, logjikën e kodet e saj. Heshtja e shkrimtarëve të vërtetë është dokument historik, sepse letërsia e artet kanë jetën e tyre, ato realizohen shpesh nëpër mote të rënda, nëpër kohë të ndotura që vetëm të përbaltin e të neveritin.

Është e vështirë të kalosh e të mos spërkatesh prej tyre. Dhe atëherë ti kthehesh në heshtje, ti je ajo heshtja mospërfillëse, stoike, ai shpirt artistik aristokrat sfidant. Ti je ajo ironi e mençme që me gishtin e vet shkund këmishën e trupit, që të mos e ndotë as hija e diellit.

Dhe ashtu ke krijuar, ndofta, metaforën poetike më të guximshme, të cilën fatkeqësisht nuk e hodhe dot në letër, por ama e shkrove në ajër dhe në ndërgjegjen e njerëzve.

Marrë nga Revista Letrare nr. 4, organ i Lidhjes se Shkrimtarëve të Shqipërisë.

WILLIAM SAROYAN

LETËR NJË SHKRIMTARI TË RI ME TALENT

Së pari, harro faktin se ti je shkrimtar i pabotuar. Shihe veten si shkrimtari i vetëm në këtë botë. Kjo është shumë e rëndësishme. Nuk është krenari, nuk është egoizëm, por thjesht pikëpamje e domosdoshme për një shkrimtar serioz. Duhet të besosh se je i vetmi ndër të gjithë shkrimtarët e botës që janë duke shkruar histori për të gjallët. Kujtohu që të jesh së brendshmi i qetë. Kujtohu të shohësh të gjitha çka ka jeta, të mirën dhe të keqen, më një sy të pastër, vështrim të përkorë. Kujtohu të jesh pjesë e botës më një zemër të pastër. Kujtohu të jesh i qeshur. Kujtohu të jesh bujar. Dhe mandej kujtohu që tek ajo që është më tragjikja gjithmonë ka diçka komike, dhe te ajo që është më e keqja, gjithmonë ka jo pak mirësi. Kujtohu që t’i bashkosh në veprën tënde, të dyja skajet: njërën dhe tjetrën anë. Dhe kujtohu të qeshësh….

Unë dua që të shkruash në një mënyrë që s’ka shkruar askush më parë. Çdo shkrimtar që është i tillë mund ta bëj këtë. Ti ke një gjuhë të re brenda teje. Ndoshta akoma nuk është zhvilluar, po do të zhvillohet nëse bën nisjen e duhur. Nëse nuk bën nisjen e duhur kurrë nuk do të mundesh të shkruash. Do të kritikojnë si i ndikuar prej të tjerëve, dhe ky do të jetë fundi yt. Nëse ata e bëjnë këtë për tregimet dhe librin tënd të parë, nuk do të mundtë çlirohesh ndonjëherë prej gjykimit të tyre. Rruga për të mos shkruash si askush para teje është të shkosh tek bota vetë, tek jeta vetë, tek shqisat e trupit të gjallë, dhe të përkthesh në mënyrën tënde atë çka sheh, nuhat, shijon, ndjen, imagjinon, ëndërron dhe bën. Të përkthesh sendet, ose veprimin, ose mendimin, gjendjen shpirtërore në gjuhën tënde. Unë dua që ti të bësh nisjen e duhur sepse, nëse bën nisjen e duhur, kurrgjë në botë s’mundet me të ndalue…..

Nuk po tregohem i butë gjatë shkrimit të kësaj letre, dhe nuk dua që të më jesh mirënjohës. Nuk dua që të duket sikur po të jap kurajo…Ti nuk mund të ndjehesh borxhli kundrejt ndokujt dhe të jesh një shkrimtar i madh. Të duhet të jesh pak i pasjellshëm sa i përket kësaj pune, pak hidhërak, dhe njëherësh po aq bujar dhe tolerant. Nuk do tregohesh bujar ndaj ndonjërit në veçanti, por ndaj idesë, ndaj idesë abstrakte: gjithçka bën, ti e bën për vete, jo për ndokënd. Për të jetuar. Të duhet me qenë egoist. Kjo nuk është për të ardhur keq: ka të bëjë me çfarë dhe si do të shkruash.

…Pasi ta lexosh këtë letër dua që ti të zgjohesh dhe të gogësish, mandej të bësh një shëtitje dhe t’i thuash vetes: -Në djall çfarë thotë ai, - dhe -në djall shkofshin të gjithë’ ngase vetëm atëherë do të mundesh me fillue….Unë nuk mund të vendos nëse ti duhet apo jo të shkruash, porse në pastë ndonjë gjë në botë, lufta, murtaja, ose zia e bukës, uria personale, ose çfarëdolloj gjëje që mund të të pengoj të shkruash, atëherë mos shkruaj, nuk duhet të duash të shkruash, harroje këtë. Ji një nëpunës i ndershëm, shko në kinema, shih ëndrra, dhe fli si të gjithë njerëzit, sepse nëse ka ndonjë gjë që fillon të të pengoj të shkruash, ti nuk je shkrimtar dhe do të jesh në pikë të hallit deri sa ta kuptosh. Nëse je shkrimtar, ti prap do të jesh në pikë të hallit, por do të kesh arsye më të mira për këtë. Urimet më të mira dhe paç fat të mbarë!

Përktheu: Granit Zela

BEHAR GJOKA

SHKRIMI SI HABI!

Shkrimi i librave, megjithëse ka kohë që ka rënë interesi për librin, e sidomos për librin shqip, gjithnjë e më shumë po lulëzon shkrimi letrar si habi. Të kuptohemi, habia lidhet me faktin, se në radhën e krijuesve, tash së fundi diçka më e theksuar, futen individë që më parë nuk kanë dëshmuar lidhje me shkrimin. Shkrimi i librave, letrarë dhe joletrarë, ka përfshirë të gjitha fushat e jetës, si dhe gjithë grupmoshat. Në momentet e para shkrimi u bë mani e politikanëve, ku mjafton të përmendim Kurbanin e Ramës, që thuhet se vijon të kryesojë listën e librave bestseller, pra më të shitur. Për të vijuar lista, me ata që janë në politikë, por që merren me letërsi, Zogaj, Mustafaj, Blushi etj. Pastaj ia mësynë opinionistët, që i dinë të gjitha, dhe rrëmbyen pendë e kartë, dhe hodhën në treg, vetëm libra të shitshëm, pra të yshtur në garën se kush ia del ta shes librin, ku pak rëndësi ka leximi. Në krye ishte Fevzo, me qasjet për figurat e politikës, ndjekur nga M. Nano, S. Balla, etj. , që rendën të kenë reklamën me vete. Libri, në këtë situatë të garës absurde, u pa si mall dhe jo si produkt kulture, sepse është vetë reklama që shoqëron botimin e autorëve të fushave të tjera, sugjeron pikërisht këtë situatë. Ka do kohë, që garës për të shkruar libra, që nuk habisin lexuesin, porse gazetarët e kulturës habiten, ia kanë mësy aktorët, ku në krye, sipas medias është Timo Flloko si poet, e tash së mbrami Rikard Ljarja si romancier…Të gjithë janë të mirëseardhur, por përpara se të venë te lexuesit, që është marrëdhënie organike, dalin në median e reklamës, dhe prezantohen si kryevepra. Hajde e lexoj ndryshe librin ku vitrinat e librit prodhojnë çdo javë gjeni…E përbashkëta e tyre, pra e politikës, opinionistëve dhe aktorëve, ata kanë një status ekstraletrar, që mundëson reklamën dhe autoreklamën...Shkrimi si habi, pa harruar shkarrashkrimin në median online, e atyre që kanë ardhur në botë, vetëm për t’u habitur, nuk është se zgjat shumë, madje jeton sa flaka e kashtës, porse letërsia pëson ndryshim, në thelbin shkrimor, sepse duket si një punë që e bën kushdo, por edhe në marrëdhënien e lexuesit, sepse ky i fundit rend te emri, te figura, anipse ka pak lidhje me librin si institucion kulturor dhe shpirtëror…

ALBINA IDRIZI

QUO VADIS, POET?

E di, e di! Gjithçka po bie përtokë. Po shembet. Gjithandej llum. Llum klanor. Llum injorant. Llum interesi. Nuk bën Lidhja. Nuk bën Klubi. E tmerrshme Shoqata. Gjithandej ku ti asnjëherë nuk shkon për të dëgjuar tjetrin.

Si të mos e di kur ky është refreni i përditshëm që përsërit me vite sapo të të afrohet dikush, që pas përshëndetjes së parë. Shkuan e vate të mirët. Injorohen të zotët. Shmangen të dorëzuar meritorët. Do të shtosh më pas.

E di, e di! Nuk është lehtë të kafshohet gjuha për të mos gjykuar atë që të duket e papranueshme, sidomos kur ky kafshim shkon në çift me përgjegjësinë tënde. Sepse, përveç fokusit tek të tjerët, tek e keqja dhe e dëmshmja, dhimbja e këtij kafshimi, energjia e përqëndrimit, do të mundësonte të shihje çfarë ke bërë ti. Ti, poet.

Sigurisht se është e rëndësishme ndërgjegja kritike por, kam bindjen se, ata që shembin nuk mund të jenë ata që ndërtojnë. Se, ndryshimet nuk vijnë nga kritikuesit por nga vepruesit, krijuesit. Se, e keqja nuk zvogëlohet duke uluritur vazhdimisht mbi të. Pikërisht ulurimat janë ato që ushqejnë dhe rrisin bishën. Dhe kur them këtë, e kam parasysh se ulurimat krijohen nga vendqëndrimi, largësia, pasiviteti. Sikur të lëvizim, të afrohemi, të shohim e të njohim, të kuptojmë ku qëndron çështja, atëherë nuk do të ketë nevojë për ulurima. Nuk do të ketë kohë për të uluritur. Dhimbja e kafshimit të gjuhës për të kritikuar të tjerët do të fashitej dhe nevoja për t’u shfryrë do të zbehej gradualisht.

Të ndodhë të të afrohet dikush që sapo ka nisur të ecë (apo më mirë të them, të fluturojë) vargjeve, me dlirësinë hyjnore të frymëzimeve të para dhe besimin e virgjër se të hapërosh në një botë të tillë duhet të ndjesh peshën e universit në empatinë tënde. Dhe të sheh në atë lartësi. Çmimet që ke marrë, mirënjohjet që ke fituar (pa ditur për zhurmën që i kanë paraprirë), bëjnë të të dëgjojë gojëhapur: unë.., unë..., unët e tu, gjersa e rrëzon të lodhur përtokë prej ku sheh se empatija yte nuk peshon më shumë se kilogramët e tu. Pamja yte nuk është më e vërtetë se rrobet me emër fals që ti mban veshur, prodhuar diku në minifabrikat e ndyra të periferive të Stambollit. Se, nuk ndjen më shumë se djathi i ngelur mes dhëmbëve nga shujta e mëngjesit.

Atëherë, kur të pērfundojnë unë, unë, unët e tu, ai/ajo do kthehet krahëthyer përditshmërisë që do ta tresë dalëngadalë si nënë/baba, punonjës/e. Në rastin më të mirë i kthehet edhe leximit, sa të mos vuajë ambivalencën e dyzimit me ëndrrën që kishte para se të të njihte ty. Ty, poet.

Ku shkon kështu?

17 qershor, 2018

JOSIF PAPAGJONI

JANË CA DASHURI FATALE

Shënime rreth romanit Kohë e djegur të shkrimtarit Thanas Medi

Llojet e shkrimtarëve në raport me njohjen e tyre prej lexuesit, famën apo atë që në terma më të kohës quhet edhe mediatizim, janë të ndryshëm. Ka që e fitojnë shumë kollaj e më shpejt diç të tillë. Një i shkruar ndryshe, provokues, refuzues e thyes klishesh, formash të sprovuara, për të afirmuar prirjet e reja në letërsi, ka bërë jo rrallë që kritika t’i përshëndet me duartrokitje shpesh të zhurmshme disa syresh në fillim të viteve ‘90. Ka shkrimtarë të tjerë që janë më të lidhur me medien, janë pjesë e tyre, rëndom edhe të ardhur nga politika dhe presidiumet, kësisoj fitojnë edhe pekulet e tyre, përkushtimi është më i madh; ata thuajse e grabitin vëmendjen e njerëzve, gjer dhe të kritikës, falë një medie gjysmë të hipnotizuar nga emri i lakuar i tyre, por dhe nga shërbimet që ai i ka bërë kësaj apo asaj. Në kësi rastesh ka shumë zhurmë, flakë, shkreptima, tymtajë. Jo se këta shkrimtarë janë të dobët apo spekulativë, por vëmendja ndaj tyre është aq e njëanshme, madje brufulluese, sa mbeten në hije emra të tjerë shkrimtarësh dhe veprash, asi që prodhojnë më shumë letërsi, që janë të vetëmjaftueshme. Kështu do ta çmoja edhe romanin e tretë për nga radha të Thanas Medit, Kohë e djegur, botuar së fundi nga shtëpia botuese Onufri.

Thanas Medi jeton në Greqi si emigrant, nuk i ka as kohën dhe as mundësitë për të bërë zhurmë në medie. Nuk ka zjarr e flakë, as karrocë Faetoni, tërcëllimë nëpër ekrane e faqe shtypi. Ai s’është fytyrë që shihet e stërshihet andej-këndej; masha e vatrës së tij është e shkurtër dhe vështirë t’i trazojë ato gaca e ato prushe që flaka të duket e të të rrëmbejë sytë. Jo! Medi është një romancier pa zhurmë, sepse nuk ka nevojë për të. Një njeri modest, pa deliret e bezdisura e mundonjëse të ndokujt tjetri. Prandaj dhe emri i tij dhe pëlqyeshmëria e romaneve i vjen më ngadalë. Por, ama, ajo vjen dhe është e sigurt, sepse ai është i vërtetë, veprat e tij janë të vërteta. Vërtetësia, kjo është vetia përçuese e shkrimtarisë së Medit, ajo që mua më ka përthithur. Por një vërtetësi që hyn në vaskën e artit e përshkënditet aty, prarohet me elegancën, hirin, sqimën estetike. Letërsia e Thanasit nuk është e një çasti, por një letërsi që e sfidon çastin, duke mëtuar qëndrueshmërinë, përhershmërinë. Ai nuk sajon gjësende që krisin e gjëmojnë si bubullimat, nuk i ka qejf artificet, metaforat që flijojnë lëndën e gjallë, sendërgjimet skajshmërisht formale me mbingarkesa simbolesh, frazat e ndërlikuara, kinse filozofike ose frazat e tjera prolikse, lodhëse, që tiren e tiren duke thënë pakogjë. As groteskun s’e ka për osh. E përdor pak ironinë, sarkazmën, përdor pak tjetërsimet dhe shpërfytyrimet. Është i drejtpërdrejtë, shpesh i vijueshëm. Ka jo pak elemente të një letërsie klasike, por gjithë brumë, ashtë e plazmë. Shkurt: ai di të rrëfejë bukur.

Me romanin e tij Fjala e fundit e Sokrat Bubës, që ka fituar dhe çmimin e parë në veprat e shkruara të vitit 2013, Medi solli një histori dashurie të habitshme, tretur në një sfond social, sidomos antropologjik, të një entiteti etnokulturor solid siç janë vllahët, me gjithë misticizmin, doket, mënyrën e jetesës së tyre, ritet, simbolikat, me besëtytnitë e magjitë, udhëtimet e ëndërrta, shtegtimet baritore kep më kep dhe arealin e krejt një mbijetese historike, etnologjike, të ngjizur brenda një stoicizmi të admirueshëm, plot mundim, solidaritet, miqësi, integrim me shqiptarët, progres, butësi sa dhe ashpërsi. Edhe romani Kohë e djegur dashurinë ka në qendër, kësaj here jo një por dy dashuri, të një djali të burrëruar në vuajtje, Azis Korbit: e para në Shqipëri, diku nga jugu, në një fshat me emrin Lepushet, e dyta në Greqi, afër kufirit me Shqipërinë, në një fshat tjetër me emrin Elinohor. Tek romani i parë, si thurimë, në thelb janë dy djemë dhe një vajzë, tek romani i dytë është një djalë dhe dy vajza. Doemos te romani Kohë e djergur nuk janë dy dashuri të vetmuara, të ngujuara veç në mendimet dhe përjetimet e dy të dashuruarve. Përkundrazi, përmes tyre vjen bota, njerëzit që i rrethojnë, vijnë zakonet, tipat e ndryshëm, meset familjare e sociale, mëpastaj edhe ravijëzimet kombëtare të dy popujve fqinjë, gjendjet shpirtërore, ndryshimet, mëritë dhe miqësitë, dashuritë dhe xhelozitë, urrejtjet dhe armiqësitë, bukuritë dhe shëmtitë, gjer te shembjet dhe përmbysjet e epokave. Romani i parë ka vllahët dhe shqiptarët, romani i dytë ka shqiptarët dhe grekët. Ashta vatërzuese është e ngjashme, janë dy sivëllazërime ku lëvizet jo pak në specifikat antropologjike, më shumë tek i pari, më në syprinë tek i dyti.

Romani i ri niset nga e vogla për të shkuar tek e madhja, ani pse në një tjetër rrugë e tjetër mënyrë, jo si te romani Fjala e fundit e Sokrat Bubës. Edhe hapësira e vogël duket: dy fshatra, njëri shqiptar e tjetri grek. Por aty lëviz diçka shumë më e madhe. Nëse do të bëja një pranëvënie midis tyre do të thosha se i pari nga tablorja shkon drejt të veçantës, njësisë, të pjesshmes, ndërsa i dyti, romani që po flasim, nga e veçanta, e njësueshmja, vetanakja (pra nga dy dashuritë e protagonistit) shkon drejt tablores, ku shpërfaqen veprime, sjellje, ndjeshmëri, zakone, botëkuptime, nivele, mendjeshkrepje, dyzime, që përfshijnë e përfaqësojnë rrethe sociale të gjera, madje kombëtare, të një spektri e pretendimi shumë më të madh, përgjithësues. Sinteza artistike nuk gërthitet, ajo është aty, e shkrirë në subjekt e në fate njerëzish…

Janë ca dashuri fatale, që robërojnë mendjen dhe zemrën e prej tyre s’del dot, edhe sikur kohët të plaken a të përmbysen. Sa fatlume, po aq të mjera janë. Sa gëzim sjellëse, po aq fatkeqe, gjer dhe tragjike, të kobshme. Mynxyra të vërteta. Është një farë magjepsje. Dashuritë e mëdha kështu kanë ecur, mbi fijen e perit, ku poshtë këmbëve ulërin gremina e vdekjes. Në të dyja dashuritë e tij, Azis Korbi rri pikërisht në litarin e tendosur të ekuilibrit jetë-vdekje, gëzim-lumturi. Afërmendsh, dashuria për Sonjën, gocën e fshatit Lepushet, fqinjën e tij, është shumë më e thellë, e patejkalueshme, nga ato që, siç i thoshte gjyshja, të lidhin dhe mbetesh rob i saj përjetë, ani pse të gjitha femrat sipas saj njësoj e kanë!!!. Qysh faqet e para, pa ma thënë autori diku, unë e ndjeva se ajo do të ishte tragjike. Me një lot mbetur në qerpik. Kjo dashuri është përshkruar mjaft bukur, pena rrëshqet si veliera në një sipërfaqe deti të lëmuar, ku fryn një fllad përtëritës, sa poetik aq dhe me veprime të krisura, mes mijëra fjalësh të selektuara me kujdes, me një sintaksë që lëviz sa nga format klasike në ato moderne, si dhe me një leksik që të mbush e të fal kënaqësi. Loja e artit dhe hijeshisë është aty. Kur do ta vërë në spikamë diçka, shkrimtari e pret frazën, vetëmjaftohet me fjali të shkurtra, domethënëse, i shndërron ato thuajse në vargje e poezi. Dhe fut dritë, ajër. Rrëfimi fiton ndjeshmëri të drejtpërdrejtë.

E dashuruar me heroin e romanit, Sonja nuk mund të martohet dot me Azis Korbin për arsye biografie, detyrohet ta abortojë frytin e ngjizur me të dhe të martohet me një oficer të sigurimit të shtetit, Pavllo Xhorri, që pas përmbysjes së diktaturës komuniste bëhet i pasur, biznesmen, nëpër udhë të errëta e të pista. Kthimi i Azisit në Shqipëri e rindez dashurinë e njëhershme, por sjell me vete hakmarrjen e Pavllos, si rrjedhojë ëndrra e saj për t’u hedhur më në fund në krahët e njeriut që e pat dashur një jetë dhe sa vetë jeta pasohet nga plumbi i revolverit të të shoqit mediokër, xheloz dhe dështak; ndoshta me vdekjen e saj, ndoshta me plagosjen për vdekje, autori e lë këtë pezull. Por kjo s’ka rëndësi. Qejfi në fakt ta ka që të ketë një fund të lumtur, por jo rrallë dashuri të tilla, posaçërisht në një realitet të vrazhdët dhe me ngarkesa të mëdha patriarkale si Shqipëria, përfundojnë me pasoja tragjike. Sonja mund dhe të mos vdiste pasi mendësia e shoqërisë së sotme demokratike, në ecurinë emancipuese të saj, i bën gjithnjë e më pak të skajshme, traumatike e tragjike zgjidhjet përmes vrasjeve. Por letërsia është zgjedhje dhe operon me të mundshmen. Në rastin e zgjidhjes së fatit të Sonjës autori ka parapëlqyer vdekjen e saj, si për t’i dhënë më shumë dramacitet dhe tragjizëm romanit, me mendimin (ndofta!) për ta shmangur nga klishetë e lumturive të njëhershme të realizmit socialist apo një forme skematike qoftë dhe bashkëkohore. Ja që meshkujt shqiptarë janë tejet sedërlinj dhe për hir të kësaj sedre të sëmurë nuk falin kollaj, prandaj dhe vrasja ka një përligjje. Shpirti i bukur i Sonjës, i cili çlirohet më në fund nga dashuria e rifituar, kur zë e qesh rishtazi në krahët e Azisit si dikur në adoleshencën e saj, shpërfaqet nëpërmjet një kundërshtie kahesh e sjelljesh, me një tis misteri sipri, që veç ajo, dashuria, e ka përbrenda si bulb genuin të saj.

Dashuria e dytë e Azisit është ajo me Elektrën, greken e bukur e vejane të fshatit Elinohor; një dashuri parimisht e dëshirueshme, e pranueshme dhe qytetëruese, por praktikisht me njëqind pengesa, e refuzuar nga mjedisi shoqëror dhe paragjykimet nacionaliste, nga pozita e pafavorshme sociale dhe ekonomike e protagonistit si emigrant në Greqi. Pra edhe kjo dashuri është e paarritshme, thuajse fatale, sepse heroi e pëson duke u burgosur prej mëtuesit të saj, Anastasit, një nacionalist ekstremist grek, që nuk mund ta pranoj dot triumfin e një shqiptari ndaj një grekeje të bukur e të lakmuar prej të gjithëve. Edhe në këtë linjë të dytë ka shumë kolorit, ka episode tërheqëse, të grish kureshtja. Dështimi i dashurisë Elektra-Azis është më i motivuar. Ndoshta mund të kërkohej më shumë në përvuajtjet e heroit kundruall përbuzjes së grekëve, një farë kompleksi edhe inferioriteti i ushqyer edhe me mëri e tërbim mashkullor që arsyeton, si të thuash, pamundësinë e realizimit të një dashurie, e cila duhet kaluar në martesë, midis tij dhe Helenës. Edhe këtu, aty bri heroit është përherë mëtonjësi i keq, i rrezikshëm, xheloz, ziliqar, i vrazhdët, hakmarrës, kapadai, që mund të shkaktojë madje vdekjen apo pasoja të rënda për heroin, siç edhe bëri në fakt. Përmes dhunës dhe dinakërisë Anastasi e fiton më në fund dashurinë ndaj Elektrës. Është një dhunë e verbër, nën gravitetin e nacionalizmit ekstrem grek mbushur përplot paragjykime, përbuzje dhe urrejtje ndaj shqiptarëve. Por lexuesi sheh se pas kësaj dhune dhe sjellje të egër fshihet padija, inferioriteti i fshehur, burracakëria, pabesia, pra falimenti i dinjitetit dhe i shpirtit fisnik. Anastasi, paçka se e fiton Elektrën, është një dështak që kurrë s’do t’i fal asaj gëzimin dhe lumturinë e një dashurie të thellë; ndoshta do t’i falë një fëmijë të dytë, sikundër edhe nostalgjinë dëshpëruese për dashurinë e saj të vërtetë, por të humbur, me shqiptarin Azis Korbi. Pamundësia e dashurisë së Anastasit me Elektrën është pamundësia e arritjes së një shkalle të domosdoshme qytetarie, një pranimi reciprok kombesh fqinjë, kulturash, vlerash, antropologjish, veçantish, ku shpirti i njeriut mbetet i vetmi indeks që përbashkon njerëzit dhe jo tjetërfarë.

Në se do t’i ktheje këto dy dashuri përkundruall shoqja-shoqes, ndofta në thelb ato janë gjithëpo e njëjta, gjithëkohore e të kudogjendshme: vuajtja e mosrealizimit. Në fakt, dashuritë e mëdha të tillat janë, një ah që mbetet përherë thellë gjoksit e të merr frymën. Arsyet pse, janë nga më të shumëllojshmet: ato sociale apo ato karakteriale, ato seksuale apo ato moshore, ato zakonore apo ato mjedisore, madje edhe të tjera kundërshti si ato racore, ato etnologjike e kombëtare, ato të niveleve kulturore e arsimore e gjer tek ato fiziologjike e të situatave psikike. Me dy dashuritë e Azisit, ajo ndaj Sonjës, themelorja, dhe ajo ndaj Elektrës, plotësuesja, Thanas Medi duket sikur i përshkon tej e ndanë gjithë këta vektorë identifikues të dashurisë si të tillë. Ai shëtit ku më shumë e ku më pak në gjithë këtë hartë rrugëtimesh, herë të gjera e herë të ngushta, herë në rrafsh e herë mbi gërxh, përpjetë a tatëpjetë, me një begati ngjarjesh, situatash, përshkrimesh të gjendjeve shpirtërore. Përveç pesë vetjeve që krijojnë dy dashuritë e protagonistit: Sonja, Eletra, Pavllo Xhorri dhe Anastasi, portretime të arrira janë bërë edhe për personazhet e Mitro Diamantit, Nondës, Kostaq Brumit, Lame Kanakarit, Leonidhës, prindërve të Azisit, gjyshes etj. Ndonëse në të dyja herët dashuria në zgjidhjet e saj ka dështuar, është përmbysur, fatshkelur, në fakt, thellë-thellë, në bisedën me lexuesit ajo ka triumfuar, është lartësuar, duke sfiduar fatin e lig dhe gjithë ligësitë njerëzore, duke kryer një pastrim të thellë shpirtëror, siç bëjnë romanet e bukur dhe të mirë.

Kështu do t’i mbyllja dhe këto përshtypje: romani Kohë e përmbysur e Thanas Medit është me të vërtetë një roman i bukur dhe i mirë, nga ata që i lexon me një frymë, plot kënaqësi, sepse janë në stekën e lartë të letërsisë bashkëkohore shqipe. Faqeve të para, sa hyn në subjekt, ka një farë zgjatjeje a shtrirje; diku-diku, në disa episode pas kthimit nga emigracioni klubeve të Gjirokastrës e ndonjë aventure, ka dhe gjëra jo të së njëjtës peshë. Por pastaj kur hyn në udhën e madhe të romanit, autori ta falë kapistrën dhe t’i mund ta ngasësh Pegasin fluturak me gjithë revanin e mundshëm…

THANAS MEDI

SHEGËT TUNDESHIN SI GJINJ

fragment nga romani Kohë e djegur

Se ç’do bëja më tej, e lashë në mëshirën e diellit. Prisja t’i afrohej dhe pak një mali tej fshatit, para se të pyesja për të gjetur shtëpinë e Leonidha Vrisit. Që as e njihja, as më njihte, por dija që banonte në atë fshat. Elinohori. Në fund të një rruge me emrin Elena e Trojës. Isha atje ku më la autobusi periferik i Larisës, në zemër të Elinohorit. Zemra kishte formën e një rrethi të madh e të shtypur anash, gjelbëruar me pisha. Me stola të blujtë, e kyçur në unazën e rrugës së makinave. Në krye, kisha. S’ka fshat në Greqi pa një kishë. Rastësisht kisha kishte emrin tim të dytë, Profeti Ilia. Atij që babai i besonte symbyllur dhe me siguri e porosiste akoma nga Lepusheti të kujdesej për mua. Të më ruante nga sëmundjet, makinat dhe ndonjë grek i lig.

Në pritje të rrokullisej dita gjeta një pishë të shtrembër dhe stolin e blujtë nën të. Pranë kishës, në trotuarin e gjerë me pllaka të verdha, bri rrugës me asfalt të ri të makinave. Andej shihja i mrekulluar Elinohorin, vendin ku do jetoja këtej e tutje. Më hyri në zemër menjëherë, aq sa më doli vetëvetiu një:

- Këtu është lermë, o zot, të rroj!...

Këtë e thoshnin gjithë shqiptarët që kalonin për herë të parë kufirin. Elinohori dukej si gjë e pa plotësuar. Lëkundej midis nxitimit për t’u bërë qytet dhe ankthit për të mos mbetur fshat. Me shtëpi të ulëta përgjithësisht. Të bardha nga jashtë dhe çati tjegullash të kuqe, që ngjanin mes pemëve si prush i përgjumur. Anash dhe para, fusha e pafund me të mbjella. Mbrapa, një lumë i cekët me ujë të turbullt, i fshehur mes shelgjesh. Më në thellësi, blloqe me vreshta. Më kujtuan vreshtin tim në Lepushet. Ishin kapur si me thonj përgjatë rrëzës së malit. Atij mali që prisja ta prekte dielli njëherë, pastaj të pyesja ndonjë grek për shtëpinë e Leonidha Vrisit.

Pas vendit që ishte me të vërtetë i bukur, mbetej të bindesha nëse ishin dhe njerëzit kështu. Sidomos vajzat e reja. Ishin vërtet siç m’i ngrinte në qiell deri dje Panajoti i klubit të Dervinaqit, apo e kishte fajin për ndezja e fantazisë së tij poetike. Gjithë botën ta bridhja, të bukura si vajzat e Elinohorit nuk do gjeja, këmbëngulte Panajoti. Kur fliste për to, i merrte flakë damari poetik. Frymëzohej si në kohë me shi, më e mira kur thurte vargje. Ato, vajzat e Elinohorit domethënë, e kishin trupin selvi, belin unazë, hundën qiri, vetullën shushunjë dhe flokët ujvarë. Dehej era kur u prekte buzën dhe u dukej uji në gushë. Të verbonin me sy e të vrisnin me gjinj...

I bombarduar kështu nga Panajoti dhe meqë isha m’u në mes të Elinohorit aq të adhuruar prej tij, u vura të bëjë një si kalim në sitë. Të vajzave të reja, natyrisht. Atyre që u binte rruga nga pisha e shtrembër dhe stoli i blujtë ku rrija unë. Me mendjen të mbledhur se nuk ishin për mua. Ishte një merak i vazhdueshëm i Panajotit ta ngulja mirë në kokë këtë. Që nuk ishin për mua. Elinohori me vajzat më të bukura në botë, ai vend për të cilin çdo shqiptar do thoshte; këtu është lermë, o zot, të rroj, e kishte një huq. Nuk i