illz: Revistë Letrare e Tiranës - Nr. 22

By Klubi i Poezisë

illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë. This is issue nr. 22.

illz është një revistë letrare periodike në gjuhën shqipe e botuar nga Klubi i Poezisë, Tiranë. Revista botohet çdo dy muaj. Ky është numri 22.

Autoret e publikimet e këtij vëllimi:

FAQET E REDAKSISË
Besnik Mustafaj - Tërmeti Agron Tufa
Shkëlzen Halimi - Libri dhe kikirikët
Herta Müller - Ke Shami? - Fjala e shkrimtares Herta Müller në ceremoninë e marrjes së çmimit Nobel - Përktheu: Anna Kove
Toni Morrison - Boja e padukshme: leximi i shkrimit dhe shkrimi i leximit - Përktheu: Granit Zela

RETRO
Xhorxh Bajron - Sot jam tridhjetë e gjashtë vjeç – poezi - Përktheu: Meri Lalaj
Abedin Pasha Dino - Vajza e dashuruar – poezi - Përktheu: Iliaz Bobaj

STUDIO
Sadik Bejko - Letërsia nën diktaturë - Intervistë: Çerciz Loloçi

PERSONALITET
Zef Skiroi - Mino – poemë

IN MEMORIAM
Gjergj Fishta - Kataklizmi i rruzullit – poezi

TË FTUAR
Ernest Hemingway - Kjo nuk ka rrezik të ndodhë me ty – tregim - Përktheu: Nasi Lera
Rod Mckuen – Poezi - Përktheu: Meri Lalaj
Wolfgang Borchert - Dy burra - Përktheu: Gaqo Karakashi
Paul Van Ostaijen - Sheshi i bardhë – poezi - Përktheu: Shqiponja Duro
Shqiponja Duro - Aspekte të lirizmit në poezinë e poetit belg Paul Van Ostaijen
Josè Saramago - Letërsia rrit popullsinë e botës - Përktheu: Shkelzen Halimi
Ada Aharoni - Ura e paqes - Përktheu: Meri Lalaj
Oana Glasu - Gjethja e pa rënë – poezi
Friedrich Dürrenmatt - Arti dhe realiteti në 55 aforizma - Përktheu: Anton Papleka

TË ZGJEDHUR
Ramadan Musliu - Hamleti i Danimarkës sime të vockël
Flurans Ilia – Luna – tregim
Albina J. Gjergji - T’kishe me u bekue n’paskajore... - poezi
Mehmet Elezi - Çeto Bashe Muja kundër Gjeto Basho Mujit
Liljana Kristuli - Nëse një ditë do të kthehesh – poezi
Alisa Velaj - Drejtuar një burri që s'e njoh – poezi
Gentiana Kone - Nën hijen e kohës – tregim
Xheni Shehaj – Puthadori – tregim
Mimoza Pulaj - Krijesë e brishtë – poezi
Ballsor Hoxha - Njeriu qarkullon
Haxhi Muhaxheri - Simfoni e gjetheve – poezi
Luljeta Dano - Orë diellore prej guri – poezi
Petrit Nika - Zarf pa adresë – poezi
Bajram Sefaj - Këtej e përtej gardhit... - fragmente romani
Ndue Lazri - Të shkruaj nga larg... – poezi

PLUS
Ertila Zaloshnja - Ma merr zemrën – poezi
Ismet Tahiraj - Nëna vijnë – poezi

PERSONALITETI
Botime të Anton Paplekes
Anton Papleka - Zëri im – poezi
Anton Papleka - Modrica e Skënderbeut -fragment romani
Anton Papleka - Rrapo Kaçaku – tregim

NË TAKIM ME SHKRIMIN
Anton Papleka - Eksperimentimi i parë futurist në Shqipëri
Granit Zela - Hanko mos shko nëpër varre...
Oana Anca Mihaela Glasu - Arti i të shkruarit - Duke “Vallëzuar” në romanin “Valsi I Një Dasme Fantazmë” të shkrimtarit Thanas Medi
Ardian Kyçyku - Në një fije të thellë gjaku e boje - shënime mbi poezinë e Ledia Dushit
Ben Andoni - Romani “Një Zgjues Për Ty” i shkrimtarit Shkëlqim Çela
Namik Dokle - Tungjatjeta, mjeshtër! - romani i ri “Lavjerrësi I Qytetit” i Zija Çelës
Fatmir Minguli - Variacione mbi temën “Majakovski” - Përsiatje mbi poetin e shekullit të kaluar Vladimir Majakovskin, futurizmin dhe përkthimin e Majakovskit nga Moikom Zeqo
Ahmet Prençi – “I Tillë Jam”- Një rrëfim i sinqertë - disa radhë për librin e Shefqet Mekos
Timo Merkuri - Përsëri Mars - Shënime gjatë leximit të romanit “Përsëri Mars” të shkrimtares Albina Idrizi
Afrim A. Rexhepi - Estetika evolutive

• Language: Gjuha shqipe
• Publisher: Klubi i Poezisë
• Release date: May 13, 2020
• ISBN: 9780463464304

Klubi i Poezisë

Illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë.

Book preview

TËRMETI AGRON TUFA

Agron Tufa është tashmë de facto azilant politik. Tërmet i dytë, e quajti poeti i mirënjohur Bardhyl Londo largimin e tij. Agron Tufa është një nga autorët më të spikatur të letërsisë së sotme shqipe, me një vepër të gjerë në prozë, poezi, ese dhe përkthime.

Është edhe një profesor universiteti shumë i dashur dhe i çmuar për studentët dhe ish-studentët e tij. Përfytyrimi i largimit të tij si një kataklizëm nga ana e poetit Bardhyl Londo, nuk lidhet megjithatë as me dëmet që do të pësojë nga ky largim letërsia bashkëkohore shqipe dhe as mësimdhënia në universitet. Mungesa (e përkohshme) fizike e autorit në arealin e Republikës së Shqipërisë nuk do të ketë asnjë ndikim në përhapjen e veprës së tij letrare të shkruar e të botuar tashmë dhe as në atë që ai do të vazhdojë të shkruaj.

Sepse unë jam i bindur që ai do të vazhdojë ta plotësojë veprën e tij në prozë, poezi e ese. Asgjë nuk mund ta ndalojë për t’u ngjitur pareshtur në rrugën e letërsisë që është edhe destini i tij hyjnor. Bindja ime se ai nuk do ta ndalë punën e shkrimtarisë mbështetet edhe në përvojën e dy paraardhësve të tij të shquar, të cilët ishin në moshën e tij sot, kur u detyruan të merrnin, për të njëjtën arsye, rrugën e emigrimit politik drejt Europës Perëndimore: Ernest Koliqit dhe Ismail Kadaresë. Pra, mua si lexues i të gjithë veprës së tij, nuk më shqetëson fare mungesa fizike e autorit në Tiranë. Madje, sikur të mos e kisha mik Agron Tufën, ndoshta as që do të mendoja se ku jeton ai.

Përfytyrimi i ikjes së Agron Tufës si një tërmet nga ana e poetit Bardhyl Londo lidhet me një dimension tjetër të personalitetit të tij. Në mos gaboj, Agron Tufa ishte në mandatin e tij të tretë si drejtor i Institutit për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit. Sipas ligjit, mandatin e tij e jep bordi i këtij Instituti, i zgjedhur ky nga Parlamenti, që do të thotë se puna e këtij Instituti vlerësohet si e rëndësisë së veçantë për shtetin dhe për shoqërinë. Agron Tufa është në drejtimin e tij qysh në themelim. Nuk është vendi këtu të bëjmë bilancin e punës së tij afro dhjetëvjeçare, por fakt është se rrallë ndonjë institucion shqiptar i ngritur nga hiçi është afirmuar kaq shpejt, duke zënë vend qendror në vëmendjen e elitave dhe të publikut shqiptar lidhur me problematikat që burojnë nga studimi i krimeve dhe pasojave të komunizmit në Shqipëri.

Përmbledhtazi do thënë se këto problematika do të duhet të mishërojnë së bashku qëndrimin kolektiv të shoqërisë tonë ndaj të vërtetës historike dhe politike të regjimit komunist, e vërtetë kjo që kalendarikisht i përket të kaluarës, pra, nuk mund të ndryshohet, por që rrezatimet e saj vazhdojnë të veprojnë mbi të sotmen, rrjedhimisht edhe të ardhmen e shoqërisë tonë. Nevojën që ka procesi i ndërtimit të një realiteti demokratik për nxjerrjen në dritë të kësaj të vërtete më duket se e ka shprehur afro 30 vjet më parë më thjeshtë dhe më mirë se kushdo ish-Presidenti i parë paskomunist i Bullgarisë, i ndjeri Zhelju Zhelev, një historian i shquar i periudhës së fashizmit, të cilit, kur iu kërkua ta kthente faqen e historisë se komunizmit në emër të hedhjes së vështrimit përpara, u përgjigj se po, do ta kthejmë patjetër faqen, por më parë duhet ta lexojmë.

Me hamendje e them se një nga arsyet kryesore pse Zhelev nuk mori një mandat të dytë si President i Bullgarisë, qëndron pikërisht te përpjekjet e tij për t’i dhënë mundësi shoqërisë bullgare ta lexojë me vëmendje dhe ndershmëri faqen e historisë së komunizmit para se ta kthejë atë par ta mbyllur përgjithmonë. Përvoja ka treguar se leximi i një historie kombëtare të dhunshme, të përgjakshme, nuk është një detyrë që mund ta kryejë shoqëria civile, përfshirë këtu edhe Akademinë e Shkencave, sado i madh të jetë përkushtimi i saj. Për vetë kompleksitetin e saj, një punë të tillë mund ta kryejë vetëm shteti, si akt dhe si shprehje e vullnetit të tij për t’u pastruar nga metastazat e të keqes. (Me ndihmën e amerikanëve) Këtë e kuptuan menjëherë pas Luftës edhe gjermanët. Më në fund, në vitin 2010, këtë e kuptoi edhe shteti shqiptar dhe ngriti, me ligj të posaçëm, Institutin për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, në krye të të cilit u emërua Profesor Doktor Agron Tufa.

Siç do të provohej gjatë viteve në vazhdim, ishte gjetur njeriu i përshtatshëm. Agron Tufa kishte formimin intelektual, integritetin moral, si edhe frymëzimin personal për ta kryer me nder këtë detyrë. Po, edhe frymëzimi duhej, në mënyrë që puna e ekipit të vogël të këtij Instituti të shndërrohej në mision, ashtu siç u shndërrua me të vërtetë. Shumë veta në Shqipëri kishin parë gjatë kohës tek Edi Rama simptoma të një nostalgjie enveriste për metodat si i pëlqente ta ushtronte pushtetin.

Por të rrallë do të kenë qenë ata, ma merr mendja, të cilët e kishin kuptuar se bërthama e fortë elektorale, e cila do ta sillte Edi Ramën në krye të pushtetit në vitin 2013 dhe do ta mbante atje kaq gjatë, ishin enveristët, jo më ca gërdalla pa dhëmbë, siç i quajti një nga opinionistët tanë në modë, por skuadrone të organizuara mirë, me ndjeshmërinë dhe disiplinën e një sekti. Shkak real që ata të dilnin nga nëntoka e kriminalizuar, prej ku tërhiqnin fijet e pushtetit rilindës, për t’u shfaqur para mbarë opinionit publik me zë dhe fytyrë, u bë pikërisht Agron Tufa me ekipin e Institutit, që drejtonte. Duke pasur pushtetin nëpërmjet Edi Ramës, ata dëshmuan se nuk kanë më frikë jo vetëm nga e kaluara e tyre, por as nga shteti i sotëm.

Vetëm kjo shpjegon pse shteti nuk e mori Agron Tufën në mbrojtje përballë kërcënimeve të tyre të hapura e të fshehta dhe të përsëritura me një intensitet në rritje, sidomos gjatë dy viteve të fundit. Nga ana e tij, Agron Tufa, me vetëdijen e lartë të një shërbëtori të shtetit, bëri gjithçka ishte në dorën e tij për t’i shkuar përpara misionit të vet, në emër të interesit madhor të Shqipërisë. Ai hodhi poshtë me përbuzje të gjitha ofertat për të bërë kompromise që do t’i kthenin qetësinë vetjake e familjare, por që do t’i mbyllnin gojën dhe kërkoi mbështetje atje ku i takonte me ligj ta gjente mbështetjen: te shteti. Nuk e gjeti këtë mbështetje te Policia. Por nuk e gjeti as te Prokuroria, as te gjykatat, të cilave iu drejtua me denoncime konkrete, ndoshta jo me ndonjë shpresë të madhe te drejtësia e tyre, por me besimin prej qytetari të lirë tek e drejta e vet mbështetur në kushtetutë. Shpërfillja e plotë, që të denoncuarit prej tij i bënë gjithë kohën sistemit të drejtësisë, ku nuk u paraqitën as edhe një herë, përbën një fakt tronditës.

Jo vetëm kaq. Ata vazhduan kërcënimet e tyre, të artikuluara deri edhe në foltoren e Parlamentit të Republikës sonë. Me këtë sjellje, ata treguan praktikisht se pushteti i tyre është mbi shtetin. Çfarë mund të bënte Agron Tufa në rrethana të tilla dramatike për të ruajtur integritetin fizik, domethënë jetën e vet dhe të familjes së tij? Kur në letrën e tij të dorëheqjes, ai thotë se u gjend vetëm, sigurisht që ka plotësisht të drejtë. Por unë besoj se ka parasysh braktisjen që i bënë përballë rrezikut ekzistencial ata që i detyron ligji për ta mbrojtur dhe që paguhen me taksat tona për ta kryer këtë detyrë. Nuk besoj që ai ka pritur që ne, kolegët e tij të letrave e që pajtoheshim me veprimtarinë e tij si drejtor i Institutit për Studimin e Krimeve të Komunizmit, ta mbronim me trupat tanë. Do të ishte shumë naive dhe jo realiste sikur të mendohej një gjë e tillë.

Ai nuk ka qenë kurrë i braktisur nga një pjesë e madhe e elitës intelektuale të vendit. Përkundrazi, ka qenë dhe mbetet i mbështetur dhe i vlerësuar. Pra, çfarë mund të bënte ai në rrethanat dramatike për jetën e vet dhe të familjes? Zgjodhi të vetmen rrugë që i kishte mbetur: kërkoi mbrojtje nga një shtet tjetër për jetën e vet dhe të familjes dhe ku do të mund ta zhvillojë pa pengesa vokacionin e tij si njeri i fjalës dhe imagjinatës së lirë. Po punën e tij këtu për studimin e krimeve të komunizmit kush do ta bëjë, për sa kohë spartakët e Rilindjes janë ende plot me pushtet? Pikërisht këtë aspekt kishte parasysh poeti Bardhyl Londo, kur largimin e Agron Tufës e quajti tërmet. Po kush u trondit nga ky tërmet?

SHKËLZEN HALIMI

LIBRI DHE KIKIRIKËT

Shqiptarët në Maqedoni nuk mund të ankohen sa i përket botimit të librit. Vit për viti botohen libra të ndryshëm dhe me bollëk. Është çështje tjetër që herë pas herë dëgjohen zëra për krizë leximi. Mungesa e madhe e kritikës, mungesa e trajtimit nga ana e mediumeve, por edhe mungesa e një kontrolli institucional, ka bërë që 90 për qind e këtyre botimeve të jeni gjithçka tjetër, por jo edhe produkt që do të mund të quhet LIBËR.

Në fakt, në fushën e botimeve ka kohë që mbretëron një anarki e vërtetë, e cila vazhdon të ushqehet në mënyrë të pavetëdijshme. Botimin e titujve pa vlerë e përcjell një indiferencë e çuditshme, por edhe një heshtje e turpshme. Edhe për këtë të keqe që ka katandisur shoqërinë shqiptare mungon debati, po qoftë ky edhe debat sipërfaqësor.

Botimi është bërë më shumë modë se sa nevojë shpirtërore. Tendenca e botimit të librave shkencore të atyre shumë individëve që gjetën hapësirë pjellore për t’u bërë me tituj shkencorë, tregon se, si pasojë e mungesës së një mekanizmi kontrollues, këta tituj nuk e kanë as nivelin e një hartimi të thjeshtë shkollor.

Natyrisht, nuk duhet pritur që dikush të skuqet nga kjo zallahi që i bëhet librit shqip, sepse akoma vazhdon të trajtohet si çështje e dorës së dhjetë. Kjo fatkeqësi ka bërë që të prodhojë të tjera absurde, të cilat gjejnë vend të volitshëm në mentalitetin provincial, të cilin mentalitet e kultivojmë me një pasion të çuditshëm. Bëhet fjalë për numrin e madh të festivaleve e takimeve poetike, në të cilat lexohen fjalë të hedhura në letër (e letra duron gjithçka). Kurrë nuk pati përpjekje që shqiptarët në Maqedoni t’i tejkalojnë klanet e ndryshme letrare, por edhe ta lënë anash mentalitetin provinciale dhe të organizojnë në festival të vërtetë poetik, me të gjitha nishanet e duhura. Mos të flasim për promovimet tragjike-komike, që janë bërë dukuri të përditshme, në të cilat shkohet ose për të defiluar politikanët lokalë ose për të ngrënë kikirikë. Pra, interesimi për librin përfundon te kikirikët. Dhe këtu mbyllet gjithçka.

Prandaj, që të shpëtohet libri shqip nga abuzuesit e shumtë, së pari duhet ndarë shapi nga sheqeri dhe duhet ditur se çfarë është poezia dhe proza. Çfarë është punimi shkencor e kështu me radhë. Kurse kjo ndërlidhet me sistemin e arsimit shqip ( që është në gjendje kome), sepse njohuritë e elementare rreth gjuhës e letërsisë merren vetëm përmes procesit të shkollimit të shëndoshë, të cilin proces shqiptarët (në Maqedoni) që moti e kanë harruara, duke ia lënë shtegun hapur atyre elementeve që në parim janë analfabetë, por të cilët politika e dorës së fortë i bëri promotorë të akulturimit të shqiptarëve

HERTA MÜLLER

KE SHAMI?

Fjala e shkrimtares Herta Müller në ceremoninë e marrjes së çmimit Nobel

A ke shami? Më pyeste ime më çdo mëngjes në derën e shtëpisë, para se të dilja në rrugë. Nuk kisha. Dhe, ngaqë s’kisha kurrë shami me vete, kthehesha edhe njëherë në dhomë për ta marrë. Asnjëherë nuk e merrja me vete, sepse prisja çdo mëngjes të njëjtën pyetje. Shamia ishte prova se nëna më mbronte çdo mëngjes. Më vonë, gjatë ditës, për gjithë gjërat e tjera, i dilja zot vetes. Pyetja: a ke shami? ishte ngrohtësia e dhënë indirekt. Po të ma shprehte, do të kish qenë e turpshme, pasi te fshatarët kjo nuk ishte normale. Ishte dashuria e veshur me mantelin e pyetjes. Ajo duhej shprehur kështu, thatë, me ton urdhërues, si gjestet e punës. Ishte vrazhdësia e zërit që theksonte dashurinë. Çdo mëngjes, fillimisht isha pa shami te dera e shtëpisë, për t’u bërë pastaj me shami. Vetëm atëherë dilja në rrugë, me ndjesinë si të ishte pranë meje, bashkë me shaminë, edhe nëna.

20 vjet më vonë jetova për një kohë të gjatë vetëm në qytet si përkthyese në një fabrikë makinash, ku zgjohesha në pesë të mëngjesit dhe filloja punën në gjashtë e gjysmë. Mëngjeseve dëgjoheshin tingujt e Himnit nga altoparlanti në të gjithë oborrin e fabrikës, ndërsa në pushimin e drekës koret e punëtorëve. Por, punëtorët, të cilët ndërkohë hanin bukë, kishin sy të zbardhët si alumini, duar të zhgërryera me graso dhe buka e tyre ishte e mbështjellë me gazeta. Para se të hanin atë pak bukë, kruanin me thikë germat e zeza të shtypit mbetur mbi sallo. Dy vjet rrodhën kështu, në rutinën e përditshme; një ditë njësoj si tjetra. Në vitin e tretë mbaroi ngjashmëria e ditëve. Brenda një jave erdhi tri herë që pa gdhirë në zyrën time një burrë nga Sigurimi: kolos, shtatlartë e kockëgjerë, me sy blu rrëzëllitës. Herën e parë më shau në këmbë, pa u ulur, dhe iku.

Herën e dytë zhveshi pallton, e vari në çelësin e dollapit dhe u ul. Atë mëngjes kisha sjellë më vete tulipanë nga shtëpia dhe i kisha vënë një vazo.

Më vështroi dhe më lavdëroi për mënyrën time të pazakonshme të njohjes së natyrës njerëzore. Zëri i tij ishte i mprehtë. Mua m’u duk i dyshimtë. I refuzova komplimentin dhe e sigurova se merrja vesh nga tulipanët e jo nga njerëzit. Atëherë m’u përgjigj me ligësi se më njihte mua më mirë sesa unë tulipanët. Hodhi mantelin mbi krahë dhe iku.

Herën e tretë ai u ul, ndërsa unë ndenja në këmbë, sepse dosjen e tij e la mbi karrigen time. Nuk guxova t’ia hidhja mbi dysheme. Më tha: e trashë, dembele, zuskë dhe buçe e përdalë. I shtyu tulipanët pak pa rënë nga tavolina dhe vuri në mes të saj një letër të bardhë dhe një stilolaps. Pastaj hungëriu: Shkruaj! Unë po shkruaja në këmbë atë çka më diktoi: emrin tim, ditëlindjen dhe adresën. Dhe pastaj shtoi se, pavarësisht nga të afërmit dhe farefisi, të mos i them kujt që unë… tani, dhe tha atë fjalën e tmerrshme, colaborey – që unë bashkëpunoj. Këtë fjalë unë nuk e shkruaja dot. Lashë lapsin, shkova te dritarja dhe hodha vështrimin mbi rrugën me pluhur. Kjo rrugë e shkatërruar ende mbante emrin Strada Gloriei/Rruga e lavdisë. Në Strada Gloriei shihej një mace mbi një man të zhveshur. Ishte macja e fabrikës, me një vesh të shqyer. Mbi të binte dielli i mëngjesit si një trumbetë e verdhë. Atëherë, fola: nuk është në karakterin tim kjo. Këtë ia thashë rrugës përjashta. Fjala karakter e tërboi njeriun e Sigurimit. E grisi fletën dhe hodhi copat përtokë. Ndoshta i ra ndërmend se duhej t‘i prezantonte shefit të tij përpjekjet, sepse u përkul e i mblodhi të gjitha copat edhe njëherë dhe i rrasi në dosje. Pastaj psherëtiu thellë dhe i mundur, i mposhtur, përplasi vazon me tulipanë në mur. Ajo u bë copë e çikë dhe u dëgjua një si kërcëllitje dhëmbësh në ajër. Më dosjen nën sqetull, pëshpëriti: Edhe më keq do të jetë për ty, në lumë do përfundosh! Unë fola gati me vete: edhe nëse e nënshkruaj, prapë se prapë nuk do të jetoj dot, e do t’i furem vetë lumit. Më mirë më hidhni ju në lumë. Dera e zyrës ishte e hapur dhe ai u largua. Përjashta, në Strada Gloriei, macja e fabrikës kërceu nga pema mbi çati. Një degë peme u drodh si purtekë. Ditën tjetër filluan telashet. Unë duhet të zhdukesha nga fabrika. Çdo mëngjes në orën gjashtë e gjysmë duhet të paraqitesha te drejtori. Aty gjendeshin çdo mëngjes edhe shefi i bashkimeve profesionale edhe sekretari i partisë.

Ashtu siç më pyeste nëna çdo mëngjes: a ke shami?; ashtu, çdo mëngjes, më pyeste edhe drejtori: a ke gjetur ndonjë punë tjetër? Dhe unë çdo herë i përgjigjesha po njëlloj: nuk kam kërkuar. Më pëlqen të rri këtu në fabrikë derisa të dal në pension.

Një ditë, kur mbërrita në punë, fjalorët e mi të trashë gjendeshin përtokë përpara derës së zyrës. Hapa derën dhe pashë se në tavolinën time të punës gjendej ulur një inxhinier.

Ai më tha: Duhet të trokasësh përpara se të hysh brenda. Jam unë tani këtu, ti s’ke ç’bën më.. Të shkoja në shtëpi, nuk mundesha, përndryshe do ta përdornin si justifikim për të më pushuar nga puna për mungesa të paarsyeshme. S’kisha më zyrë dhe duhet të vija në punë çdo ditë e të mos mungoja për asnjë arsye.

Shoqja ime, me të cilën bëja udhën nga shtëpia përmes Strada Gloriei, kur i tregova gjithçka, më liroi menjëherë një qoshe në tavolinë e saj të punës. Por, një ditë më tha që në derë të zyrës: Nuk më lejojnë të të lë brenda. Të gjithë thonë se ti je spiune.. Problemi tani po më vinte nga poshtë, ishin thashethemet mes kolegëve. Kjo ishte më e keqja e të këqijave. Kundër sulmeve mund të mbrohesh, por kundër shpifjeve je i pafuqishëm. Çdo ditë i llogarisja të gjitha, edhe vdekjen. Por për pabesinë, kurrë nuk isha gati. Asnjë llogari nuk ia dilte mbanë asaj. Shpifja të baltos dhe të mpak, nëse nuk mund të mbrohesh. Në mendimet e kolegëve unë isha tamam ajo që nuk pranova të jem.

Nëse do të kisha spiunuar, do të vazhdonin të më besonin pa e ditur. Në fakt, po ndëshkohesha, sepse i mbrojta ata. Ngaqë nuk lejohesha të mungoja në punë, ngaqë s’kisha më zyrë dhe shoqja ime nuk mund të më lejonte më në të sajën, sillesha nëpër shkallë, pa ditur ç’të bëj.

Po ngjisja dhe zbrisja shkallët disa herë, pa ditur ç’të bëj dhe, papritur, u shndërrova përsëri në fëmijën sime ëme, sepse e kisha një shami me vete. Të madhe. E shtrova mbi një shkallë ndërmjet katit të parë dhe të dytë, e drejtova duke e lëmuar që të mos rrudhej dhe u ula sipër saj.

Vendosa mbi gjunjë fjalorët e mi të trashë dhe po përktheja përshkrimin e makinave hidraulike.

Unë isha ironia e fatit dhe zyra ime ishte një shami. Shoqja ime vinte në pushimin e drekës, ulej pranë meje dhe hanim bashkë si dikur në zyrën e saj, apo dikur, në timen.

Nga altoparlanti dëgjoheshin si gjithmonë koret e punëtorëve, që i këndonin lumturisë së popullit. Ajo hante dhe lotonte për mua. Unë jo. Duhet të qëndroja e fortë. Edhe për shumë kohë. Edhe disa javë të tjera, deri sa u pushova nga puna.

Në kohën kur isha Treppenwitz/ironi e fatit[i], shfletova nëpër fjalorë për të parë se ç’e lidhte këtë fjalë me fjalën shkallë (gjerm. Treppe): shkalla e parë quhet Hyrja, e fundit DALJA.

Shkallët horizontale, mbi të cilat shkelim, në anësore janë FAQET e shkallëve. Dhe hapësira e lirë mes shkallëve të veçanta janë SYTË e tyre.

Nga detalet e makinerive hidraulike të grasatuara njihja disa fjalë të bukura: Bishtdallandyshe, qafëmjellmë; mbështetësja e vidës quhej vida-mëmë. Kështu më magjepsnin edhe emrat poetikë të pjesëve të shkallëve, edhe bukuria e gjuhës teknike. Faqet e shkallëve, sytë e shkallëve; pra, shkalla ka fytyrën e saj. Nëse është nga druri apo guri, nga betoni apo hekuri, si i ndërtojnë njerëzit vetë me fytyrën e tyre sendet e kësaj bote që mezi zënë vend, i japin materialit të vdekur emrat e mishit të tyre dhe e personifikojnë atë në pjesë trupore. Nga brishtësia e fshehur, specialistëve të teknikës u bëhet më e durueshme vrazhdësia e punës. Mos ndoshta çdo punë, në çdo profesion vijon sipas të njëjtit princip, si pyetja e nënës sime për shaminë?

Në fëmijërinë time mbaj mend një sirtar me shami. Në të gjendeshin në dy rreshta njëra pas tjetrës tri stiva: majtas shamitë e burrave, për babanë dhe gjyshin. Djathtas shamitë e grave, për nënën dhe gjyshen. Në mes, shamitë e fëmijëve, për mua. Sirtari ishte panorama e familjes sonë në formatin e një shamie. Shamitë e burrave ishin më të mëdhatë, kishin bordura të errëta kafe, gri ose vishnjë. Shamitë e grave ishin më të vogla, bordurat e tyre ishin bojëqielli, të kuqe apo të gjelbra. Shamitë e fëmijëve ishin të voglat fare, pa bordura, por në këtë katror të bardhë gjendeshin të vizatuara me lule ose kafshë. Të gjitha këto lloje shamish ndaheshin në shami të përditshme, që rrinin në radhën e parë, dhe shamitë e së dielës, në radhën e dytë.

Të dielave shamia duhet t’u shkonte rrobave, edhe nëse nuk dukej.

Asnjë gjë tjetër në shtëpi, as ne vetë, nuk ishim të rëndësishëm për njëri-tjetrin aq sa qe shamia. Ajo përdorej për çdo gjë: për rrufë, për gjakderdhjet nga hundët, për dorën e vrarë, bërrylin, gjurin, pickimet, për të fshirë lotët apo për t’i fshehur ato. Një shami e lagur me ujë të ftohtë vihej mbi ballë, kur të dhembte koka. E lidhur nyje në katër qoshe, kur mbështillje kokën, të ruante nga dielli apo shiu. Nëse ndokush donte të mos harronte diçka, bënte një nyjë kujtese në shami. Për të mbajtur çanta të rënda e rrotulloje shaminë rreth dorës. Kur treni largohej nga stacioni, e tundje si shenjë lamtumire. Ngaqë në rumanisht fjala tren shqiptohet si fjala lot në dialektin e Banatit, kuisja e trenave mbi shina më kujtonte gjithmonë lotët.

Në se ndokush në fshat vdiste, kur bëhej gati kufoma, gjithmonë i lidhnin një shami rreth mjekrës, me qëllim që t’i rrinte goja e mbyllur.

Kur ndokush rrëzohej buzërruge në qytet, gjithmonë gjendej ndonjë kalimtar që me shaminë e tij i mbulonte fytyrën, e kështu shamia ishte prehja e parë në paqe për të vdekurin

Në ditët e nxehta të verës, buzë mbrëmjes, prindërit dërgonin fëmijët e tyre të ujisnin lulet në varre. Nga dy apo nga tre, qëndronim bashkë nga njëri varr tek tjetri dhe ujisnim shpejt e shpejt. Pastaj uleshim afër njëri-tjetrit, në shkallët e kishëzës, dhe shihnim sesi nga disa varre çliroheshin përpjetë avuj të bardhë, që fluturonin paksa në ajrin e zi e pastaj zhdukeshin. Ne mendonim se ishin shpirtrat e të vdekurve: silueta kafshësh, syza, shishka, filxhanë, dorashka dhe çorape. Dhe mes tyre davaritej një shami e bardhë me bordurën e zezë të natës.

Kohë më vonë, kur po bisedoja me Oskar Pastiorin, për të shkruar mbi internimin e tij në kampet sovjetike të punës, më tregoi se si një nënë e vjetër ruse i kishte dhënë një shami prej pëlhure të bardhë. Ndoshta keni fat, ti dhe im bir dhe ktheheni shpejt në shtëpi, i kishte thënë rusja. I biri kishte moshën e Oskar Pastiorit dhe ishte po aq larg shtëpisë, nga tjetër drejtim – në një repart ndëshkimi, i kish thënë ajo. Kur, si lypës, gjysmë i vdekur, Oskar Pastiori trokiti në derën e saj, sepse donte të shkëmbente ca qymyr me një krodhe bukë, ajo e la të hynte brenda, i dha supë të nxehtë dhe, ndërsa kur po i kullonin hundët mbi supë, i dha shaminë e bardhë të pëlhurës, që nuk e kish përdorur ende asnjeri. Me bordura të punuara me azhur, me trëndafilat dhe kërcejtë e qëndisur imët me mëndafsh, shamia ishte bukuria që e përqafoi dhe e plagosi lypësin. Në ngjizje, nga njëra anë ngushëllimi prej pëlhure dhe, nga ana tjetër, shkopthat e mëndafshtë, si vijëza të bardha, shkallëzuar, për të matur ditët e rrënimit të tij. Vetë Oskar Pastiori ishte për këtë grua një përzierje mes lypësit, që i vinte në shtëpi nga një botë e largët, dhe fëmijës së braktisur nga bota. Brenda në këta dy persona, ai ishte i lumturuar dhe i tejngopur nga sjellja e gruas, e cila ekzistonte për të po në dy persona: rusja e huaj dhe nëna e dhembshur, që e pyeste: Ke shami?

Qysh se e njoh këtë histori, unë kam një pyetje: Ke shami?, a është kudo e njëvlershme me shkëlqimin e dëborës nga ngricat në shkrirje, që mbulojnë gjysmën e botës? A përshkon ajo malet dhe stepat, të gjithë kufijtë, deri sa të futet në perandorinë pa kufij të mbjellë me kampe dënimi dhe pune? A është pyetja Ke shami? njësoj e pavdekshme, si nën drapër e çekan, në të gjitha kampet e riedukimit të Stalinit?

Megjithëse flas rumanisht prej dhjetëra vjetësh, më ra ndër mend për herë të parë në bisedën me Oskar Pastiorin që shamisë në rumanisht i thonë BATISTA. Përsëri sensualiteti i rumanishtes, e cila i detyron fjalët e saj të gjuajnë mu në zemër të gjërave. Lënda nuk bën asnjë devijim, shënjohet tashmë si një shami e përgatitur, si batista. Si