Die boek van toeval en toeverlaat

By Ingrid Winterbach (Lettie Viljoen)

Helena Verbloem, leksikograaf van beroep, gaan na Durban as projek-assistent van ’n man wat alle woorde byeen probeer bring wat in onbruik geraak het in Afrikaans. Dan word daar by haar tuinwoonstel ingebreek en haar geliefde skulpe word gesteel. Die verhaal ontvou rondom die soektog na die gesteelde skulpe. Hierdie soeke raak verweef en verstrengel met die taalbewaringsprojek, die mense wat sy daar leer ken en met haar algemene besinning oor haar lewe – herinneringe aan haar familie, verlore minnaars en liefdes, verliese wat sy gely het. Ek weet wat ’n terapeut sal sê. Agter elke verlies lê ’n vroeër verlies. Die verlies van my skulpe is ’n voorwendsel (’n jakkalsdraai, ’n verbloeming en bewimpeling) ’n poging van die geslepe psige om die vroeër, pynlike verlies te verdoesel. Dié woorde van die self-ironiserende verteller in hierdie fassinerende roman raak twee van die belangrikste temas aan: verlies en verbloeming.

• Language: Afrikaans
• Publisher: Human & Rousseau
• Release date: Oct 24, 2006
• ISBN: 9780798160018

Ingrid Winterbach (Lettie Viljoen)

Ingrid Winterbach (Lettie Viljoen) is ’n veel-bekroonde skrywer, o.a.: Karolina Ferreira: M-Net; Niggie: Hertzogprys; Die boek van toeval en toeverlaat: M-Net-prys, W.A. Hofmeyr-prys, UJ-prys; Die benederyk: M-Net-prys. Winterbach is die enigste skrywer wat die M-Net prys reeds drie keer verower het. Niggie en Die boek van toeval en toeverlaat is ook in Nederlands uitgegee. Die Engelse uitgawes van albei hierdie romans (To hell with Cronjé en The Book of Happenstance) is ook in die VSA gepubliseer. Haar jongste roman, Die aanspraak van lewende wesens, was die wenner van NB-uitgewers se Groot Afrikaanse Romanwedstryd in 2012, en is ook in 2013 bekroon met die volgende pryse: Hertzogprys vir Prosa en die WA Hofmeyr-prys. Ingrid Winterbach is ook beeldende kunstenaar. Sy woon met haar man in die Stellenbosch-omgewing. Sy het twee dogters.

Book preview

Ingrid Winterbach

Die boek van toeval en toeverlaat

Human & Rousseau

Vir Liesbeth-Helena Gouws

Hoofstuk 1

In Maart aan die einde van die somer begin ek werk as Theo Verwey se assistent. In Oktober in die lente word hy dood aangetref in sy kantoor. Ek is die een wat om halfsewe die aand op hom afkom. Ek maak die deur agter my toe en beweeg versigtig vorentoe, maar daar is ’n drumpel wat ek nie kan oorsteek nie.

Almal is ontsteld oor sy dood; Matroos die opsigtelikste van almal. Dae lank is sy oë rooi gehuil en hy sê vir my: Hy was soos ’n vader vir my.

Matroos sit by my in die kantoor. Sy een lang been hang oor die armleuning van die stoel. Onder sy arms is groot sweetvlekke. Sy hare is deurmekaar. Sy gesig is rooi van die emosie. Selfs in hierdie ontredderde toestand sien hy daar besonder goed uit. Freddie staan in die deur. Agter hom staan die skropvrou. (Sy lyk na ’n verloopte skropvrou, maar sy is eintlik ’n kenner van fossiele, meer spesifiek fossiele uit die Kambriese Tydperk.)

Matroos sê: Dis daai Indiese hond.

Watter Indiese hond? vra ek.

Die margarienmagnaat, sê Freddie in die deur.

Dis sy pa, sê Matroos.

Wie se pa? vra ek.

Die hond se pa, sê Matroos.

Die margarienmagnaat?

Ja, hy het sy geld met margarien en kookolie gemaak, sê Freddie in die deur.

Wie is nou die Indiese hond? vra ek.

Dis die hond se konterige seun, sê Matroos.

Matroos dink hy het Verwey afgepers, sê Freddie, en trap sy sigaret onder sy hak dood.

Geblackmail, kerm Matroos.

Sleg, sê die skropvrou.

Hy is stinkryk, sê Freddie.

Hulle het ’n TV-screen so groot soos ’n muur in hulle huis, sê Matroos, met sitplekke soos ’n bioskoop.

Hoe weet hy dit? vra ek vir Freddie, want Matroos word deur ’n nuwe vlaag trane oorval.

Hoe weet jy dit? vra Freddie vir Matroos.

Ek was dáár, kerm Matroos.

Gatver, sê die skropvrou, en sy steek ook ’n sigaret aan.

Het die pa of die seun hom afgepers? vra ek.

Die pa, sê Freddie kopskuddend.

Nee, die kont self, sê Matroos.

Is die kont die seun? vra ek.

Ja, die moerskont, sê Matroos, met sy lekker Indiese hol!

Ek en Theo Verwey het na musiek geluister terwyl ons werk. Mahler, Schubert, Cimarosa, Gluck, Strauss, Schütz, Mozart. Ek het Theo Verwey gehelp met sy projek. Hy het alle woorde byeengebring wat in Afrikaans in onbruik verval het of selde meer gebruik word.

’n Paar dae ná sy dood kom mevrou Verwey haar ont­slape eggenoot se besittings uit sy kantoor verwyder. Ek help haar om die boeke in bokse te verpak.

Sien jy kans om hierdie taak namens hom te voltooi? vra sy my. Die projek was sy lewenslange droom, sê sy, en Theo het die grootste respek gehad vir jou kundigheid. Met my rug na haar toe, terwyl ek met ’n stapeltjie boeke in my hand buig oor ’n boks, sê ek vir haar: Ek sal daaroor moet dink; ek weet nie hoe lank ek nog van plan is om hier te bly nie.

Hoofstuk 2

In die laaste week van Mei, byna drie maande nadat ek in Maart as Theo Verwey se assistent begin het, word daar by my tuinwoonstel ingebreek. Toe ek laatmiddag by die huis kom, is die woonstel deurmekaar. Die kaste en laaie is oop, die inhoud daarvan deurmekaar, asof iemand inderhaas daar­in na iets gesoek en dit toe teruggebondel het. In die kamer is die beddegoed omgewoel – afgestroop, lyk dit, en toe teruggegooi. Ek gee nie om wat daar gesteel is nie, ek doen nie eens die moeite om te kyk nie – wat my hart breek is my skulpe!

Ek het sewe en dertig van my mooiste skulpe met my saamgebring hierheen. Versigtig soos porselein het ek hulle verpak vir die reis, selfs die robuuste konusse. Een en twin­tig van hulle was in drie rye op die tafeltjie langs my bed opgestel, die ander sestien was op die tafel in die sit­kamer. Die tafeltjie langs my bed is leeg. In die sitkamer lê ’n paar skulpe op die grond. Ek sak op my hurke af. Net vyf het oorgebly. Die drie Harpa majors is weg. Die peri­glyptas! Die meeste van die konusse. (Die onvervangbare konusse!) Die helmskulp waarvan Frans gesê het die kleur lyk soos sy eikel as hy lank in die water gelê het. Die twee dramatiese murekse. Die rare terebras. Ek het hierdie skul­pe nie een of twee middae langs die see opgetel nie, ek het hulle oor die jare met groot om­sigtigheid uitgekies en aangekoop. Ek hoor my eie stem kerm: Ek kan dit nie gló nie! Die geluid kom diep uit my keel, uit ’n plek waar woorde nie ge­woonlik gevorm word nie; ek voel hoe my keel vernou en die klein beentjies in my strottehoof pynlik teenmekaar aandruk. Is ek veronderstel om hieruit ’n les te leer? dink ek in die verbygaan.

Al my besittings sien ek as aardse goed, alles vervang­baar – maar nie die skulpe nie. Die skulpe is hemelse boodskappers! Die skulpe versamel ek al ’n leeftyd. Hulle is my kosbaarste besittings. Ek het die afgelope jare (met enkele uitsonderinge) meer plesier van my skulpe gehad as van mense. (My gewese man het my daarop gewys. Jy is soos die keiserin-weduwee Tz’u-hsi het hy gesê, wat meer ge­steld was op haar sywurmkokonne as op haar onderdane.)

Ek beweeg radeloos deur die huis, van die een vertrek na die ander. Hóére, dink ek. Wie dit ook al gedoen het. Barbare.

In die klein agterkamer is daar ’n groot nat kol op die mat, asook ’n groot stuk menslike ekskrement. Ek deins terug van die reuk en van die substansie van die uitwerpsel. Iemand het waaragtig op die mat geürineer en ontlas! Die uitwerpsel lyk gevaarlik – stewig, blink, swart, opgerol soos ’n slang. (Wat moet iemand inneem om so iets te produseer! Watter meedoënlose gedagtes kan so ’n drol ríg?) Dreigend lê dit daar, ’n waarskuwing: wees versigtig, of jy kry met mý te doen, en ek toon geen genade nie. Die vernedering hiervan, die naakte intimidering van hierdie daad!

My eie geestelike nood is hoog. Ek handhaaf al lank hier­die hoë vlak van psigiese nood, en dit neem heelwat energie om dit in stand te hou. Meditasie op die skulpe is een ma­nier om my te sentreer en my angsvlakke te verlaag. Hulle is vir my ’n bron van oneindige skoonheid en ver­wondering. Op die skoonheid van hierdie skulpe kan ek peil trek, ek kan daarop reken dat dit my van my eie kwel­linge en onbehaaglikheid sal aflei.

Ek gaan in hoogste versnelling; ’n soort histerie, sekerlik. Ek tel die uitwerpsel versigtig met ’n pak tissues op en spoel dit af in die toilet. Ek week die mat in Dettol. Die water in die bad word ’n troebel swart. (Dit is ’n mat waarvan ek baie hou, ek het dit gekoop in ’n tyd toe ek en my gewese man en die kind nog saam was.) Ek kan nie bekostig om my deur ’n drol of twee te laat intimideer nie. Pas nadat ek dit gedoen het, wonder ek of hulle nie dalk deesdae tegnieke het om die identiteit van misdadigers van hulle ekskrement af te lees nie. Te laat daarvoor. Ek bel die polisie. Ek moet alles seker laat soos dit is, maar kry dit nie oor my hart om die onteerde skulpe op die grond te laat lê nie. Ek pak hulle op die eet­kamertafel uit.

Die deurklok lui. Twee konstabels meld hulle aan, ’n kon­stabel Modisane en ’n konstabel Moonsamy. Konstabel Mo­di­sane maak ’n simpatieke klikgeluid met die tong terwyl hy die ramptoneel in oënskou neem. Hy is die jongste van die twee. Hy het gladde, jeugdige wange en ’n hoogronde voor­kop.

Do you like these things? vra hy en beduie na die skul­pe op die tafel.

Yes, sê ek.

Hou ek van hulle?! Meneer Modisane, konstabel, hoe kan ek begin sê hoe ek hierdie skulpe bejeën? Ek het nie ’n be­wonderenswaardige lewe gelei nie, en daar kan ek nie veel aan verander nie. Ek was onverantwoordelik en on­besonne in die meeste van my verhoudings. Maar wat die skulpe be­tref, meneer, was en is ek die ene eerbiedige en godvrugtige aandag. Dit is my manier om die wondere van die skepping te erken. My meditasie op skulpe is van die weinig dinge wat ek doen om na my geestelike welsyn om te sien.

Why do you like them? vra hy.

Because they are beautiful, sê ek, and because God made them.

Konstabel Modisane gee die skulpe ’n laaste, skeptiese kyk en hy en Moonsamy wissel ’n onderlangse blik.

Can you sell them, vra hy, are they worth money?

I am not interested in selling them, sê ek. And if necessary I will pay money to get the stolen ones back.

How much? vra hy.

I have not had time to decide yet, sê ek.

O-kay, sê hy, gemoedelik.

What is that smell, vra ek, do you recognize it? Vir die eerste keer kom ek dit nou agter. Die soeterige reuk van na­skeerroom in die vertrek. Konstabel Modisane en Moon­samy snuif albei suspisieus rond. Konstabel Modisane ’n raps meer energiek as Moonsamy.

It’s Boss, sê konstabel Modisane, Hugo Boss aftershave.

*

Ek kom Sof Benadé die volgende dag by Die Sandduin teë. Sy werk as taaladviseur en vertaler by die museum. Sy vertaal uit Afrikaans in Engels, en uit Duits en Frans in Afri­kaans. Ek dink aan haar as die kurator van tale.

Sy sit met ’n eksemplaar van Die Kerkblad voor haar. My pa teken jaarliks vir my hierop in, sê sy, alhoewel my fami­lie weet dat ek my rug op my saligheid gedraai het. Hulle het lankal aanvaar dat ek tot in ewigheid sal brand in die vure van die hel. Die Gereformeerde hel. Sy gee ’n klein lag­­gie – half verontskuldigend en half provokerend.

Is dit so erg? sê ek.

Dis nog veel erger, sê sy. Ek het gedink ek kan weg­kom uit die pastorie. Ek was verkeerd. Ek was ’n deluded doos.

(Deluded doos. Hiervan hou ek.)

Sof het ’n ontwapenende onbeholpenheid en smal hande en voete. Sy is jonger as ek. Donker hare, met die eerste tekens van grys daarin, en ’n gapinkie tussen haar voortande. Sy is ’n sku vrou, met weerlose oë. Mooi, sagte, grysgroen oë, skugter agter die brillense – oë wat pynlik skerp waarneem.

Daar is gister by my ingebreek en my skulpe is gesteel, sê ek. Ek het ineens behoefte om vir hierdie vrou te vertel van die skade wat ek gely het, al ken ek haar nouliks.

Daar is ook op ’n mat van my geürineer en ontlas. Dit is ’n mat waarvan ek baie gehou het. Ek het dit ’n intimi­de­rende gebaar gevind. Maar my éintlike verlies is die skulpe.

Die een wat dit gedoen het se hand behoort in die openbaar afgekap word, sê Sof en gee ’n kuggie.

Solank ek net die skulpe ongedeerd terugkry, sê ek, eis ek nie ingrypende vergeldingsmaatreëls nie.

Wie sal iemand se skulpe wil steel? vra sy.

Ek sou wou, sê ek, maar ek kan myself nouliks hier as maatstaf gebruik.

Wat is nog gesteel? vra sy.

Niks wat my onmiddellik opgeval het nie, sê ek. Dit gaan vir my net om die skulpe wat weg is. Dit breek my hart.

Die middag ry ek na werk langs die see uit om oor my verlies na te dink. Ek ry stad-uit, in die rigting van die Suid­kus. Hier het ons soms kom vakansie hou toe ek klein was. Ons het ’n huis op die see gehuur. Ons het Juliemaand ge­kom, as dit koud was in die Transvaal. My pa het hom weke vantevore ter voorbereiding in ons agterplaas versigtig begin verbruin. Hy het op ’n stoel gesit met ’n handdoek om sy lyf en ’n hoed op sy kop. Hy het geleidelik bruiner geword en op dié manier nooit vervel nie. By die see het ek en my jongste broer treintjies van die stele van piesangblare ge­maak. Ons het bobbejaantou geëet en baie siek geword daar­van. Ek het in ’n boek geteken wat ek by my oupa pre­sent gekry het – die vader van my moeder, wat sy gesin verlaat en pas ná meer as twintig jaar weer teruggekeer het. Dit was ’n Croxley Pen Carbon Book, tien en ’n driekwart by agt en drie agtste duim in formaat. Die blaaie was genommer en afwisselend gelinieer en ongelinieer. My pa het vir my ’n trein daarin geteken met ’n rooi balpuntpen. (Pienker as wat dit rooi was.) Ek het balle­rinas geteken, bruide en bruidegomme met blomme- en strooi­meisies, ek het my speelkaar­te daarin nagetrek, ek het ’n seetoneel geverf met ’n see­rower­skip op die agtergrond, wat ek nageteken het van my verfdoos. My suster, Joets, het ’n meermin op die agterblad geteken. Dit was pragtig. Ek was vyf of ses, sy was elf of twaalf. Ons ma het ewe wit in haar baaikostuum gebly as wat sy voor die vakansie was. Sy was bang vir die golwe. Die duine voor die huis was ongerep. Dit was oorgroei met inheemse struikgewas en ’n duinestruik met klein blaartjies en rooi bessies.

Nou soek ek vergeefs na hierdie ongerepte kuslyn, want die ganse kus is sedert daardie tyd omskep in ’n plesieroord, digbebou met woonstelblokke en tyddeeleenhede. Hierdie kuslyn bied vandag geen troos nie. My bui word hierdeur nie verbeter nie.

Sedert ek hier aangekom het, het ek weer begin skryf. ’n Jong vrou kom op ’n stoep uit in ’n sagte, geblomde rok. Vir hierdie vrou sal dit nooit moontlik wees om geluk te vind nie. Sy hou haar blik onafwendbaar gerig op ’n man in ’n wit flanelbroek en wit hemp met opgerolde moue. Sy mooi arms is bruingebrand en hy rook ’n sigaret. ’n Man daal in Messina in die kopermyne af. Hy weet nie waar hy vandaan kom en waarheen hy gaan nie, en hy neem sy toevlug tot die najaag van voortvlugtige plesier.

*

Baie laat die aand bel ’n man my. Hy noem sy naam maar dit lui geen klok nie.

Ek dink weer vanaand met genoeë terug aan ’n aand in 1978 in Braamfontein in Felix du Randt se woonstel. Ek wil die gesprek wat ek met jou gehad het, graag voortsit!

Sewe en twintig jaar later? sê ek.

Ek en jy het dié aand ’n besondere insiggewende ge­sprek gehad, sê hy.

Is dit so? sê ek.

Jy het met besondere insig oor Plato gepraat. Hoe mooi het jy nie aan my uitgelê nie dat ons verdwaal is in hierdie wêreld. Dat alles wat ons hier ervaar ’n flou af­spieëling is van die egte wêreld en dat alle kennis waaroor ons beskik ’n herinnering is aan ’n bestaan uit ’n vorige wêreld.

Jy verwar my met iemand anders, sê ek ferm, ek het nie daardie aand, óf daarvoor, óf daarna ooit oor Plato ge­praat nie.

O, nee, sê die man, jou sal ek nooit met iemand anders verwar nie. So nooit as te nimmer nie. Ek wil my verstout om te sê dat ek jou tot in ewigheid nooit met iemand anders sal verwar nie.

Tot in ewigheid? sê ek, en lag skamper (gedagtig aan Sof se Gereformeerde hel).

Die man lag saam, ’n plesierige laggie.

Wat het jy gesê is jou naam? vra ek.

Freek, sê hy. Freek van As!

Ek is jammer, sê ek, ek kan jou steeds nie heeltemal plaas nie. Jy verwar my met iemand anders.

Freek van As gaan onverstoord voort. Jy het laat die aand saam met Marthinus Maritz en Herman Holst daar aan­ge­kom.

Dit onthou ek, sê ek. (Ek het my kop verloor dié aand; ek was dronk, my optrede was afkeurenswaardig.)

Luister Freek, sê ek, ek kan nie nou met jou praat nie. Hulle het gister by my ingebreek. Ek herstel nog van die skok.

Nou kraak die lyn so dat sy stem onhoorbaar is. Ek oorweeg dit om op hierdie punt die telefoon saggies terug te sit op sy mik. Herman Holst, die koerantredakteur, was die aand daar; Marthinus Maritz, die digter met die misplaaste lewensdrang, was daar; ons het besoek gebring aan Felix du Randt, ’n gewese minnaar van my. Baie vaagweg ont­hou ek die teenwoordigheid van ’n vierde persoon, maar ek kan nie daar­van seker wees nie. ’n Donker man? Bleek.

Ek moet gaan, sê ek. Ek kan hierdie gesprek nie nou voortsit nie. Ek het te veel ander dinge waaraan ek tans my aandag moet gee.

Ek aanvaar dit so, sê Freek, ek laat weer van my hoor.

Liefs nie, sê ek, en sit die foon neer. Tot sover die newel­agtige skim van Freek van As, asook die intrusiewe herinne­ring aan ’n aand in Braamfontein byna dertig jaar gelede. Ek keer daarna terug wanneer ek minder onthuts oor my verlies is.

Ek drink ’n stewige whisky en gaan slaap. Ek het nog nie die moed om ’n lys van die vermiste skulpe te maak nie. Wat het Freek van As na sewe en twintig jaar laat besluit om met my in aanraking te kom? Skuld ek hierdie man iets?

*

Theo Verwey sien daar vanoggend gladgeskeer en rosig uit. Schütz op die CD-speler. Ons praat oor dié spesifieke op­name.

Ek het indertyd tot ’n Schütz-koorgroep behoort, sê Theo.

Dit moet ’n besondere ervaring gewees het, sê ek, om Schütz te sing.

Dit wás, sê hy. "Ek het ’n uitvoering van die Sym­pho­niae Sacrae in Berlyn in 1996 gehoor. Dit was werklik uitmuntend."

Sewe jaar na die muur afgebreek is, sê ek. Schütz in Berlyn. Hou jy van Berlyn as stad?

’n Werklik besondere stad, sê Theo. Dit het ’n ander sfeer as die res van Europa.

’n Anargistiese energie, het ek gehoor. Ek was nog self nie daar nie.

Maak ’n plan om te gaan, sê hy.

Ek haal my skouers op.

Ons het ’n ekstra skenking gekry vir die projek, sê hy.

Dis goeie nuus, sê ek, by wie – ’n weldoener?

Theo kyk verbaas. Hoe het jy geweet?

Ek sê ek het geraai, ’n grap gemaak.

’n Lid van die Kommissie vir die Bevordering van Afri­kaans. Die Derde Afrikaanse Taalgenootskap. ’n Hoëprofiel-individu. ’n Mooi bedrag. Hy borg ruimhartig jou aanstelling vir die eerste ses maande, maar hiermee kan ons jou kontrak met ’n verdere ses maande verleng.

Theo staan in profiel by die venster en uitkyk. Hy is ’n mooi man. Sy gelaatstrekke is besonder harmonieus, die mond selfs ’n tikkie te sensueel. Ek kan met geeneen van sy gelaatstrekke selfs die geringste foutjie vind nie. Sy gelaats­kleur is rosig – ’n teken van goeie bloedsirkulasie en ’n ge­sonde dieet. Sy donker hare is welig en begin pas grys word. ’n Gesig wat hom leen tot sensuele oorgawe – as die uitdrukking in sy oë anders was, sou ek selfs sê dis ’n harts­togtelike gesig. Sy wenkbroue vorm ’n hoë boog, wat iets permanent verbaas aan sy voorkoms gee. Hy staan ’n oom­blik peinsend met ’n kaart in sy hand.

Ek het dinge op die hart, dringende kwessies, en die man ontlok by my ’n vreemde behoefte om my hart teenoor hom uit te stort. Onverklaarbaar, vind ek dit. Miskien omdat ek vermoed dat die behoefte hier ongeoorloof is? Verskerp die verbod in daardie geval die begeerte? Ek soek na gepaste (gevoeglike) woorde vir die gevoelens wat dringend in my keel uit die hartstreke opstoot. Voorlopig is ek onseker oor hoe ek hulle betaamlik moet inklee.

Ek het onlangs ’n baie mooi boek gelees, sê ek.

Hy kyk van die kaart af op. Hoflik. Ja? sê hy.

Dit gaan oor ’n man wat baie ryk is. Fabelagtig ryk. Dit het my aangespreek, sê ek, daardie soort rykdom. Hy wil onder meer ’n kapel met Rothko-skilderye koop. Sy agent raai hom af. Hy dring met ’n soort perversie daarop aan.

Theo Verwey kyk steeds hoflik na my; hy wag dat ek voortgaan.

Die man se agent en adviseur – ’n gewese minnares van hom – één van sy reeks adviseurs, trouens, sê hy is dit aan die publiek verskuldig om die kapel nie vir sy privaat ge­bruik aan te koop nie.

Theo kyk geïnteresseerd.

Maar die man hou vol. Hy wil dit vir homself hê. Bloot omdat hy dit kán.

Ek bly ’n oomblik stil, luister na die musiek. Ek vind die instrumente mooi, die geluid assosieer ek met komplekse kleure – met tersiêre, nie met primêre kleure nie.

Hoewel dit meer as sy rykdom is wat my in die boek aanspreek, sê ek.

Ja? sê Theo.

Hierdie man beweeg van een punt na ’n ander in die stad in ’n limousine. Hy het selfs onderhoude met sy verskillende adviseurs hierin. Daar is verskillende oponthou­de en versperrings. Onder meer ’n begrafnisstoet. Dit is een van die mooiste dele in die boek. Hy eet een of twee keer saam met sy vrou. Hulle is pas twee weke getroud. Sy is ook enorm ryk. Aan die einde van die boek is hy dood.

Is dit so? sê Theo Verwey, en lig sy welgeskape wenk­broue ’n aks hoër.

Ja, sê ek, ja, helaas.

Beveel jy dit aan? vra hy.

O, ja, sê ek, van harte. Die boek of die dood?

Hy glimlag.

*

Die middag bel ek konstabel Modisane om te hoor of hulle al die skurk gevang het wat my skulpe gesteel het.

No-ho, sê die konstabel, met ’n aarseling in sy stem wat my laat vermoed dat hulle nog nie die geringste poging aangewend het om iets aan die saak te doen nie.

It is causing me much, much grief, sê ek vir die konstabel, the loss of those shells.

Ye-es, sê die man, en hy klink nie onsimpatiek nie.

I trust you will do your best, sê ek.

Ek hoor ander stemme in die agtergrond, die konstabel praat met iemand oor sy skouer.

Well, goodbye, sê ek.

Goodbye, sê die konstabel, afgelei.

Die aand drink ek twee whiskys voor ek ’n lys maak van die vermiste skulpe. Die drie Nautilus pompilius-skulpe is weg – twee kleintjies en ’n grote. Albei Murex nigritus-skul­pe is weg. Die Terebra maculata en die Terebra aerolata is weg. Die drie Harpa major-skulpe is weg. Die Conus marmoreus, die Conus geographus, albei Conus textile-skulpe, die twee Conus betulinus-skulpe en die twee Conus figulinus-skulpe, almal weg. Die twee Periglypta magnifica-skulpe is weg. Die topskulp Trochas maculata is weg. Die bruid van die see, Argonauta argo, is weg. Die twee wit kauri’s (Ovulaovum) en die tieroogkauri (Cypraea tigris) is weg. Al die tonnas en die helmskulpe is weg. Die Marginella mosaica en die blosende Marginella rosea is weg.

Ek gaan lê op die bank in die sitkamer. Ek het teenstrydige gedagtes. Die drie Harpa majors was van my mooiste skulpe. Hulle vorm en kleur is aangrypend – die delikate vertikale ribbes soos die snare van ’n harp; die delikate, ligbruin lyntjies tussen die opgehewe ribbes soos die klein lyntjies geteken deur ’n seismograaf. Veral na hierdie drie skul­pe het ek die afgelope tyd met groot aandag gekyk. Ek sou die noulettendheid waarmee ek na hulle gekyk het selfs ’n soort meditasie kon noem, want daar is min ander dinge waaraan ek my aandag so selfloos en ononderbroke gee. (My eerbiedige aandag.) Maar ofskoon ek egoloos op hier­die voorwerpe, hierdie skulpe, gemediteer het en selfs God in die detail gesien het (by wyse van spreke), het ek my terselfdertyd steeds uitermate aan hulle geheg. Moes ek my hart minder aan hulle gehang het? Moes ek die heil van my siel (ewig, onsterflik) op ander maniere probeer bewerkstellig het? Moes ek die skoonheid my laat voed, maar van die plesier van besit afstand gedoen het? Moes ek die afgelope jare minder in lewelose dinge en meer in verhoudings belê het? Ek het vandag vir Theo Verwey van die ryk man vertel. Waarom? Flardes herinnering aan die aand in Braamfontein, dertig jaar gelede, kom by my op. Wie is hierdie Freek van As wat byna dertig jaar later soos ’n hond met ’n dooie voël in sy bek by my aankom?

Van dié besondere aand onthou ek allereers dat ek te veel gedrink het. Ek onthou dat die jong koerantredakteur Herman Holst daar was – ’n aantreklike, netjiese, geïnhi­beer­de kêrel wat sedertdien iewers in die groot niet ver­dwyn het en sy geluk in Amerika gaan soek het. Hy en die digter Marthinus Maritz het in dié tyd dikwels saam uitgehang. Ek is met die twee van hulle na die woonstel van Felix du Randt. Ek het enkele weke vantevore my verhou­ding met Felix beëindig. Ek het die aand intense spyt daar­oor gehad en ek wou hom meteens gaan besoek en ten minste ons ver­trouensverhouding herstel. As ek reg onthou, was die digter en die uitgewer maar alte gretig om my te vergesel. Uit­ge­honger vir ’n bietjie opwinding. Ons het laat­aand by Felix se woonstel in Braamfontein opgedaag. Ek was in ’n opge­werk­te en ooremosionele toestand. Sexy Felix du Randt met sy spits, sluwe vosgesig het ons hoflik ontvang, maar teen­oor my was hy yskoud. Van sy kant was daar geen sprake van ’n versoening nie. Nooit het ek kon voorsien dat vosse­rige Felix met sy warmbruin, sproeterige vel, wat my ’n paar maande vantevore nog met soveel harts­tog, so sonder ambi­valensie en met soveel vertedering be­jeën het, sy rug so on­verbiddellik op my sou kon draai nie. Hoe afstandeliker hy teenoor my was dié aand, hoe meer histeries het ek geraak. Wat wou ek van hom hê? Dat hy my terug in sy arms sou neem? Dat hy my teer en intiem sou toelag soos hy dit enkele weke vantevore in ons liefdesbed gedoen het? Dat hy steeds ewige trou aan my sou sweer nadat ek hom laat verstaan het dat hy nie die regte man vir my is nie? Felix het ’n ander sy van homself daardie aand laat sien, een waarvan ek nie vermoede gehad het dat dit bestaan nie.

Marthinus Maritz is al dood. Felix het ek nooit weer ge­sien nie; hy was iewers in die Noorde hoof van ’n taalburo of taalkunde-departement voor hy tragies in sy vroeë veertigs in ’n motorongeluk dood is.

Marthinus Maritz, die digter met die verbete lewensdrif, het effens vooroorgebuig gestap, sy bolyf was vlesig, sy voete effens na buite gedraai; sy swaar, donker, bebaarde kop te groot vir sy lyf; sy blik sowel uitdagend as verwil­derd; in sy oë die lig van poëtiese besetenheid. Sy eerste digbundel was ’n groot sukses. Hy was hartstogtelik oor die poësie, ambisieus, intellektueel energiek – selfs onvermoei­baar – maar ’n emosionele kreupele. ’n Vertwyfelde, gekwel­de man. Hy het moeilike kinderjare gehad, sy ma het hom skreiend verwaarloos, haar minnaars het hom mishandel. Hy was getroud; ons het een of twee keer seksueel iets probeer, maar ons kommunikasie en aangetrokkenheid tot mekaar was verbaal, nie fisiek van aard nie. Sy eerste digbundel is toegejuig as ’n gawe Gods aan die taal. Waar in Afrikaans is daar nog so ’n debuut – nog so ’n bundel trouens – waarin pyn, vertroebeling en emosionele versaking so aangrypend verwoord word, waarin daar soveel hartstogtelike verse oor jeug en illusie, wanhoop en ontgogeling is, as in daardie eerste digbundel van Marthinus Maritz? Hy kon dit nie weer regkry nie. Wallace Stevens was een van sy geliefkoosde dig­ters. Die motto in sy eerste digbundel was ’n aanhaling uit ’n gedig van Stevens. Marthinus was ’n misplaaste figuur, hy het homself toenemend misken en geïsoleer

Reviews for Die boek van toeval en toeverlaat

[maryreinert · Rating: 2 out of 5 stars]

Having read "To Hell with Cronje" and liking it, this also is set in South Africa. Helena Verbloem, an Afrikanner, narrates the story of a house break-in in which her shell collection is stolen. Helen works as a lexicographer assisting a man building the history of Afrikanner words in the museum of Natural History. Meeting with indifference from the police, she sets out on her own to find the thief. Interesting concept, but the book bogs down in pages of Afrikanner words and in rambling. Situations seem highly unlikely and the main character not a very likable character.

[jimelkins · Rating: 1 out of 5 stars]

If an author is superficial about character, thoughtfulness, introspection, or inner life, that will become apparent sometime between the opening pages (when nothing much other than descriptions and subject matter are visible) and, say, halfway through the book (when a character will have developed, if the character is ever to develop). In this case I stopped reading on page 78 out of 254. The principal character is strangely bereft when someone steals her collection of sea shells. We're supposed to wonder why, and we're told people think she's "heartless." But nothing develops. In place of insight into her character, we get her own unrevealing descriptions of the shells, and then -- suddenly, incongruously -- she says:"I do not see myself as heartless. I have a particularly heavy and sorrowful heart: dark, heavy, and saturated with blood. A hairy sack, like the sun in Revelations." (p. 63)It's a typical writer's fault to tell us something that we should be given to understand through narrative. The book is full of these basic infelicities.This passage is also out of tune with the straightforward, often rote nature of most of the writing (as far as it's visible in translation from Afrikaans). Up to page 78, there is only one other comparable passage, and it's on the very next page: a gruesome and memorable description of the ugly body of one of the narrator's lovers. The rest is pale prose. It seems Winterbach had an especially inspired afternoon at the computer, but she didn't notice the incongruity or the relative lack of inspiration in other passages, and that insensitivity -- or rather, the sense I am compelled to imagine she had that these passages could fit with the rest of the book -- are irremediable flaws in the flow of the narrative and in the confidence readers can place in the writer.Other infelicities and writer's errors: the chapters tend to begin with lists of obscure Afrikaans words (the narrator works as a lexicographer). As far as it's possible to guess in the translation (the book would necessarily read entirely differently in Afrikaans, because some terms would not be given definitions, but others would), Winterbach thinks that lists of words have a cumulative expressive effect. They don't: they're often fascinating, but that's not writing.On p. 56, the narrator is driving home, and asks her friend to tell her stories while she drives. After some conversation, the friend speaks while she's driving. Winterbach notes, in the narrator's voice, "We are taking turns to drive." It's easy to see what's happened here: Winterbach has set up the scene in her mind with the narrator driving; she's shifted without noticing, so she explains the shift with this aside. But it's bad writing: she should have described the moment the two stopped the car and traded places, or else she should have fixed the passage so the narrator is still driving. It's a small point, but a characteristic one: Winterbach doesn't seem to notice that an aside like "We are taking turns to drive" is an enormous distraction, because it reminds readers that the writer isn't managing things.Along with this sort of evidence of lack of skill, and lack of awareness of how characters develop in fiction, there is also a lack of ambition. The narrator gives the Latin names of the shells she's lost, but only glosses them with brief, half-imagined descriptions. Any number of authors -- Joyce, Canetti, Nabokov -- have given us apparently technical lists of apparently uninteresting objects, and fleshed them out with so much erudition, unexpected detail, and brilliant description that they have come alive and become capable of carrying all sorts of unexpected meaning. Nothing of the sort happens here: it's half-heartedly erudite, indifferently expressive, disengaged, light, superficial. This is not a good novel, and Winterbach is not a good writer.

[blacksheepdances · Rating: 3 out of 5 stars]

The Book of Happenstance begins with loss, as a linguistic specialist’s home is robbed and defaced, with her precious sea shell collection stolen. While it may appear a minor crime, the shells and the concept of personal loss becomes an underlying theme that weaves the story along and helps address the issues of science, language, and relationships. Going beyond a crime novel, there are elements of social commentary in it that examine the causes and effects of cultural changes.Helena is a linguist assigned to help put together an Afrikaans dictionary before the language is completely lost. She and her boss painstakingly collect the words, the root meanings and usages, and document the often fascinating intersections of meaning that appear in disparate words. Despite her efforts, the Museum of Natural History where she is working is at the same time removing the Afrikaans books from their collection, only keeping the most popular titles on hand. The battle appears to be a losing one, as trying to preserve the language is costly and time-consuming. Yet the language is much like the shells: evidence of previous and historic life.After the police appear uninterested in the loss of her shells, she tries to investigate the crime herself, while at the same time fending off the bizarre and rambling phone calls that she begins receiving from an old acquaintance that she can’t quite place, yet who seems to know her every move. The caller brings up old memories, and her life is thrown off balance by the sense of exposure she’s experienced. First her home has been violated, now her memories too are revealed and speculated upon. Helena is forced to examine what the sea shells meant to her, and why their loss is so devastating.The novel is complex, and I really enjoyed what it had to say about language and the need to curate the past in order to understand it. I took a linguistics class last spring and was fascinated by how each ‘dead’ language still revealed something unique about its speakers. Similarities between completely different languages, and the ways that regional expressions expand or disappear make linguistics a fascinating study, and the examples of Afrikaans shown extensively in this text attest to that. Yet Helena is, in many ways, an unlikable character. She has an edge that makes her less than sympathetic at times. For example, she schemes to seduce her married boss for no reason other than that she finds it amusing. Gossiping about her coworkers, again for amusement, makes her easy to dislike. As she analyzes her past, it’s clear she’s left a path of destruction that has many victims beyond her own wounds. Yet her behavior is easier to grasp as she continues reflecting on her childhood and the losses she experienced early. The numerous coworkers at the Museum appeared to me as flat characters, serving only as blank outlines for Helena’s character to react to, instead of being fully developed on their own. This meant that in some scenes, the dialogue between them felt artificial and almost like a caricature of a typical office setting. I glazed over a few times as Helena questions one of her coworkers about the origin of life, which he rattles on about endlessly without much enthusiasm. His own boredom translated into extensive sections that weren’t that compelling and slowed down the narrative to a standstill.Aside from that, there were some plot threads that seemed to end erratically, making me wonder why they were there in the first place. Some of these had foreshadowing that tricked me into expecting something else, yet instead of becoming a twist they just disappeared.