In my vel: 'n Reis

By Azille Coetzee

Met haar Nederlandse lover aan haar sy voel Azille Coetzee lig en bevryd. Sy hou van die sosiale gelykheid, die wêreldklas festivals, die galerye, en lesings deur beroemde filosowe. Sy begin uiteindelik die ellendige taal baasraak. Van waar dan die hardkoppige ongemak wat haar nie wil laat los nie? Met hierdie boek verken Coetzee dwingende aktuele vrae oor Suid-Afrikanerskap op 'n verrassende, persoonlike manier. Dit is sowel 'n leesbare, dikwels skreeusnaakse liefdesverhaal, as 'n vlymskerp bepeinsing van wat dit beteken om wit en Afrikaans te wees.

• Language: Afrikaans
• Publisher: Tafelberg
• Release date: Jul 3, 2019
• ISBN: 9780624087304

Azille Coetzee

Azille Coetzee is ’n postdoktorale navorser aan Universiteit Stellenbosch. Sy het ’n doktorsgraad in filosofie en is die skrywer van In my vel, ’n memoir oor witheid en Afrikaans-wees.  Haar navorsing is in verskeie internasionale tydskrifte gepubliseer en sy skryf soms vir plaaslike publikasies soos Vrye Weekblad, LitNet en Rapport.

Book preview

Azille Coetzee

’n Reis

TAFELBERG

Wie ben ik?

Dis nog ’n Vrydagaand in Amsterdam.

Ek sit in my gunstelingkroeg, Festina Lente, op die Prinsengracht. Buite is dit yskoud, pikdonker en papnat, maar binne, met die swaar fluweelgordyne, die verhitting, en al die asems en lywe, is dit heerlik gesellig.

Festina Lente is ’n sogenaamde bruin kroeg, ’n verwysing na die donkerbruin hout waarvan die kroegtoonbank en vloere van die oudste kroeë in Nederland gemaak is, en die bruin rookvlekke teen die mure. Die besoekers is vanaand meestal Nederlanders. ’n Paar ou alkoholiste van die buurt sit in die een hoek en kaart speel, en by die kroegtoonbank staan ’n klomp jong hipsters met wit T-hemde, stywe broeke en oop enkels. Dis lekker luidrugtig, want die meeste mense is al hier van direk ná werk. Ek sit by die kroegtoonbank en drink ’n glas wyn terwyl ek vir ’n vriendin wag.

Dan staan hy langs my, ’n mooi jong Nederlander – tipies van sy soort: lank en slank, met ’n golwende blonde kuif en ’n ironiese glimlag.

Heb je het naar je zin? vra hy. Ek aarsel, soos wat ek deesdae altyd doen in oomblikke soos hierdie. Antwoord ek in my onsekere Nederlands, is ek baie minder sexy. Maar antwoord ek in Engels, dan lyk ek soos net nog een van die duisende toeriste in die stad. In beide gevalle ontmasker ek myself as buitelander die oomblik dat ek my mond oopmaak. En, het ek al geleer, daar is twee soorte jong enkellopende Nederlanders in Amsterdam se kroeë: die soort wat glad nie belangstel as hy besef jy is ’n toeris of ekspat nie, en die soort wat dan méér belangstel, maar op ’n ander manier. Albei soorte neem jou minder ernstig op, maar die tweede soort vind jou ook ’n bietjie eksoties en sien die potensiaal van ’n sagte teiken. Laasgenoemde reaksie is natuurlik nie veel beter as die eerste een nie, maar dit gee ’n mens baie meer om mee te werk.

Ek stel my onvermydelike ontmaskering as buitelander nog ’n paar sekondes uit deur geen antwoord te gee nie, maar effens verleidelik te glimlag en te knik. Met my lengte, ligte hare en blou oë kan ek deurgaan as Nederlands, solank ek nie my mond oopmaak nie. Maar, hy is klaarblyklik gesout in hierdie soort kroeggeselsies en lees my aarseling en stilte heeltemal reg: Oh sorry, I thought you were Dutch. I was asking, are you having a good time?

Half verlig en half verleë antwoord ek in Engels, terwyl ek myself stilweg verwyt dat ek ná ’n jaar in Amsterdam nog nie beter Nederlands kan praat nie. Maar gelukkig is hierdie Nederlander van die tweede soort, en lyk hy glad nie afgesit nie.  

Where are you from? vra hy.

South Africa.

En dan kom dit, die ongelowige reaksie: "But you are white! Where are you really from, originally?"

A! Die prysvraag.

Op nog ’n Vrydagaand in Amsterdam, soos baie ander van sy soort, kom ek weer eens te staan voor die vraag wat sny tot op die been van die wit Suid-Afrikaner. Waar kom ek vandaan?

Wie is ek?

’n Paar uur later sit ek agter op die blonde Nederlander se fiets terwyl hy hard huis toe trap deur die stil, reënerige strate van die stad. Ek is nog steeds nie gewoond aan hierdie fietsryery nie. Fietsry maak sin op ’n mooi somersdag, maar dit voel absurd in die nag in weer soos hierdie, vlae yskoue reën wat deur al jou klere dring in die stormsterk wind. En hierdie weer is natuurlik glad nie die uitsondering nie. Dis die protestantse aandrang op eenvoud en spaarsamigheid en die trots wat hulle in swaarkry vind, spekuleer C altyd. Selfs om te stap is vir my beter, dis wat ek deesdae doen, ná te veel slegte ervarings op my fiets in die reën. Dis nie dat ek so gereeld val nie (nog net twee keer sover). Dis op my fiets, wanneer ek onervare en stadig maar seker my pad probeer vind deur die nat strate van hierdie land, tussen die haastige, selfversekerde Nederlanders wat jou sarkasties op jou plek sit as jy ’n draai te stadig vat, dat ek die meeste bewus is van my vreemdelingskap. Selfs hier, verál hier, faal ek in omgewingsvriendelike Europeesheid, in klokgebonde effektiwiteit, in vreeslose en selfversekerde Nederlandsheid.

Maar dis heerlik as ’n Nederlander aanbied om vir ’n mens ’n lift te gee. Dan rits ek deur die strate soos iemand wat grootgeword het op ’n fiets, met spoed, ratsheid en doelgerigtheid. Ek het êrens heen om te gaan en ek weet hoe om daar te kom, doeltreffend en heeltemal ongeïntimideerd. Met die warm liggaam voor op die fiets wat my afskerm van die reën, die wyn in my lyf en die kanale wat blink in die straatlig, voel ek, dít is nou die lewe.

Hiér is waar ek moet wees.

Ek is in Amsterdam om ’n PhD in filosofie aan die Vrije Universiteit te doen. Ek het ’n visum en ’n beurs vir 22 maande, maar het reeds besluit dat ek vir ewig hier wil bly. Vir iemand soos ek, wat bang is vir dit wat ek nie kan beheer nie, wegskram van onsekerheid en gebuk gaan onder die skuld van witheid, is Nederland ’n droom. ’n Groot pretpark vir middelklas- wit mense, waar my wit vel nog lelieblank onskuld uitstraal, waar bevoorregting calvinisties geïnterpreteer word as die welverdiende vrug op harde werk, en waar ’n mens op alles kan vertrou om volgens plan te verloop.

’n Stiptelike, ordelike en voorspelbare bestaan.

Hierdie is nie die eerste Europeër wat nie weet dat daar ook wit mense in Afrika is nie. En op grond hiervan my persoonlike selfverstaan op so ’n onvanpaste manier in twyfel trek nie.

Dié soort bevraagtekening maak baie sin in Europa en veral in Nederland, waar ’n mens nie maklik jouself Nederlands kan of mag noem nie. Vir die Nederlanders is herkoms, ongeag hoeveel generasies van jou familie al in Nederland woon, deurslaggewend vir identiteit, veral as jy nie heeltemal wit is nie.

So, as die blonde Nederlander in Festina Lente nie my aanspraak op Suid-Afrikaansheid, op ’n Afrika-identiteit, wil aanvaar nie, dan weerspieël dit hierdie koloniale fiksasie met rasse- of etniese herkoms. Maar dit bring ons by ’n groter probleem. Want as ek dan sou sê dat die eerste lede van my familie driehonderd jaar gelede uit Zeeland (of waar ook al) Kaap toe is, sou dit impliseer dat ek eintlik Nederlands is, en – sien ek ook in sy glimlag – dit is duidelik nie die geval nie.

Ek is te wit vir Afrika, maar nie heeltemal wit genoeg vir Europa nie.

In Suid-Afrika word my tuishorendheid voortdurend in twyfel getrek, deur wit Suid-Afrikaners sélf, wat ons witheid as teken van ons Europeesheid beskou. En deur baie swart Suid-Afrikaners wat uit begryplike woede en misnoeë ’n beroep doen op wit Suid-Afrikaners, wat nog steeds meestal ’n monopolie het op land, hulpbronne en voorregte, om liewer pad te vat terug Europa toe.

Nie eens in my Afrikaansheid self vind ek ’n maklike antwoord op my identiteit nie. As ek sê ek is ’n Afrikaner, dan is dit ’n aanspraak wat verwarring, en baie ander moeilike emosies, soos skaamte en skuld, oproep. As progressiewe Afrikaner distansieer ek my van die meeste dinge wat tradisioneel Afrikaans is omdat dit so duidelik die afdruk van die ou Afrikanernasionalisme toon. En, behalwe daarvoor, is tradisionele Afrikaanse kultuur opmerklik uncool.

Trouens, wat ís ons kultuur? Is dit al die boeretradisies (daardie two-tone hemde?), en die godsdiens? Is dit die boerekos? Is braai al wat oorbly? Die kontemporêre Afrikaner-identiteit bestaan in ’n soort kulturele leegte. Ek het geen tradisionele kulturele register waarin ek tuis voel en wat polities heeltemal aanvaarbaar is nie.

Omdat so baie mense in postapartheid-Suid-Afrika besig is met belangrike en moeilike identiteitskuiwe, het ek nie besef dat daar groepe mense is wat so seker is van wie hulle is, en so trots op hul kultuur en taal is, soos die Nederlanders nie. Die Nederlanders wéét wie hulle is. Hulle weet waar hulle vandaan kom en waarvoor hulle staan. Hul taal en kultuur is ondubbelsinnig, en skaamteloos, húlle s’n. Hulle kan wel spot met dit wat gewoon echt Nederlands is, ironies daarmee omgaan, of soms aspekte daarvan bevraagteken, maar dit is omdat hulle dit so goed ken en hulle dit so volledig toe-eien. Ek beny die Nederlanders hul rotsvaste selfverstaan en tussen hulle word ek werklik bewus van die identiteitsverwarring en onsekerheid wat my bestaan kenmerk en vorm.

’n Genuanseerde antwoord op die vraag van my identiteit sal wees dat Afrikaanse kultuur juis ’n vreemde vermenging van al hierdie teenstrydighede is: tradisie en rebellie; ’n nostalgie vir ’n verlede en ’n hunkering na transendensie; verplasing oor tyd en ruimte; inburgering en vervreemding; en die kreatiwiteit en veerkragtigheid wat met soveel dubbelsinnigheid gepaard gaan.

Maar dis ’n antwoord wat eers veel later in hierdie verhaal tot my sal begin deurdring.

Ek verloor summier my hart op Amsterdam. Hoekom het ek 27 jaar lank in Afrika rondgeploeter?

My Nederlandse vriende lag dat ek so in vervoering kan raak oor iets so eenvoudigs soos openbare vervoer. As die busrooster aandui dat die bus 14:17 arriveer, dan arriveer dit 14:17. Elke keer, oor en oor, dagin en daguit. As daar een of ander steurnis op ’n roete is, kan jy op die app op jou foon sien waar die probleem is, wanneer jy die volgende bus kan verwag en watter alternatiewe roete jy kan neem om by jou bestemming uit te kom. Daar is ’n diens en ’n app, ’n organisasie en ’n beheerliggaam, ’n wet en reël vir elke liewe aspek van die Nederlander se bestaan. Die hele land loop op ’n vaartbelynde skedule, waar alle dienste en reëls en liggame by mekaar inskakel om ’n naatlose ervaring te skep wat ’n mens in staat stel om optimaal te funksioneer en elke minuut van die dag effektief te benut. As Nederlanders leef ons volgens die klok, vertel die ou tannie by wie ek elke week my Nederlands gaan oefen.

Amsterdam se reputasie van dwelms en seks weerspieël net die toeristerealiteit waarvan die Amsterdammers hulself deeglik afskerm, groepe dronk (dikwels Britse) mans wat rondval in die strate en bachelorpartytjies. Die meeste Amsterdammers rook byna glad nie dagga nie, besoek nooit die sogenaamde coffee shops nie, en ek het nooit ’n enkele Nederlander ontmoet wat erken het dat hulle gebruik maak van die dienste van sekswerkers nie. Die Amsterdammers drink meestal biertjes op ’n rustige en gesellige manier in mooi kroeë en kafees. En wanneer hulle gaan klub, is dit silwerskoon dwelms wat hulle ’n glashelder high gee, en die energie om die hele nag of naweek lank te dans. Baie meer heilsaam as die soort gedrinkery wat ons in Suid-Afrika doen (en lyk my in Engeland ook).

Ek het gedink dat Amsterdam ’n plek gaan wees van allerhande vreemde, wilde subkulture en mense met mohawks, maar die Amsterdammers is eenvoudig en stylvol geklee, ’n eenvoud wat treffend is aan hul lang, slanke liggame. Die vrouens dra omtrent geen grimering nie, hul velle blink natuurlik, want die lug is so skoon. Die mans is selde groot en gespierd. Amsterdam is sag op die oog, en al die ander sintuie, en hier woon ’n mens met ’n heerlike sin van orde, styl en welstand.

Behalwe vir die orde is daar die veiligheid. Ná ’n paar weke hier kom ek agter dat ek anders voel, en later besef ek dis ’n afwesigheid van ’n onderbewuste angs. Dis asof ek geleidelik begin het om die verwagting dat iets verskriklik gewelddadigs enige oomblik met my kan gebeur, begin vergeet het. Hoe onnatuurlik is die vlakke van geweld wat vir ons as Suid-Afrikaners normaal is?

Hier in Amsterdam het iets in my op ’n dieper vlak begin ontspan. Ek het anders begin slaap: verder, digter, asof daar voorheen nog altyd ’n deel van my was wat half wakker gebly het om te waak. Snags kan ek vroualleen deur die strate wandel. Wanneer ek slaap, selfs al is ek alleen by die huis, skrik ek nie yskoud wakker van onverwagse naggeluide nie. Ek word op ’n nuwe fisieke manier onafhanklik van ander mense, ek hoef nie in groepe te beweeg nie, ek het geen beskerming nodig nie. En geen man aan my sy nie.

Die Nederlander is vreesloos, want sy is veilig. Sy staan solied haar plek in die wêreld vol. Sy is nooit genoop om die konkrete verganklikheidsbesef wat my Suid-Afrikaanse psige kenmerk, te internaliseer nie. Toe ek ná ’n paar maande in Amsterdam vir die eerste keer ’n ambulans deur die strate sien jaag, is ek verbaas. Waarvan gaan ’n mens dan dood hier?

Ek sien ’n dokumentêr op televisie oor die shelters in Nederland waar junkies verniet kan bly en waar die staat jou daaglikse dosis heroïen verniet voorsien. Op hierdie manier daal die misdaadsyfers in die stede, word onwettige dwelmhandel ondermyn en is almal veiliger en gelukkiger. In die dokumentêr sit al die verslaafdes heerlik hoog in die tuin van die shelter in die middagsonnetjie en dut.

In Nederland is ek in die middel van die wêreld. Al die goeie kunstenaars stal hier uit, die bekende filosowe en skrywers kom praat. Ek woon praatjies van Amartya Sen, Zadie Smith, Jacques Rancière, Judith Butler, Jürgen Habermas, Achille Mbembe, Nadezhda Tolokonnikova en Antjie Krog by. Op enige gewone weeksaand kan ’n mens na wêreldberoemde musiekkunstenaars by Paradiso op die Weteringschans gaan luister.

Hier is geen armoede nie. Of niks wat óns as werklike armoede sal bestempel nie. Hier kan ’n mens op ’n minimumloon die wa deur die drif kry. Selfs as kassier in ’n supermark kan jy ’n woonstel in die stad bekostig en jou kinders na goeie skole toe stuur. Almal is okay. Daar is nie die trauma, woede, swaarkry en ongeregtigheid wat die lewe in Suid-Afrika kenmerk nie. En vir my, as wit middelklas-Afrikaner, is daar die verligting dat ek kan ophou skuldig voel oor hoe gemaklik my lewe is, oor my wit vel. Ook op hierdie manier begin ek ligter leef: die skuld en vrees wat my wit welstand in Suid-Afrika deurdrenk, begin stadig wegsypel.

Die lug van die stad is silwerskoon omdat daar so min motors is, omdat almal fietsry, en die water is selfs skoner, omdat dit die meeste dae van die jaar reën. Op ’n manier voel dit of ek tegelyk in ’n wêreldstad en op die platteland woon.

Ek is uitgeknip vir hierdie lewe, het ek vir C gesê. Toe dit nog ek en hy was.

Wie is ek, waar kom ek vandaan?

Nie van hier nie. In my land is ons kwaad vir mekaar, tyd is relatief. In my land seëvier lukraakheid, sit ons ons hoop op die noodlot of op god, enigiets anders as die staat. In my land is veiligheid ’n luukse waarvoor jy baie geld nodig het, en selfs dan is daar geen waarborge nie. Daar sit ons aan die suidpunt van Afrika en so baie mense is nie okay nie. In my land moet jy hare op jou tande hê.

In my land is die aanspraak wat sit in die my, wanneer ék dit gebruik, veral in hierdie taal,