Kamphoer

By Francois Smith

Dit is die Eerste Wêreldoorlog. In ’n Britse militêre hospitaal staan Susan Nell voor die deur van een van die private sale. Op die deur is ’n enkele naam aangebring. Sy ken daardie naam. Sestien jaar tevore, in een van die Anglo-Boereoorlog se konsentrasiekampe, het daardie naam soos ’n liddietbom in haar lewe gebars. Sy lig haar hand om die deur oop te maak, maar dit bewe so dat sy die knop nie vasgevat kry nie. Sy moet dit doen. Sy is ’n psigiatriese verpleegster en dit is haar taak om getraumatiseerde soldate terug te bring na die lig. Maar as daardie soldaat die een is wat sestien jaar tevore met sy heupe alle lig uit jou gestamp het . . .? Susan Nell se hand word loodswaar. Iets soos ’n warrelwind ruk deur haar. Sy wankel op die drumpel tussen lewe en dood.

Kamphoer is die ware verhaal van ’n vrou wat gedurende die Anglo-Boereoorlog wreedaardig verkrag en vir die aasvoëls gegooi is. Met die hulp van ’n reeks weldoeners ontsnap sy aan die kloue van die dood en wy sy uiteindelik haar lewe aan die genesing van presies die soort trauma waaraan sy onderworpe was. En in die proses word sy teruggestamp in ’n bomkrater wat sy geglo het lank reeds toegegroei het en veilig bedek was.

In Kamphoer word die weerbarstigheid van die menslike gees opgeweeg teen die ewe blywende invloed van trauma. Dit is ’n sielkundige riller wat jou tot op die laaste bladsy in sy yskoue greep sal hou.

• Language: Afrikaans
• Publisher: Tafelberg
• Release date: Aug 8, 2014
• ISBN: 9780624065524

Francois Smith

Francois Smith lecturers in literature and creative writing at the University of the Free State. His debut novel, Kamphoer (2014), won the ATKV Prose Prize and the SALA for First-time Published Author and his translation of David Kramer: A Biography has been awarded a SALA Literary Prize.

Book preview

Hoofstuk 1

Hy lê met sy rug na haar; sy kop is weggedraai na die vaal gordyne wat doodstil voor die venster hang. In die halflig sien sy net die profiel van agter af: die oor ’n donker flap aan die ewe donker homp van sy kop. As daar lig was, dink sy, sou sy oor rosig deurstraal en fyn beaard teen die helderte uitstaan, dalk effens skilferend aan die rand van die skulp se vleuelagtige kurwe. Dis waarvoor sy opgelei is, om lig en lewe te sien. Dit is waarvoor sy hier is. Maar in die skemer is alles anders as wat dit veronderstel is om te wees. Of dalk presies wat dit moet wees.

Sy ruk haar blik weg van die oor na die skouer wat bokant die lakenrand uitsteek en die arm wat effens geknak op die kombers lê, die pajamamou opgetrek teen die arm. Die hand hang oor die heup af na voor, buite sig, maar die arm, die stukkie wat uitsteek, is dunner as wat sy verwag het. Wat het sy verwag? Kan sy dít onthou?

Sy kyk vinnig na Hurst wat langs haar staan; hy staar stip en uitdrukkingloos na die pasiënt op die bed. Daar is geen uitkoms nie, sy móét kyk. Na die sagte, pluiserige plooie van die katoenmou by die elmboog, die kraag soos skutblare om die dun stingel van die nek.

Dan weer na die oor.

Sy voel nie verras nie. Dit is so bestem. Die oomblik dat sy in hierdie land voet aan wal gesit het, was die gevoel daar dat in hierdie wildvreemdheid iets oerbekends is, en dat daar iets – iemand – iewers agter ’n fasade, ’n deur, ’n heining op haar wag. En dit was nou asof dit presies daardie groeiende gewaarwording in haar was wat haar oë reguit na die oor gelei het. Dit is wat sy heel eerste gesien het, die oor. Die hap daarin soos die merk van ’n skaap. Waar jy die sagte stulping van die lel sou verwag, daar val die boog van die skulp stomp weg tot teen die neksening.

Dit is háár merk.

Haar tong kleef aan haar verhemelte, kom met ’n smakgeluidjie los. Sy draai om na die deur wat agter hulle toegeklik het. Sy trek haar asem diep in, hou dit lank binne voordat sy dit hortend uitlaat. Hoe het ek hier beland? dink sy.

Dit is hoe dit gebeur het: Sy het voor die deur gestaan, voor daardie donker, onwrikbare houtvlak wat nou agter hulle is met sy digte naat teen die kosyn. Sy het voor daardie weerkaatsende blad gestaan met die verniskrakies soos die netvlies van ’n oog, die reuk van gepoleerde hout in haar neus, haar asem teen daardie ontoegeeflike vlak, met haar oë wat sy probeer wegdwing van die naam op die wit etiket in die metaalraampie, die naam wat sy nie kan sê nie.

Majoor Hurst het agter haar gestaan, en sy het omgedraai, koponderstebo sodat hy nie haar ontsteltenis sou bemerk nie, haar vingerpunte agter haar teen die hout. Hurst het gepraat, maar wat het hy gesê? Hy het haar toe met die een hand liggies opsygestoot en met die ander hand die deur oopgemaak. Sy het hom die skemerte ingevolg, die gladgestrykte rug van sy uniform tussen haar en die man in die bed.

Dit is hoe dit gebeur het.

Dis doodstil in die kamer. Daar is net die stilte. Totdat Hurst praat. Hy het wel ook ’n tree of wat vorentoe gegee voordat hy gepraat het. Hy het die man op die bed se naam gesê. Daardie naam wat sy nie kan sê nie. En dit is asof sy met die noem van daardie naam opgeraap word – sy voel die rukking asof sy in die oog van ’n warrelwind staan – en neergesmyt word tussen ’n werpsel tente op ’n godverlate Vrystaatse vlakte.

Suster Nell?

Wat? Dis Hurst wat gepraat het. Hier by haar.

Dit is waar sy is, saam met majoor Arthur Hurst in die Seale Hayne-hospitaal in Devon. Dit is waar sy moet wees, nêrens anders nie; sy moet haar wil tot die uiterste inspan om in hiérdie oomblik teenwoordig te bly. Hulle is in die private kamer van een van die koning se offisiere. Nee, nie die koning s’n nie: een van háár offisiere. Sy staan skuins agter majoor Hurst en kan die grootste gedeelte van die bed sien. Ook die spits van voete onder ’n laken. Sy knip haar oë om haar aandag te fokus. Die voete onder die laken ruk ’n slag senuagtig.

Sestien jaar tevore het sy so in ’n skemer grot gelê en wag, gelê en kyk hoe die skadulyn stadig oor die grot se bek aanskuif, gelê en wag en wag en wag dat iets in haar bedaar.

Hoofstuk 2

Ek kan sien. My oë moet al lank oop gewees het voordat ek agtergekom het dat ek kan sien. Eers het die lig so wit om my gelê, en ek het gedink dit is nie lig nie, dit is nie lig nie. Ek weet nie wat ek gedink het dit is nie, maar dit was asof dit, die lig, ook so uit my mond uitloop en alles, alles om my word vol van hierdie suur, brandende naarheid wat in my is. Ek moenie meer kyk nie; ek wil nie weet wat dit is nie, ek wil dit nie voel nie, nee, ek wil nie. Ek wil nie. Alles moet weggaan. Ek moet liewer nie dink nie, want as ek dink dan druk my kop my vas, dan druk my gedagtes teen die been. Dis die dink wat dit laat oopkraak en so seer maak.

Dit ruik na skaapkraal. Stof en mis en klip en wol. Ek dink ek is in ’n soort grot. Ek lê in die koelte, maar aan die voorkant is die son so blink ek kan nie daarna kyk nie. Blink strepe met spikkeltjies wat daarin dryf en agtertoe iets donkers soos mense wat buk en inkyk, of dalk is dit dassies wat in olienhoutbome sit. Ek weet nie ek kan nie dink nie my ore slaan toe en bokant my en aan die kant is tekeninge teen die klip van mense en diere en ek hoor die pote van duisende skape oor harde grond en dis hulle wat oor my geloop het almal met hul skerp kloutjies en my fyngetrap het my hele lyf in die grond in geboor het die vel van my wange af van my ribbes die harde horing in my oë ek kan nie dink nie ek kan nie dink nie.

Nou weet ek wat ek gesien het. My eie gedagtes. Hoe dit bloederig uit my kop uitkom en borrel en spuit. Ek het al probeer skreeu so seer is dit, maar ek kan nie, want ek lê net hier. Dit is wat ek gesien het. Ek lê soos ’n afgeslagte skaap met daardie blou, sypelende are wat so bulterig staan oor die slymerige wit pens ’n lem wat girts, girts, ’n droë beskuit wat op die misvloer val en verkrummel waar my tone moet wees, my mond is volgeprop met skerp, harde krummels. Ek kan niks sê nie, want dit ruik na rook en skaapwol en stinksloot. Iemand het ’n lap in die stinksloot gegooi en ek moet liewer wegkyk weg weg want daar is bokke hier by my rooi soos grond en wit soos wolke hulle spring oormekaar en deurmekaar mense met kieries jaag hulle aan swart soos modder is die mense en die elande spring oor my, spring op, op, op. As ek net my oë styf genoeg kan toeknyp sodat alles kan weggaan.

Hoofstuk 3

Die trein tok-tok gedemp van Harwich af deur Devon se ryk mengsel van groen en bruin, waterverfkleure wat vervloei en aftraan teen die ruit. Maar haar gemoed is nog vol van die deinings van die grys see en die half gelate gewieg van die skip, en dit is asof haar gedagtes steeds in die diep koue water versonke is.

Sy het byna heelpad op die bodek van die posboot na Harwich gestaan, een van net ’n handvol vroue tussen ’n klomp mans, hoofsaaklik bemanningslede, enkele amptenare, selfs ’n paar soldate, almal met spesiale vergunning om die oorlogswaters te betree, daarsonder kon jy nie. Die veerbootdiens is opgeskort en die posboot is deesdae die enigste manier om van Nederland na Brittanje te vaar.

Sy was laas op ’n skip toe sy kort voor die einde van die Anglo-Boereoorlog uit Kaapstad weg is – ironies genoeg weg van ’n ander oorlog af. Die gedagte het by haar opgekom daar op die krakende dek van die posboot met sy nat stemme en seesproei: Dáárdie oorlog was myne, het sy gedink. Nie dié een nie. En terwyl die posboot voortgestu het deur die plat see en net soms log teen die deining ingekreun het, het dit haar opgeval hoe anders die Noordsee is as die silwer skittering van die Kaapse see wat sy onthou, die donderende, skuimende breek van branders teen die rotse by Drieankerbaai, by Seepunt. Vlugtig het sy toe iets van háár oorlog probeer herroep, die een van sestien jaar tevore. Sy was toe al byna so lank in Nederland as wat sy in Suid-Afrika was. Sy het die gedagtes byna ergerlik opsygestoot. Dit is verby, het sy gedink. My oorlog is verby.

Waaraan sy wel af en toe nog dink, en soos altyd is dit asof sy nie net dink nie maar dit akuut beleef, is hoe jonk sy was in 1902 toe Kaapstad en Tafelberg besig was om agter haar buite sig te verdwyn. Miskien moet sy eerder sê sy was wéér jonk, want tevore was sy so verskriklik oud, tot sterwens toe oud. Hoe vreemd is dié gedagte nou, maar dit is hoe dit was. Daardie dag op die Glenart Castle se boonste dek met die koel metaal van die reling in haar hande en die wind teen haar lyf, was sy jonk. Dit is die prentjie wat sy koester: Sy het haar boater afgehaal, los krulle van haar voorkop agtertoe ingewikkel en vir die eerste keer, ja, dit moet die eerste keer gewees het, was sy bewus van hoe haar bloes teen haar lyf aangewaai word, hoe haar lyf heerlik sý was, selfs nou nog kan sy net die Sotho-woord daarvoor kry, monate, lekker. Sy het die reling met albei hande vasgegryp en haar boude agtertoe gegooi, die skok van haar gewig in haar arms gevoel, en die wegtrekkende land en die see om haar het gehop-hop soos sy swaai, en het sy gesug, het sy gesnik? Nee wat, dis wat sy onthou, dít: haar lyf was wie sy was en dit was goed so, onder haar voete het die dekplate van die skip gesidder van die turbines se gepomp iewers diep in die ruim, en ver terug het die land waarvandaan sy weggegaan het vervaag.

En nou was sy op hierdie boot, en dit is nie asof sy onbewus was van wat hulle dié keer tegemoetgevaar het nie, dit was allermins wég van ’n oorlog af, maar haar gemoed was vol van die brekende branders op die Kaapse rotse, die byna histeriese energie daarvan, hande vol meeue wat in die klam lug ingegooi word.

In die trein deur die Britse platteland moet sy haar doelbewus inspan om die onlangse werklikheid te ervaar. Sy dwing haarself as’t ware op haar spore terug, want sy glo aan die waarde daarvan om bewus te wees van die oomblik, om oop-oë deur die lewe te gaan.

Sy was op die posboot, daar het sy gestaan in die omhelsing van ’n oorjas. Die boot het deur ’n grys see en grys lug gestoot, en dit het sin, want daardie boot was saam met haar onderweg na ’n ánder, dieper duisternis.

Dít het nog nie ten volle tot haar deurgedring nie. In Nederland leef hulle verskans teen die werklike fisieke geweld. Maar op daardie boot … die kleurloosheid van alles, asof alles by voorbaat reeds van alle lewe ontneem was.

Die dek was vol grys soldate wat soos miere skarrel, want as hulle sou stilstaan, vermoed sy nou, sou die vrees vatplek kry. Sy het haar probeer voorstel wat dit is wat hulle tegemoetgaan, hoe so ’n slagveld sou lyk en wat hierdie mans daar gaan doen. Sy het een van die gesigte wat sy op die boot gesien het, ’n bleek man met die skerp gepunte neus en rukkerige kopbewegings van ’n meeu, in ’n loopgraaf probeer plaas, maar sy kon nie. Vreemd genoeg kon sy hom net sien lê met sy rug teen ’n miershoop gestut – ja, ’n miershoop van alle dinge! – met ’n lang dun sigaret in die mond en die rokie wat so luiweg opkrul.

Sy probeer haar die angs voorstel, die gruwel, maar die naaste wat sy daaraan kom, is haar vriend Jacques se bleek, leë gesig voordat hy weer weg is front toe. As sy haar die oorlog probeer inprent, dink sy aan Jacques. Jacques la Mer, haar Dordrechtse onderwyservriend wat opsluit soldaat wou word omdat sy land, Frankryk, hom nodig het. Sy het op ’n keer sy hand vasgegryp asof sy hom wou wakker skud, sy hand teen haar bors vasgedruk, maar …

Daar is iets verskriklik ontstellends en heeltemal onpeilbaars vir haar aan daardie toneel: Jacques se hand teen haar bors. Sy hand ónder hare. Haar hart onstuimig aan die klop. Sy gesig wat verstar, sy mond effens oop asof hy iets wil sê. Sy hand wat net stadig uit hare losgly en terugval in sy skoot.

Sy sien haar oë vaagweg in die treinvenster. En agter die donker kolle van haar oë, agter die dowwe weerkaatsing van haar hoë voorkop waarvan haar vosblonde hare energiek wegkrul voordat dit weer teen haar wang afval na haar nek, raak sy bewus van reliëf, van ’n landskap wat, anders as in Nederland, selfs net deur sy kantelende horison, sy stygings en dalings, om aandag vra. Maar dis asof sy nie heeltemal by haar weerkaatsing verby kan sien nie, en dit is byna asof iets soms skigtig langs haar in die spieëlbeeld verskyn. Sy kyk kort-kort vinnig kant toe, maar daar is elke keer niemand nie.

Hierdie reis het my nou heeltemal oorhoops, dink sy. Waarom? Ek gaan maar net om my werk te doen. Dis nie asof ek loopgrawe toe gaan nie.

Sy dink weer aan Jacques; aan die soldate wat sy op die posboot gesien het. Op die boot het sy by een van die soldate verbygeskuur om op die dek te kom; eintlik was dit ’n ietwat komiese gestoei omdat albei tegelyk deur ’n deur wou kom. ’n Oomblik lank was hulle teen mekaar aangedruk in ’n metaalkosyn met ’n skerp rand waarvan die verf plek-plek afskilfer en die swart yster wys. Sy sien dit so akuut asof dit besig is om te gebeur: Haar jas wat teen sy uniform skuur, en sy kyk verby sy gesig en sien langs sy oor die afskilferende metaal van die kosyn, en hulle het niks gesê nie, net so vinnig moontlik probeer loskom uit ’n onvoorsiene, heeltemal ongevraagde intimiteit. Tog is dit asof haar lyf nou weer saamtrek van die skok van die soldatelyf teen hare, die uniform met sy leerbande en gespes, die growwe materiaal en die harde metaal, en daaronder die wit sidderende vel, die reuk van ’n mudsak vol warm koringsaad. Nadat hul lywe losgeraak het van mekaar het sy ’n tree in die klam lug gegee, gaan staan, effens ontsteld, nie deur die ongevraagde kontak nie, nee allermins, maar presies waarom kon sy ook nie sê nie.

Dit was ook nie die einde van daardie bisarre dans nie – nou kom die gedagte aan ’n laaste wals by haar op – dit was net die voorspel tot iets anders, tot iets soveel, ja, wat sal sy dit noem, soveel somberders?

Toe sy op die dek kom, staan daar ’n klomp mense teen die reling saamgedrom, hulle roep en beduie. Sy het by hulle gaan staan, by al daardie manne met die rukkerige oë, en gekyk na waar hulle in die grysheid in beduie, asof daar iewers in die newels ’n vlekkie kleur moet wees. Die posboot het sy horing geblaas, en toe sien sy dit ook: uit die mis doem ’n skip op, stil, leweloos, skeef in die water, ooglopend ’n wrak wat enige oomblik kon sink. Die skip het hellend in die water gehang, moeisaam in die deining gewieg, krakend, verlate, met metaalplate wat afskilfer van die boeg, die maste, skoorstene en kanonne in rigor mortis. Almal het verstar gekyk. Dit was ’n spookskip. Sy het haar kop versigtig gedraai en al die gesigte om haar was steeds verstar: dit was inderdaad ’n spookbeeld wat voor die wind aangedryf gekom het.

Sy het tussen die lywe deurgedruk tot by die reling, gehipnotiseerd gestaan en staar na waar dit toe in die grysheid weggekwyn het.

Wat op aarde was dit? Wat was daardie ding wat net so verskyn en verdwyn het? Sy het iemand gesoek met wie sy kon praat, vir wie sy kon vra, maar dit was asof almal besig geraak het met iets wat om die dood toe nie onderbreek kon word nie. ’n Muur van grys rûe was na haar gekeer.

Dit is wat hierdie oorlog is, dink sy, ’n skim in die mis, niks anders nie. Dit is nie mý oorlog nie. Niks hiervan kan iets van my wegneem nie. Ek lewe, en my rol is om te sorg dat die lewe seëvier. Dit is waarom ek hierheen gekom het. Maar die beeld van die spookskip bly haar by, en op ’n vreemde manier ontstel dit haar ook nie.

Toe die trein Newton Abbot-stasie binnery, is dit asof sy nog daardie skeepsgeluide in die mis hoor: iets soos die plonggg van doringdraad wat terugskiet nadat dit geknip is op die dek van daardie sterwende skip en hoe die geluid eggo en eggo en eggo. En sy herinner haar die soldaat wat sy op die lyf geloop het se sagte, meegewende lyf, en die skerp staalrif wat in sy rug moet ingekeep het, en sy wonder toe die trein tot stilstand ruk, of dit, daardie dans met die soldaat, die naaste is wat sy aan die oorlog sal kom.

Sy is een van twee vroue wat hier afklim, merk sy, en ’n ent voor haar sien sy hoe ’n jong man in uniform, waarskynlik een van die hospitaal se ordonnanse, die ander vrou voorkeer, hoe sy haar kop skud en anderpad kyk. Die man lag verleë, sien haar dan raak, lig ’n arm in afwagting en begin na haar aanstryk.

Sy loop hom tegemoet, hou haar hand uit vir die groet. Maar net voordat hulle hande raak, en die eerste keer op Britse bodem, raak sy selfbewus oor haar aksent. Vir hom behoort dit Nederlands genoeg te klink, dink sy, en haar Engels is straks beter as die meeste Nederlanders s’n.

Hy luister ’n rukkie koponderstebo na haar, asof hy hom moet inspan om haar bo die stasielawaai te hoor, en neem dan haar grootste koffer. Jacobs, is sy naam, weerman Patrick Jacobs, met effens te prominente voortande, wat oënskynlik verantwoordelik is vir sy erg nasale stem.

By die stasie-ingang loop Jacobs vooruit. In die straat voor die stasiegebou, onder die sagte, lae hemel, draai hy skuinsweg na haar en so in die loop maak hy ’n wye armbeweging asof hy hawer saai, en daar staan dit, soos ’n reuse-metaalspinnekop: ’n motorfiets met ’n syspan.

Sy steek vas, sit haar koffertjie by haar voete neer, laat val dit eintlik. Dis onvanpas, dink sy, om hier, in hierdie situasie, so uitgelate te reageer, maar sy kyk die soldaat tog laggend aan. Dis ’n Douglas. Ja, kyk, daar is die naam. Jacques het ene gehad, syne was net sonder die syspan. Die stomme Jacques, dat hy haar nou op dié manier tot in die vreemde agtervolg. Sy gee ’n tree nader en trek ’n voorvinger oor die koel, ronde dekseltjie van die slanke petroltenk, vat dan een van die kabels wat oor die stuurstang span vas en laat haar duim en voorvinger daaroor gly tot … a, ’n koppelaar! Jacques was tog so trots op sy fiets se koppelaar, een van die heel eerstes. Sy gee die toeter se blaasbol ’n ligte knypie, en kyk dan op na die Britse weerman wat haar geamuseerd staan en dophou.

Wat sy van motorfietse weet, het sy by Jacques geleer. Jacques la Mer, ’n Fransman in Nederland. Die Fransman-met-die-motorfiets. Haar eerste naweek in Dordrecht het sy die Saterdagoggend ’n kommosie in die straat gehoor, vinnig venster toe gehardloop en die man in die straat wydsbeen op die gevaarte sien sit. Hy het opgekyk na haar en die motorfiets laat brul. Sy het gevoel hoe haar maag saamtrek.

Die weerman kom tel haar koffertjie agter haar op. Dit is so drie en ’n half myl na die hospitaal, sê hy en kyk op na haar terwyl hy afbuk, glimlag skeef. Laat ons die lewe geniet terwyl ons kan, of hoe?

Dan lag hy hard, nogal vermakerig, en bind haar bagasie op die motorfiets se karet vas. Hy stop haar ’n stofbril in die hand en hou ’n elmboog uit sodat sy met die inklim daarop kan leun.

Die lewe geniet … Wat bedoel hy? Die ordonnans is egter reeds druk besig om die motorfiets aan die brand te probeer skop, altans dit is wat sy aflei. Sy het dit al gesien, die geskoppery, maar Jacques se motorfiets moes jy aan die gang stoot en dan vinnig in die ry opspring.

Prrr, prrr, prrr, skop hy, en sy gaan voort met wat sy heelpad van Harwich gedoen het: regtig probeer kyk na wat om haar aangaan, probeer vatplek kry aan die landskap, die geboue, hiérdie wêreld probeer peil. Is daar werklik iewers ’n oorlog aan die gang? En waarom merk sy so min daarvan? Daar is wel ’n vreemde, vae soort ongedurigheid in haar, maar dit