Një Kohë Pa Kohë

By Luan Rama

Ky roman i ndërtuar si “tri romane në një” me novelat “Eleonora”, “Nata e gjatë e Alberto Savianit” dhe “Burri që donte të vdiste” është i ndërtuar në konceptin e kohës, si një kohë relative, pasi njeriu përjeton ngjarje të tilla që koha e gjatë shpesh here shkrutohet aq shumë saqë ngjan se ka ndodhur para pak çastesh dhe se marrëdhëniet vazhdojnë përsëri aty ku ishin ndalur shumë kohë më parë. Fate njerëzore, njerëz të dashuruar dikur, të cilët rigjejnë njëri - tjetrin pas shumë kohësh.
Në njëfarë mënyre koha sot është e përcaktuar. Eshtë një kohë e botës, e lëvizjes së yjeve, e sistemeve qiellore, një kohë e zhvillimit, e jetës, e ripërtëritjes. Lëvizje në kohë, ngjarje në kohë, e megjithatë në botën e shpirtërave duket se kjo kohë me një drejtim të caktuar jeton në një gjendje tjetër, jo fizike. Ajo herë zgjatet në kufijtë e së përjetshmes apo është konstante, herë-herë shkurtohet. Madje dhe historia e një dite apo e një jave merr dimensionet e të gjithkohëshmes, një vlerë të gjithkohëshme apo absolute siç e gjejmë tek filmi “The Bridges of Madison county” me Meryl Streep dhe Clint Eastwood. Pra ajo është relative në sajë të përcaktimit shpirtëror. Ç’dimensione kishte koha për Ana Frankun në atë dhomë të fshehtë e të errët të izolimit? Ç’dimensione kishte koha për Franc Kafkën apo për Arthur Rimbaud që pas pesë vjet së shkruari poezi ai humbi në shkretëtirat e Adenit aq sa kur ai vdiq, poetët parnasienë pyetën: vallë Rimbaud paska qenë gjallë deri tani?
Ç’dimension kishte koha për Migjenin tonë apo për poetin francez Robert Desnos në kampin e Terezinës që kockë e lëkurë nuk arriti ta kapërcente atë kamp në ditët e çlirimit? Edhe koha e udhëtimeve të Odiseut apo e tregimeve të tjera homerike është po ashtu relative. Ndodh nganjëherë që njeriu të harrojë kohën në të cilën jeton, kohën që s’ka kohë edhe pse akrepat e kohës fizike ecin normalisht në të njëjtin drejtim. Stinët ndërrohen, vitet dhe shekujt gjithashtu. Ka njerëz që fizikisht jetojnë një fragment të shkurtër të kohës së jetës së tyre dhe e lënë këtë botë sikur kanë jetuar një shekull. Të tjerë jetojnë me të ardhmen, të tjerë me të shkuarën. Marsel Prust ishte gjithnjë në “kërkim të kohës së humbur”. Pikërisht në kërkim të kësaj kohe ai ndërtoi monumentin e tij letrar edhe pse kohën e tij, atë që jetonte, ai nuk e jetonte realisht, ai ishte në kohën tjetër, atë të shkuarën, kohën e personazheve të pikëtakuar në rini të tij, duke zbuluar kështu psikologjinë e një kohe që nuk jetonte më, por që jetonte me aromat, ngjyrat, ndjesitë për muzikën, zërat, heshtjet, hijet, në gjithçka delikate të salloneve letrare, të kësaj bote siç ishin dhe pikturat e Wermeer që e bënin të humbte vetëdijen.
Duke medituar për kohën për një çast imagjinoj një tablo surealiste me shumë sahate të mëdhenj ku akrepat lëvizin në një mënyrë të ç’rregullt. Ka epoka ku ndodhin ngjarje të mëdha tronditëse dhe vetëm ato mbeten në kujtesën e humanitetit, ka epoka të tjera ku nuk ndodh asgjë, ku akrepat e kohës duket se nuk kanë ecur dhe s’ka mbetur asgjë në kujtesën njerëzore, siç ka ndodhur për Shqipërinë gjatë pushtimit të gjatë osman. Koha lëviz e shket sipas perceptimit tonë, pulsimi të shpirtit. Dhe ndodh jo rrallë që mund të themi: ç’kohë e gjatë, ç’kohë e keqe dhe e mbrapshtë, ç’kohë e madhërishme apo të pyesim veten: në ç’kohë jetojmë?
Tri pjesë romaneske të këtij libri ku personazhet pikëtakojnë të kaluarën, rijetojnë me të dhe dalin nga skena me një shpirt tjetër që thua endet në ajër dhe me një dëshirë për të rijetuar kohën që ka mbetur...

• Language: Gjuha shqipe
• Publisher: Luan Rama
• Release date: May 9, 2020
• ISBN: 9789928003843

Luan Rama

Luan Rama, born in Tirana, Albania, in 1952, is a writer, filmmaker, editor and scholar. He graduated in journalism from the Faculty of Political and Juridical Sciences, University of Tirana, and subsequently specialized in filmmaking and communication in France, at Paris VII Denis Diderot University. His career spans more than fourteen years as a screenwriter of award-winning feature films, documentaries and cartoons for Albanian cinema studios.From 1996 to 1997, he was editor of the French-language newspaper Le Courrier International (Paris) and he continues to contribute articles to both daily newspapers and Albanian revues.He is a distinguished diplomat, who served as an ambassador of Albania (1992–2005) in Paris, Lisbon and Monaco. He further served as an Albanian cultural representative in Paris (1997–2003) at both UNESCO and the international French language organization, OIF (La Francophonie).Luan Rama has written fifty books, including novels, short stories, poetry, correspondence, essays and historical works published in Albanian, English, French, Italian and Greek. Many of these explore linkages - historical, cultural and personal - between Albania and Europe, especially France. Among them are politico-historical works on General de Gaulle, and on former French President François Mitterrand; studies on Greco-Albanian poet Jean Moréas, a founder of French Symbolism, and on Omer Kaleshi, a modern Albanian painter; essays on poets Jean Cocteau and on Arthur Rimbaud; and a novel on dancer Isadora Duncan’s 1913 sojourn at the Albanian resort town of Saranda.A number of his literary works have been published in France, including two volumes of poetry, Territoires de l’âme (Territories of the Soul) and Couvrez-moi avec un morceau de ciel (Cover Me with a Piece of Sky); the essays Le long chemin sous le tunnel de Platon (on the fate of the artist during the totalitarian era in Albania) and Pont entre deux rives (on Franco-Albanian linkages). He has authored studies on Jean Cocteau such as Rendez-vous avec Jean Cocteau, and on French archaeologist Léon Rey and his pioneering work at the ancient Greek site of Apollonia, Albania, Auguste Dozon - le Consul qui aimait les contes (Auguste Dozon – The Consul who loved the Conts), Udhëtimi i fundmë i Arthur Rimbaud (The last trip of Arthur Rimbaud) and Parisi letrar (Literary Paris). His works have also appeared in various anthologies: Appulé, Paris, 2018; Bantam, An anthology of Albanian poetry, AM Publishers, UK, 2019; Antologjia e Tregimit shqiptar (The Anthology of Albanian Prose, Tirana, 2019); Giornata della poesia mondiale (The Day of World Poetry, Roma, 2020) etc.Luan Rama has been awarded many honours for distinguished services to his country as well as for excellence in writing. These honours include: the Naim Frashëri Medal (Albanian civil award) in 1986; the European Award of ADELF (the French Language Writers’ Association), for Le long chemin, in 2000; the Grand Officier de l’Ordre National du Mérite (French civil award, presented by then President Jacques Chirac) in 2002; and the Personality of 2014 of La Francophonie (presented by the Albanian Ministry of Foreign Affairs), “The Great Alexander - Gold Prize” and the Salamine Greek Committee, UNESCO. He is regularly invited to speak on the subjects of literature and diplomacy to national and international symposia and has published fifteen from French to Albanian and vice versa.He lives in Paris, where he has lectured on the history of literature and geopolitics at the Institute of Oriental Languages and Civilization (INALCO).

Book preview

Alta alatis patent…

Qielli është hapur për ata që kanë krahë…

Ditë të paqta, rrugë të paqta, re të paqta në atë qytet të periferisë parisiane... Kështu dukej dhe në fytyrën e atij njeriu të moshuar, veshur si gjithnjë me kostum dhe shaminë sipër në xhepin e vogël. Po linte trotuarin duke ndalur në hyrjen e ndërtesës së tij. Shtyu derën dhe si gjithnjë ndaloi para kutive postare, zakon që e kishte prej vitesh, edhe pse letrat për të ishin të rralla, veç atyre administrative, të taksave e pagesave të ndryshme. Ç’mund ti vinin një emigranti që prej dekadash bënte jetën e tij të vetmuar në paqen e tij?

Një zarf gri i bëri përshtypje. Kishte dy vija anash, si për të treguar urgjencë. E ktheu dhe pikasi një emër të vjetër, të njohur, që po i shfaqej kështu papritur, 45 vjet më pas.

Eleonorë!... - pëshpëriti ai, duke ndjerë diçka që e turbulloi dhe i shtrëngoi zemrën.

Qëndroi një çast me të në dorë, pa vendosur ende ta hapte. Ç’ishte kjo letër? Përse tani? Mos i ka ndodhur gjë?... Një mijë pyetje i vinin ndërkohë. Sa hyri në apartamentin e tij u shemb në kolltukun e vjetër pranë komodinës, ndenji një çast pa folur, rrëmbeu shishen e uiskit, mbushi një gotë dhe e ktheu.

Eleonorë!… - pëshpëriti përsëri dhe nuk u besonte syve. E hapi letrën ngadalë, duke u përpjekur të zbulonte se çfarë enigme fshihej brenda saj. Iu shfaq Eleonora 45 vjet më parë. Fytyra engjëllore që e kishte dashur aq shumë. Vërtet do të ikësh? - e kishte pyetur për herë të fundit ajo…. Vallë s’do të shihemi më?...

Ai kishte heshtur dhe vetëm i kishte puthur sytë. Pastaj nuk e kishte parë më… Kishin kaluar më shumë se katër dekada. Një jetë! Një botë e nxehtë e lënë tutje që vitet e kishin ftohur ngadalë, edhe pse ai e kishte ndjerë se thellë, poshtë atij hiri, prushet e dikurshme digjeshin ende. Mbylli sytë. Donte të qëndronte në të zezën pa anë brenda syve, edhe pse gjithçka nuk ishte krejt e zezë.

Tonet e largëta të dritës ndiheshin lehtë, disi tutje. Iu shfaq vetvetja, djalë i ri e i fuqishëm, me atë çantë prej lëkure dhe një valixhe të vjetër, në atë ditë të paharruar kur ishte nisur. Hipur në kaloshinë pranë kolonelit, i zymtë dhe me zemër të copëtuar, ai po shkonte. U ndanë në stacionin e trenit të asaj qyteze që ndodhej dhjetë kilometra më larg.

- Donim që të rrije me ne… Të ndanim bashkë gjithçka. Ti e di sa të duam… Tani je pjesë e familjes.

- Sharl… është e pamundur…

- Sidoqoftë porta jonë është e hapur. Kohët janë të vështira.

- Ti e di, një grua dhe një fëmijë më presin në Shqipëri. Nuk di se ç’bëhet me ata…

- Po... megjithatë, nëse një ditë mund të kthehesh, eja tek ne. Të presim krahëhapur, ty dhe të dashurit e tu… - dhe koloneli e kishte pushtuar me krahët e tij të mëdhenj.

Koloneli e vështroi me dashuri dhe e pushtoi përsëri. Disi me drojë. Pastaj ai ishte ngjitur në shkallët e trenit. E përshëndeti duke tundur kapelen e tij, disi me trisht dhe ishte zhdukur drejt kompartimentit, në trenin që turfullonte dhe shkiste në atë pllajë të gjelbëruar, dyndur nga njerëzit që ktheheshin të gëzuar, të trishtë, në ankth, për të gjetur të dashurit e tyre, rrethuar nga baullet, çantat, trajset, nëna me fëmijë, pleq, ushtarë me armë dhe prostituta që ngjiteshin drejt Parisit, drejt një jete të re, me fustanet e tyre farfuritëse, lyer në të kuq, me gjerdanë e bixhuteri të rremë që feksnin që larg.

Një nga prostitutat këndonte, pa pyetur nëse atyre njerëzve përreth u ishin vrarë të afërm, u kishin vdekur të dashurit e tyre nga uria dhe skamja e luftës. "Paris cheri, mon beau Paris/ c’est toujours toi que j’aime/ Paris cheri... Ishte kënga e re e këngëtares amerikane që jetonte në Francë, Josephine Baker. Paris i shtrenjtë, Parisi im i bukur/ ty të dashuroj gjithnjë/ Paris i shtrenjtë..."

Tani ishte Eleonorë që e lajmëronte se koloneli kishte vdekur… Sharli i saj! Çuditërisht ai kishte vdekur një vit më parë dhe vetëm tani ajo e lajmëronte. Përse tani? - mendoi ai. Madje ajo i shkruante se pas dy javësh ishte njëvjetori i vdekjes së tij dhe i kërkonte të shkonte atje… Të shkonin bashkë në varrin e tij. Vallë të shkonte? Nëse po, ç’do t’i thoshte Eleonorës? Ai kurrë nuk e kishte kërkuar më pas… Mbylli sytë përsëri. Vetëm ajo errësirë e prehte. Por dhe tashmë, në atë botë të errët, imazhet filluan t’i shfaqeshin, një kohë lufte, netë bombardimesh e klithjesh, rrebeshesh e dashurie.

Një çast deshi ta merrte në telefon dhe ta pyeste, ta ngushëllonte, por menjëherë ndjeu një lloj emocioni. Mbylli sytë dhe u zhyt në kolltuk. Të shkonte?… Përfytyroi fytyrën e saj, Sharlin, dhe një kohë tjetër iu shfaq me po ato ngjyra që e kishte përjetuar, sikur ato vite të kaluara të kishin qenë veçse një minutë, një mbyllje qepallash. Në letër ajo kishte shënuar numrin e shtëpisë: 5, Rue de la Vierge. Po, Rruga e Virgjëreshës Mari.

Nuk paskan ndryshuar banesë, - mërmëriti me vete.

Iu kujtua ajo ndërtesë e vjetër dykatëshe, në stilin e shtëpive alzasiene, me çati të pjerrët, me tjegulla të mëdha dhe një oxhak që ngrihej në lartësi. I erdhi keq për kolonelin e tij, por dhe kishte mall. Mall të shikonte Eleonorën. Vallë ishte ende e bukur? Si kishte qenë jeta e saj pas ikjes së tij? A kishte qenë e lumtur? Vallë kishte fëmijë… Pra ata banonin përsëri atje, ngjitur me hotelin e tyre, një hotel i vogël piktoresk me tetë dhoma dhe një sallon të madh si dhe një kuzhinë. Prapa fillonte pylli. Një pyll pishash që lëshonte një aromë të këndshme. Tutje, më larg, shtrihej një liqen i vogël: Syri i virgjëreshës, siç e quanin njerëzit, me siguri nga një legjendë. Shumë kujtime kishte nga ai hotel. I njihte pothuaj të gjitha skutat e tij, qilarin dhe atë llagëm të vogël që dilte pesëdhjetë metra më tej, atje ku fillonte pylli.

Ishte shiu që e zgjoi nga ato kujtime e imazhe që i ndereshin në ata qiej të çuditshëm, të largët ku gjithçka ishte ajrore si në një tablo të Shagall. Gjithnjë, pothuaj në të njëjtat udhë qiellore, korridore, hapësira, sikur një dorë hyjnore ti kishte vendosur me dorë. Jo, nuk ishte shi, ishte një breshër që nisi të trokasë në parvazin e dirtares. Kur iu afrua dritares dhe hodhi sytë poshtë në rrugë, çuditërisht breshëri binte akoma më me furi me ato kokra të bardha që kërcenin si në një lloj dansi ritmik.

Gjithnjë i pëlqente të vështronte shiun. Madje të hapte dritaren dhe të ndjente aromën qiellore, të reve të rënda, të plumbta, aromën që ngrihej nga toka; asfalti, të shikonte qiellin që nxihej akoma më shumë, që gjëmonte akoma më shumë e pastaj të hidhte zjarret e tij, larg, me dritën e rrufeve që shkëlqenin dhe trondisnin pastaj botën përreth. Tashmë ishte një tjetër breshër, disi enigmatik në këto çaste kur një botë e kaluar po i rivinte, duke iu shfaqur me pamje që i kishte riparë me mijra herë, por tashmë me një dritë tjetër. Një dritë e bardhë, tepër e bardhë, çka nuk ishte e zakonshme për kohën që kujtonte.

* * *

Dy javë kaluan dhe atë mëngjes herët, për katër orë rresht, treni i shpejtë do ta çonte në Lion. Ishte vjeshtë dhe ai peizazh i artë përreth e mrekulloi. Kishte kohë që nuk kishte dalë nga ai qytet i periferisë së Parisit. Me të mbërritur në Lion kërkoi një taksi. Hipi në të dhe u nis. Një fllad i lehtë drithëronte pemët anash dhe ai nisi të vështronte me kureshtje atë rrugë që kishte bërë shpesh në rini të tij. Edhe pse kishin kaluar kaq shumë vite, ajo rrugë i kujtohej fare mirë, edhe pse aty-këtu, grupe shtëpish ishin ngritur duke mbuluar disi imazhin e asaj fushe të pamatë që shtrihej dikur. Shoferi kishte vënë një këngë të Georges Brassens dhe herë-herë e shoqëronte nën zë, ndërsa ai kujtonte duke jetuar me të kaluarën. Iu shfaqën ato ditë kur do të niseshin për në Francë bashkë me sipërmarrësin francez Monsieur Catrou, ajo pasdite tek prisnin në portin e Durrësit anijen italiane që do ti çonte drejt Marsejës. Atë ditë anija vonoi dhe gjithë ai grup të rinjsh ishin strukur jashtë barakave të portit dhe kishin kaluar natën me trajset e tyre nën kokë. Frynte erë. Të nesërmen anija kishte ardhur dhe pa humbur kohë disa udhëtarë dhe ata pesëdhjetë djem ishin ngjitur në kuvertë dhe ishin nisur. Por ditën e dytë të udhëtimit një furtunë e madhe i kishte zënë në det, ku dallgë të mëdha prej disa metrash godisnin skafin e anijes, duke e shkundur si të ishte një lodër fëmijësh. Të gjithë kujtuan se do të mbyteshin atë natë, por të nesërmen si për çudi stuhia kishte pushuar. Ditë më vonë, iu shfaq porti i Marsejës. Kur kishin zbritur skelë, ai qytet i madh i ndërtuar rreth portit, me ata njerëz të zhurmshëm që gjendeshin në breg dhe peshkatarët që shisnin peshqit e peshkuar gjatë natës u ishte dukur si qyteti më i bukur i botës.

Ndërkohë makina frenoi paksa dhe ai dalloi se kishin hyrë në rrugën kryesore të qytezës. Tek afroheshin i tha taksistit të ndalonte njëqind metra më përpara. Tërhoqi çantën, u nda me të dhe mori rrugën në këmbë drejt shtëpisë së Eleonorës. Ecte ngadalë dhe një mall i çuditshëm e pushtoi tek shikonte atë qytezë të vogël që ishte transformuar dhe zbukuruar dhe ku lulet nëpër trotuare i jepnin një bukuri të veçantë. Në të djathtë, në bujtinë, hynin e dilnin njerëz. Tutje ishte shtëpia e zonjës Hubert. Vallë kush banonte tani?... Ja dhe hoteli, po ajo ndërtesë, por e lyer bukur, me dritaret ngjyrë blu. Në parvazet e dhomave, vazo me lule mëllagash të kuqe që krijonin një atmosferë të gëzueshme. Iu kujtua që Eleonorës i kishin pëlqyer gjithnjë mëllagat, veçanërisht të kuqet. Francezët i quanin zheranuim dhe atij i pëlqente ai emër. Po kështu pëlqente glicines, jargavanët e mbi të gjitha trëndafilët, roses, dhe në çast i erdhi në mendje ajo këngë e bukur, Njëmijë trëndafilë të kuq për ty, një këngë e ëmbël dashurie...mille roses rouges pour toi.

Tutje, ngjitur me hotelin, në krah të tij, shtëpia e kolonelit kishte mbetur tashmë pa të zotin e saj. Dhe vërtet, shtëpia sikur iu duk e kërrusur nga dhimbja, heshtja, vetmia dhe zia. Ngadalë ngjiti tri shkallë dhe i ra ziles. Një qetësi e madhe mbretëronte përreth, veç zhurmave që vinin herë pas here nga hoteli. Kaluan disa çaste dhe ai mendoi se ajo duhej të kishte shkuar në varreza, por ndërkohë që u kthye për të zbritur shkallët, porta u hap. Ai ktheu kokën dhe pa Eleonorën veshur me një fustan ngjyrë gri. U step. Po ajo fytyrë, e ëmbël, plot hire, veçse e thinjur.

- Ah, Eleonorë! - pëshpëriti ai si t’i thoshte vetes se ajo ishte Eleonora.

Ajo iu afrua dhe e përqafoi lehtë. Ishte e ndrojtur. E megjithatë dukej se kishte mall. Shumë mall.

- Nuk e dija se do të vije… kisha frikë se s’do të shikoja më.

- Ja ku erdha! - pëshpëriti ai.

- Eja, - i tha ajo pas pak, duke pikasur se po qëndronin një çast të gjatë duke parë njëri-tjetrin, pa folur.

Hynë në korridor dhe pastaj në atë sallon të madh ku në ballë ishte fotografia e Eleonorës me kolonelin, me sa duket në kohën e dasmës së tyre. Pastaj anash, pak më tej, pikasi fotografinë e kolonelit, të veshur ushtarak, atëherë kur kishte shkuar në front. Një fotografi e njohur për të.

- Pyeta dhe më në fund gjeta adresën tënde, - theu heshtjen ajo… - Meqë nuk u njoftove, mendova se kishe shkuar në Shqipëri.

I bëri shenjë të ulej, duke u ulur dhe vetë në kolltukun përballë.

- Po, shkova. Nuk ka shumë kohë. U çmalla, pashë familjen. Pastaj u ktheva.

- Nuk doje të qëndroje?

- Do duhej... atje janë varret e prindërve të mi, gurët e vjetër të shtëpisë, kalldrëmet ku kam ecur fëmijë. Atje gjeta veç disa miq të vjetër. Madje takova dhe Sotirin, - shtoi ai me atë vështrim që shpejt mori një pamje disi ëndërruese.

- Sotirin? Cilin?

- Nuk të kujtohet historia e Zhermenës të fejuar me mikun tim shqiptar me të cilin punonim në minierë?

Ajo qëndroi një çast duke kujtuar në kujtesën e saj.

- Zhermen?

- Po, lionezja që erdhi një dimër në fund të luftës dhe qëndroi një natë tek ne. Vinte të pyeste për të. Ishte bërë si e çmendur dhe priste që ai të kthehej nga Shqipëria... Po ku të kthehej në atë kohë lufte?

- Ah, po, Zhermen... e mbaj mend, turbull... Ajo vajzë me sy jeshil dhe kaçurrelët e saj. Ne nuk u pamë më me të. Histori e trishtë. Domethënë miku yt nuk u kthye më?

Ai pohoi me kokë.

- Ishte e pamundur, kufijtë pas lufte u mbyllën. Më kot e priste Zhermen... Tani nuk di ç’bëhet me të.

Sytë e tyre u kryqëzuan. Ç’sy të bukur, mendoi ai për sytë e saj.

- Po ti, pse nuk qëndrove? - theu heshtjen ajo.

- Si të qëndroja? - qeshi hidhur ai dhe heshti një çast. Sigurisht s’donte të fliste për këtë por pikasi se me ata sy të ngulitur gjithnjë drejt tij ajo priste një përgjigje.

- Gruaja ime ishte gjallë dhe jeta kishte bërë të sajën. Djali ishte rritur, ishte martuar. Fëmijët e tij nuk më njihnin, veç kishin dëgjuar se kishin një gjysh diku larg, në Francë e që s’dihej nëse ishte gjallë apo kishte vdekur. Por vjet im bir u kthye me mua në Francë ku qëndroi një muaj. Të paktën ai më kuptoi pse nuk u ktheva, ndërsa gruaja ime, jo, ajo nuk ma fali që qëndrova në Francë. Sigurisht është e hidhur për mua, por unë nuk mund ta lija Francën. Mendonte se isha martuar me një franceze. Histori të trishta...

Heshtja ra përsëri. Ai vështroi duart e saj, ata gishtërinj të gjatë që aq shumë i kishte puthur dikur. Madje atë çast iu shfaq ai çast kur për herë të parë i fliste për gishtërinjtë e saj, kur i puthte gishtërinjtë dhe numuronte me ta yjet e natës.

- Diçka për të pirë?... Duhet të jesh lodhur besoj, - e shkëputi ajo nga ai çast kujtimesh.

Ai tundi dorën në shenjë mohimi.

- Pak më vonë, - dhe nisi të vështrojë atë sallon të njohur prej shumë kohësh dhe aq të dashur për të. Aty ishin ende sahati i madh me lavjerësin e tij të rëndë e të shndritshëm, komodinat e bukura të stilit Louis XV, skrivania e kolonelit, shandani i madh i argjendë. Sikur asgjë nuk kishte ndryshuar.

- Po, gruaja ime nuk ma fali që nuk u ktheva atje pas lufte, - vazhdoi bisedën ai. - Atëherë im vëlla kishte rënë në burg. Më pas një tjetër vëlla e kishin internuar si nacionalist. Kështu do të ndodhte edhe me mua po të shkoja… Atëherë ishin kohë të këqija. Luftë klasash, si kudo në vendet e Lindjes që iu gjunjëzuan Stalinit.

- Po tani?

- Ah, çfarë të them! Më erdhi keq që e pashë atë vend të shkatërruar. Prisja të shikoja diçka tjetër… Fshatrat janë braktisur dhe rinia ka marrë udhët e botës, në emigracion. Ikin me ç’mundin, me anije, varka, gomone, veç të ikin.

- Po, kam dëgjuar. Madje kanë ardhur dhe në Francë.

Ajo u ngrit dhe afroi dy gota me limonadë. Vështruan njëri-tjetrin. Sy që hetonin duke kërkuar të zhbironin se ç’mendonte tjetri në atë çast, pas aq shumë vitesh, në atë takim të habitshëm dhe aq shumë të ëndërruar.

- Po tani, jeton me dikë? - prishi heshtjen e gjatë ajo me një lloj kureshtje.

- Jo… vetëm! Të thashë, u mësova me vetminë.

- Ashtu?... E habitshme!

- Ishte vërtetë e çuditshme! Pas lufte nuk e duroja dot vetminë. Çdo mbrëmje dilja me një mikun tim shqiptar të njohur në Lion. Shpesh me ne vinte dhe një italian. Ishim miq të mirë. Pastaj, më vonë e ndjeva vërtetë vetminë, në mënyrë të heshtur, pa zhurmë. E kuptova se kisha rënë rob i vetmisë.

Ajo e vështroi dhe buzëqeshi hidhur.

- Vite më pas, më në fund dhe imazhi yt nuk m’u shfaq më siç ndodhte çdo natë. Çdo vit të ri hapja një shishe shampanje në tryezën time. Një gotë ishte gjithnjë për ty, atje, ballë meje. Por më së fundi e kuptova se gjithçka ishte një histori romani, një film i jetës time. Nuk doja ta ktheja kokën pas. Më digjnin sytë, më digjte shpirti.

Një çast të gjatë qëndruan pa folur. Shikonin përsëri njëri-tjetrin, flisnin sytë… Ajo i preku dorën me mall, me dhembje, sikur të donte të mos fliste më. E ç’rëndësi kishin fjalët tani?

- Dy netë para se të vdiste, Sharli të kujtoi… Vuajti shumë. Më tha të të njoftoja.

- Përse nuk më shkrove?

- Nuk doja…

- Ishe ende e zemëruar?

- Po! Ikja tënde më vrau përgjithnjë. Ti ike dhe nuk e ktheve kokën të shihje vetminë time, vetminë që le pas. Ike pa folur dhe kjo më vrau akoma më shumë. Dhe unë jetova me hijen tënde. Ti nuk e di se çdo të thotë të jetosh me një hije.

- Ti kishe Sharlin... Jeta tënde vazhdoi, por jeta ime ishte një vetmi e plotë. Ti nuk e di këtë. Një vetmi e gjatë, me të njëjtat agime dhe mbrëmje. Dhe mbeti e tillë. Edhe unë jetova me një hije, si dhe ti. Ajo hije ishe ti. Në fillim më qortoje, kërkoje që të kthehesha, pastaj dalëngadalë u qetësove dhe re në heshtje, aty, në dhomën time. Më vështroje pa folur, sikur ti përkisja një bote tjetër.

Ai e vështroi me mall. Malli i një jete. Një mungesë e gjatë. Sytë e saj kishin përhumbur tani. Kujtonte.

- Nga dritarja shikoja hënën. Çdo natë ndiqja udhëtimin e atyre hënave që shkonin. Hëna të plota, të cunguara, të braktisura nëpër re, të kafshuara, gjysmë-hëna duke më tërhequr dhe mua në një botë tjetër, hënore. Dhe atëherë, botën tonë e vështroja ndryshe, ftohtë, si të mos i përkisja fare këtij rruzulli. Si kërkoja asgjë kësaj bote, pasi drita tënde s’dukej gjëkundi. Kisha shpresuar një flakërimë, diku. Por tej shtrihej një horizont i errët ku frynin veç erëra...

Ajo ktheu vështrimin për ta parë drejt e në sy. Dhe ai u habit që ajo i kishte ende hiret e saj dhe ata sy të mëdhenj që i shkëlqenin, flokët me onde që i binin mbi supe, shtati i drejtë. E habitshme! I ngjante aktores Ingrid Bergman në filmat e saj të fundit.

- Çfarë? - e ndërpreu ajo duke pikasur vështrimin e tij të gjatë dhe të habitur, sikur të donte të zbulonte diçka në fytyrën e saj.

- Nuk di pse më ngjan me Ingrid Bergman.

- Ashtu? - qeshi ajo dhe tundi flokët e saj mbi supe.

- Në Paris vite të tëra shkoja në kinema. Emigrantët politikë shqiptarë kërkonin të më tërhiqnin në manifestimet e tyre politike, por mua asnjëherë nuk më ka interesuar politika. Të duash të ndryshosh diçka në një shoqëri këtë s’mund ta bësh nga larg. Duhet të jesh aty ku luhet fati i një shoqërie. Kështu, një nga pasionet e mia