ყმაწვილი (ნაწილი III)

By ფიოდორ დოსტოევსკი

დოსტოევსკის გვიანი პერიოდის რომანთა შორის "ყმაწვილი" განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს. იგი მოგვითხრობს მემამულე ვერსილოვისა და მისი მოახლე სოფია ანდრეევნას უკანონო შვილის, 19 წლის არკადის ამბავს, რომელიც საზოგადოებაში ადგილის მოსაპოვებლად იბრძვის, აქვს "იდეა", რომ "გახდეს როტშილდი" - 1870-იანი წლების რუსეთში, ქვეყანაში, რომელიც ტრადიციულ ფასეულობებსაა ჩაფრენილი, იმავდროულად კი შეძრულია სოციალიზმისა და ნიჰილიზმის ახლად ჩასახული მიმდინარეობებით.

• Language: ქართული ენა
• Publisher: iBooks
• Release date: Feb 7, 2021

Book preview

ფიოდორ დოსტოევსკი - ყმაწვილი (ნაწილი მესამე)

Ф.М. Достоевский - Подросток (Часть Третья)

ქვეყნდება შპს iBooks-ის მიერ

ვაჟა-ფშაველას მე-3 კვ., მე-7 კ.

0186 თბილისი, საქართველო

www. iBooks.ge

ქართული თარგმანი ეკუთვნის ციალა ჩხეიძეს

iBooks© 2019 ყველა უფლება დაცულია.

მოცემული პუბლიკაციის არც ერთი ნაწილი არ შეიძლება იქნას რეპროდუცირებული, გავრცელებული ან გადაცემული ნებისმიერი ფორმითა და ნებისმიერი საშუალებით, მათ შორის ელექტრონული, მექანიკური, კოპირების, სკანირების, ჩაწერის ან რაიმე სხვა გზით გამომცემლის წინასწარი წერილობითი თანხმობის გარეშე. გამოქვეყნების უფლების შესახებ გთხოვთ მოგვმართოთ შემდეგ მისამართზე: [e-mail]

სარჩევი

ნაწილი მესამე

თავი პირველი

თავი მეორე

თავი მესამე

თავი მეოთხე

თავი მეხუთე

თავი მეექვსე

თავი მეშვიდე

თავი მერვე

თავი მეცხრე

თავი მეათე

თავი მეთერთმეტე

თავი მეთორმეტე

თავი მეცამეტე

განმარტებები

ნაწილი მესამე

თავი პირველი

I

ახლა სულ სხვა რამის შესახებ.

სულ გაუწყებთ ხოლმე: სხვა რამის შესახებ, სხვა რამის შესახებ-მეთქი, და მაინც კვლავ მარტო ჩემი ამბებით ვაჭრელებ სტრიქონებს. ათასჯერ განვაცხადე, რომ სრულიადაც არ მინდა ჩემი თავის აღწერა, და მტკიცედაც არ მინდოდა, როცა წერა დავიწყე: მეტად კარგად მესმის, რომ მე სრულებითაც არ ვესაჭიროები მკითხველს. მე აღვწერ და მინდა აღვწერო სხვები, და არა საკუთარი თავი, ხოლო თუ მაინც სულ მე გამოვტყვრები ხოლმე, ეს მხოლოდ სამწუხარო შეცდომაა, რადგან როგორადაც არ უნდა მინდოდეს, მაინც ვერაფრის გულისთვის გვერდს ვერ ავუვლი ჩემს თავს. ყველაზე მეტად კი ისა მწყინს, რომ რაკი ასე გულმხურვალედ აღვწერ, რაც საკუთრივ მე გადამხდა, საბაბს გაძლევთ იფიქროთ, რომ ახლაც ისეთივე ვარ, როგორიც მაშინ ვიყავი. თუმცა მკითხველს ახსოვს, რომ არაერთხელ წამოვიძახე: „ო, რომ შეიძლებოდეს ძველის შეცვლა და სულ ხელახლა დაწყება!". მე რომ ახლა რადიკალურად არ გამოვცვლილიყავ და სულ სხვა ადამიანი არ გავმხდარიყავ, ამას ვერ წამოვიძახებდი. ეს მეტად აშკარაა; ნეტავ ვისმეს შეეძლოს წარმოიდგინოს, რარიგ მომბეზრდა ამდენი მობოდიშება და წინასიტყვაობანი, იძულებული რომ ვარ წამწუთიერ ჩავურთო - ჩემი ჩანაწერების შუაგულშიც კი!

ახლა საქმეს მივხედოთ.

ცხრა დღეს უგრძნობლად ყოფნის მერე გონს მოველ განახლებული, ოღონდ გამოსწორებული კი არა, თუმცა, ცხადია, ჩემი განახლება სულელური იყო, თუ ფართო გაგებით იქნებ, ახლა რომ მომხდარიყო, სხვაგვარად ყოფილიყო. იდეა, ესე შევაფასებთ, და იგი გრძნობა, კვლავ მხოლოდ იმაში მდგომარეობდა (როგორც ათასჯერ იყო წინათაც), რომ მიმეტოვებინა ყველანი, ოღონდ ახლა კი უეჭველად წავსულიყავი, თორემ წინათაც ათასჯერ გადამიწყვეტია და ვერ კი შემისრულებია. პატიოსნებას ვფიცავ, არავისთვის არ მინდოდა სამაგიეროს მიზღვა, - თუმცა ყველამ მატკინა გული. გადაწყვეტილი მქონდა წავსულიყავი ისე, რომ არ ყოფილიყო არც ზიზღი, არც წყევლა-კრულვა, მაგრამ მინდოდა მქონოდა საკუთარი, ოღონდ უკვე ნამდვილი, ძალა, რომელიც მთელს დედამიწის ზურგზე არავისზე არ იქნებოდა დამოკიდებული; მე კი ცოტას გაწყდა არ შევურიგდი ყველაფერს ამ ქვეყნად! ამ ჩემს მაშინდელ ოცნებას ვწერ არა როგორც აზრს, არამედ როგორც მაშინდელ შეუმართებელს შეგრძნებას. ვიდრე ლოგინად ვიწექ, არ მინდოდა ამ შეგრძნების ფორმულირება. ავადმყოფი და ღონემიხდილი ვიწექი ვერსილოვის ოთახში, რომელიც მე დამითმეს, და გულისტკივილით ვგრძნობდი, თუ უძლურების რა დაბალ საფეხურზე ვიყავ: საწოლზე ეგდო რაღაც ჩალის ღერო, და არა ადამიანი, და მარტო ავადმყოფობა არ იყო ამის მიზეზი - ეს იყო მწარე! და აი, ჩემი არსების სიღრმიდან მთელი ძალით წამოვიდა პროტესტი და ლამის მახრჩობდა უსაზღვროდ გაზვიადებული ქედმაღლობისა და სხვათა გამოწვევის რაღაცნაირი გრძნობა. არ მახსოვს სხვა დრო მთელს ჩემს ცხოვრებაში, როცა ისე სავსე ვყოფილიყავ ქედმაღლური შეგრძნებით, როგორც ჩემი გამოჯანმრთელების პირველ დღეებში, ესე იგი, როცა საწოლზე ეგდო ჩალის ღერო.

მაგრამ ჯერჯერობით ვდუმდი და ისიც კი გადავწყვიტე, არაფრის ფიქრსა და განსჯას არ დავიწყებ-მეთქი. სულ ერთთავად სახეში მივჩერებოდი მათ და ვცდილობდი მივმხვდარიყავი ყველაფერს, რაც მესაჭიროებოდა. ეტყობოდა არც მათ სურდათ ჩემი გამოკითხვა და ცნობისმოყვარეობის გამოჩენა, და სულ სხვა ამბებზე მელაპარაკებოდნენ. მათი ასეთი საქციელი მომწონდა და იმავ დროს გულიც მწყდებოდა; არ მოვყვები ამ წინააღმდეგობის ახსნას. ლიზას დედაჩემზე უფრო იშვიათად ვხედავდი, თუმცა დღეში ორჯერ მაინც მნახულობდა. მათი ნაწყვეტ-ნაწყვეტი ლაპარაკიდან და მთელი მათი შესახედაობიდან დავასკვენი, რომ ლიზას ძალზე ბევრი საზრუნავი გასჩენია და ხშირად შინ არც კია ხოლმე ამ თავისი საქმეების გამო: ჯერ მარტო ფიქრიც კი იმისა, რომ მას შეიძლებოდა ჰქონოდა „თავისი საქმეები, ჩემთვის გულსატკენი იყო! თუმცა, კაცმა რომ თქვას, ყოველივე ეს მხოლოდ ავადმყოფური, წმინდა ფიზიოლოგიური შეგრძნებანი იყო, რომელთა აღწერა არცა ღირს. ტატიანა პავლოვნაც თითქმის ყოველდღე მნახულობდა, და თუმცა ზედ არ მადნებოდა, მაგრამ აღარც მთათხავდა ადრინდულად, რამაც ძალიან დამწყვიტა გული, იმდენად, რომ პირდაპირ ვუთხარი: „ტატიანა პავლოვნა, ძალზე მოსაწყენი ბრძანდებით, როცა არ ილანძღებით. - „თუ ეგრეა, აღარ მოვალ", - მომიჭრა სიტყვა და წავიდა. მე კი გამიხარდა, რომ ერთი ადამიანი მაინც გავაგდე.

ყველაზე მეტად დედაჩემს ვუშრობდი სისხლს და მასზე ვიყრიდი ჯავრს. გამგელებულ მადაზე მოველ და ძალიან ვბუზღუნებდი ხოლმე, საჭმელს მიგვიანებთ-მეთქი (არასოდეს კი არ დაუგვიანებიათ). დედამ აღარ იცოდა, რითი ეამებინა. ერთხელ წვნიანი მომიტანა და, ჩვეულებისამებრ, თვითონ დამიწყო ჭმევა, მე კი ვჭამდი და თან სულ ვჯიჯღინებდი. და უცებ ბრაზი მომივიდა, რომ ვჯიჯღინებდი: „იქნებ ამის მეტი არც არავინ მიყვარს და სწორედ ამას კი ვაწვალებ". მაგრამ სიბრაზე არ მინელდებოდა და ბრაზისაგან უცებ ავტირდი, საწყალ დედას კი ეგონა, გული ამიჩვილდა და იმიტომ ვტირი, დაიხარა და კოცნა დამიწყო. თავი შევიკავე, ძლივძლივობით ავიტანე მისი კოცნა და იმ წამში მართლაც მძულდა. მაგრამ დედაჩემი ყოველთვის მიყვარდა, მაშინაც მიყვარდა და სრულებით არ მძულდა, ხოლო მჭირდა ის, რაც ყოველთვის ხდება ხოლმე: ვინც მეტად გვიყვარს, სხვაზე მეტად მას ვატკენთ გულს.

ამ პირველ დღეებში კი მხოლოდ ექიმი მძულდა. ეს გახლდათ ერთი ამპარტავანი სახის ყმაწვილი კაცი, რომელიც მკვახედ და უზრდელადაც კი ლაპარაკობდა. იტყოდით, თავიანთ მეცნიერებაში სწორედ გუშინ უეცრად რაღაც განსაკუთრებული შეუტყვიათო, სინამდვილეში კი გუშინ განსაკუთრებული არაფერი მომხდარა; მაგრამ მუდამ ასეთნი არიან „შუათანანი და „ქუჩა. კარგა ხანს ვითმინე, მაგრამ ბოლოს ერთბაშად ამომხეთქა და ჩვენები ყველანი იქ იყვნენ, როცა განვუცხადე, ტყუილად დაეთრევი, უშენოდაც მოვრჩები-მეთქი, კაცმა რომ შეგხედოს, რეალისტი ეგონები, ცრურწმენებით კი ხარ სავსე და ვერ გაგიგია, რომ მედიცინას ჯერ კაციშვილი არ მოურჩენია-მეთქი; დასასრულ, გეტყობა, საშინლად გაუნათლებელი ხარ, როგორიც არიან ახლა ჩვენში ტექნიკოსები და სპეციალისტები, რომლებიც ამ ბოლო დროს ძალზე მაღლა სწევენ ცხვირს-მეთქი. ექიმმა ეს ძალიან იწყინა (რითაც მშვენივრად დაამტკიცა, რა შვილიც ბრძანდებოდა), მაგრამ მაინც არ შეუწყვეტია სიარული. ბოლოს განვუცხადე ვერსილოვს, თუ აქ სიარულს თავს არ დაანებებს, ათასჯერ უარეს რამეებს ვეტყვი-მეთქი. ამის პასუხად ვერსილოვმა მხოლოდ ის მითხრა, რაც შენ უკვე უთხარი, იმაზე ორჯერ უარესსაც ვეღარ იტყვის კაცი, არამცთუ ათჯერ უარესსო. გამიხარდა, ეს რომ შეენიშნა.

რა კაცია მაინც! ვერსილოვზე მოგახსენებთ. მხოლოდ და მხოლოდ ის, ის იყო ყველაფრის მიზეზი - და არ იკითხავთ? - მხოლოდ იმას არ ვუბრაზდებოდი. განა მარტო იმით მომიგო გული, ისეთნაირად რომ მექცეოდა. ვფიქრობ, ორივემ ვიგრძენით მაშინ, რომ ბევრი რამ გვაქვს ერთმანეთისთვის სათქმელი და ასახსნელი... და რომ სწორედ ამიტომ ყველაფერს ის აჯობებს, თუ არასოდეს არაფერს ვეტყვით ერთმანეთს. ძალზე სასიამოვნოა, როცა ცხოვრება ამგვარ მდგომარეობაში ჩაგაგდებს კაცს და ამ დროს ჭკვიან ადამიანს წააწყდები! ჩემი ნაამბობის მეორე ნაწილში მე გავუსწარი ამბებს. და უკვე გიამბეთ, რომ ვერსილოვმა ძალზე მოკლედ და ნათლად გადმომცა, თუ რა მომწერა დაპატიმრებულმა თავადმა, რანაირად მომბანა სირცხვილი ზერშჩიკოვმა და სხვ. და სხვ.; რაკი გადავწყვიტე, ამაზე ხმას არ ამოვიღებ-მეთქი, ამიტომ მხოლოდ ორიოდე ყოვლად მოკლე შეკითხვა მივეცი, ისიც ძალზე მშრალად; მანაც ნათელი და ზუსტი პასუხი მომცა, არავითარი ზედმეტი სიტყვები არ დაუხარჯავს და, რაც ყველაზე უკეთესი იყო, არავითარი ზედმეტი გრძნობები არ გამოუმჟღავნებია. მე კი სწორედ ზედმეტი გრძნობებისა მეშინოდა მაშინ.

ლამბერტის შესახებ ხმას არ ვიღებ, მაგრამ მკითხველი, ცხადია, მიმხვდარია, რომ ძალიან ბევრს ვფიქრობდი მასზე. სანამ უგონოდ ვიყავ და ვბოდავდი, რამდენჯერმე ვახსენე ლამბერტი; მაგრამ როცა გონს მოველ და ჩვენებს დავუკვირდი, მივხვდი, რომ ლამბერტის შესახებ არავინ, ვერსილოვმაც კი, არაფერი იცის, და რომ ყველაფერი საიდუმლოდ დარჩა. მაშინ გავიხარე და შიშმაც გამიარა, მაგრამ, როგორც მერე შევიტყვე, ჩემდა გასაოცრად, თურმე ვცდებოდი. ჩემი ავადმყოფობის დროს ის უკვე ყოფილიყო ჩვენსას, მაგრამ ვერსილოვს არაფერი უთქვამს ამის თაობაზე და მეც გადავწყვიტე, ლამბერტს ჩემი გზა-კვალი დაეკარგა-მეთქი. მიუხედავად ამისა მაინც ხშირად ვფიქრობდი მასზე; ეს კიდევ ცოტაა: როცა მასზე ვფიქრობდი, ზიზღს ხომ არ ვგრძნობდი და არა, და არა მხოლოდ ცნობისმოყვარეობით, არამედ, ასე გასინჯეთ, თანაგრძნობითაც კი ვიგონებდი, თითქოს გული მეუბნებოდა, აქაა რაღაც ახალი და ხვავიანი, რაც შეესატყვისება ახალ გრძნობებს და გეგმებს, მე რომ მებადებიან-მეთქი. ერთი სიტყვით, გადავწყვიტე, როგორც კი გავბედავ, რომ დავიწყო ფიქრი, ყველაზე უწინ ლამბერტის ამბავს მოვიფიქრებ-მეთქი. ერთი უცნაურობა უნდა აღვნიშნო: სრულიად დამავიწყდა, სად ცხოვრობდა და რომელ ქუჩაზე მოხდა მაშინ ის ამბავი. ოთახიც მახსოვდა, ალფონსინაც, ფინიაც, დერეფანიც, - ხელად დაგიხატავდით; მაგრამ სად მოხდა ყველაფერი, ესე იგი, რომელ ქუჩაზე და რომელ სახლში, სულ აღარ მახსოვდა. და ყველაზე უცნაური ისაა, რომ ამას მხოლოდ გონზე მოსვლის მესამე თუ მეოთხე დღეს მივხვდი, როცა უკვე კარგა ხანი იყო ლამბერტი გამიხდა საზრუნავი.

ასეთი იყო ჩემი პირველი შეგრძნებანი, როცა სააქაოსკენ ვქენი პირი. მე მხოლოდ ყველაზე ზერელე რამეები აღვნიშნე, და, უთუოდ, ვერ შევძლებდი მთავარის აღნიშვნას. მართლაც, იქნებ სწორედ მაშინ გაირკვა და ჩამოყალიბდა ჩემს გულში ყველაფერი მთავარი; მართლაც და მართლაც, მარტო იმაში ხომ არ მიდიოდა დრო, რომ ვჯავრობდი და ვბრაზობდი, ბულიონს მიგვიანებენ-მეთქი. ო, მახსოვს, რა ნაღვლიან გუნებაზე ვდგებოდი მაშინ ზოგჯერ და როგორ ვდარდობდი, მეტადრე როცა დიდი ხნით ვრჩებოდი მარტოკა. ისინი კი, თითქოს განგებ, მალე მიხვდნენ, რომ მათთან ყოფნა მიმძიმდა, მათი თანაგრძნობა მაღიზიანებდა, და უფრო და უფრო ხშირად მტოვებდნენ მარტოკას: ზედმეტად გამახვილებული მიხვედრილობა.

II

მეოთხე დღე იყო, რაც გონს მოვედი, ნაშუადღევის სამი საათი იქნებოდა, ვიწექი ჩემს საწოლზე, ოთახში არავინ იყო. მზიანი დარი იდგა და ვიცოდი, რომ ოთხ საათზე, როცა მზე ჩასვლას იწყებს, მისი ირიბი წითელი სხივი ჩემი კედლის კუთხეს მოხვდებოდა და წითელ ლაქად გაანათებდა იმ ადგილს. წინა დღეებშიც ასე იყო და იმიტომ ვიცოდი და იმ ამბავმა, რომ ეს აუცილებლად მოხდება ერთ საათში, ხოლო, რაც მთავარია, იმან, რომ მე ეს წინასწარ ვიცოდი, როგორც ორჯერ ორი, საშინლად გამაბრაზა და გამაბოროტა. მოუსვენრად გადმოვტრიალდი მთელი ტანით და უცებ, ამ ღრმა სიჩუმეში, მკაფიოდ შემომესმა სიტყვები: „უფალო, იესო ქრისტევ, ღმერთო ჩვენო, შეგვიწყალენ ჩვენ". ეს სიტყვები ნახევრად ჩურჩულით იყო ნათქვამი, მერე ვიღაცამ ისე ამოიოხრა, თითქოს გული მთლად თან ამოატანაო, და კვლავ სრული სიჩუმე გამეფდა. მაშინვე თავი წამოვწიე.

ადრევეც, ესე იგი წინდღეს და ორი დღის წინაც კი, უკვე შევამჩნიე განსაკუთრებული რაღაც ჩვენს ქვედა სამ ოთახში. სასტუმრო ოთახის იქით რომ პატარა ოთახი იყო, სადაც წინათ დედა და ლიზა ცხოვრობდნენ, ეტყობოდა, ახლა ვიღაც სხვა დამდგარიყო. უკვე რამდენჯერმე შემომესმა რაღაც ხმები დღისითაც და ღამითაც, მაგრამ ეს მხოლოდ თითო წამით იყო ხოლმე და მყისვე რამდენიმე საათით სრული სიჩუმე ისადგურებდა, ასე რომ ყურადღება აღარ მიმიქცევია. წინდღეს ერთი პირობა ვიფიქრე, იქ ალბათ ვერსილოვი გადავიდა-მეთქი, მით უმეტეს, რომ მალე თვითონაც შემოვიდა ჩემთან, თუმცა ამასთან მათივე ლაპარაკიდან დანამდვილებით ვიცოდი, რომ ვერსილოვი, ჩემი ავადმყოფობის გამო, დროებით გადავიდა რომელიღაც სხვა ბინაში და ღამესაც იქ ათევდა. ხოლო დედა და ლიზა რომ ზევით, ჩემს ყოფილ „კუბოში" გადავიდნენ (მე რომ არ შემაწუხონ-მეთქი, ვფიქრობდი), ეს დიდი ხნის შეტყობილი მქონდა და ისიც კი გავიფიქრე: რანაირად დაეტივნენ იქ ორივენი-მეთქი? და უცებ ახლა ირკვევა, რომ მათ ადრინდელ ოთახში ცხოვრობს ვიღაც კაცი და რომ ეს კაცი ვერსილოვი არ ყოფილა. არც კი ველოდი, ისე მსუბუქად გადმოვყავ საწოლიდან ფეხები (მანამდე შეფერებული ვიყავ, მთლად უილაჯო ვარ-მეთქი), ჩავყავ ფეხსაცმელში, წამოვიხურე კრაველის რუხი ხალათი, რომელიც იქვე იდო (და რომელიც ვერსილოვს შემოეწირა ჩემთვის), გავიარე ჩვენი სასტუმრო და დედაჩემის ძველ საწოლ ოთახს მივადექი. იქ დანახულმა მთლად ამიბნია თავგზა; მსგავსს ვერაფერს წარმოვიდგენდი და გაშეშებული გავჩერდი კარებში.

იქ იჯდა თოვლივით თმაგადაპენტილი მოხუცი, რომელსაც დიდი, საშინლად თეთრი წვერი ჰქონდა; ეტყობოდა, კარგა ხანია, რაც აქ იყო. ლოგინზე კი არა, დედაჩემის დაბალ, პატარა სკამზე იჯდა, ოღონდ ზურგით მიყრდნობოდა საწოლს. ისე წელგამართული იჯდა, იტყოდით, არც კი სჭირდება რაიმე საყრდენიო, თუმცა, ეტყობოდა, ავად იყო. პერანგზემოთ ეცვა ბეწვის ტყაპუჭი, მუხლებზე დედაჩემის პლედი ეფარა, ფეხი ფლოსტებში გაეყარა, ადვილად მიხვდებოდით, რომ მაღალი, წარმოსადეგი ტანისა უნდა ყოფილიყო, მხარბეჭიანი იყო, მიუხედავად ავადმყოფობისა, ძალზე მხნედ გამოიყურებოდა, თუმცა ცოტა ფერმიხდილი და გამხდარი ჩანდა, მოგრძო სახე ჰქონდა, ძალზე ხშირი, მაგრამ არცთუ ძალიან გრძელი თმა, სამოცდაათ წელს გადაცილებული იქნებოდა. იქვე, ხელმისაწვდომად, მაგიდაზე იდო სამი თუ ოთხი წიგნი და ვერცხლის სათვალე. თუმცა მანამდე გულშიც არ გამივლია, მას თუ შევხვდებოდი, მაინც იმავ წამს მივხვდი, ვინც იყო, ოღონდ ჯერ კიდევ ვერ მომესაზრებინა, რანაირად გაატარა ეს დღეები თითქმის ჩემ გვერდით ისე წყნარად, რომ აქამდე ჩამიჩუმიც არ გამეგონა.

ჩემს დანახვაზე არ განძრეულა, ოღონდ ჩაციებით და უსიტყვოდ მომჩერებოდა, ისევე, როგორც მე მივჩერებოდი. იმ განსხვავებით, რომ მე უზომო გაოცებით შევცქეროდი, მას კი ოდნავი განცვიფრებაც არ ეხატებოდა სახეზე. პირიქით, როცა თითქოს იმ ხუთი თუ ათი წამის დუმილის დროს თავით ბოლომდე კარგად დამათვალიერა, უცებ გამიღიმა და წყნარად და ჩუმად გაიცინა კიდეც, და თუმცა სიცილმა მალე გადაუარა, მაგრამ ნათელი და მხიარული კვალი დაუტოვა სახეზე და, რაც მთავარია, ძალზე ლაჟვარდ, სხივიან, დიდრონ თვალებში, რომლებსაც ზედ ჩამოსწოლოდა სიბერისგან შესიებული ქუთუთოები და გარს შემოსჯარვოდა ურიცხვი პაწია ნაოჭი. ყველაზე უფრო მისმა ამ სიცილმა იმოქმედა ჩემზე.

მე თუ მკითხავთ, როცა ადამიანი იცინის, უმეტეს შემთხვევაში საზიზღარი შესახედავია. ადამიანთა სიცილში მეტწილად მჟღავნდება ხოლმე რაღაც უხამსი, რაღაც ისეთი, რაც ამცირებს მოცინარს, თუმცა თვით მოცინარმა თითქმის არასოდეს იცის, თუ რა შთაბეჭდილებას ახდენს სხვებზე. არ იცის ისევე, როგორც საერთოდ არავინ იცის, თუ როგორი სახე აქვს, როცა ძინავს. ზოგ მძინარეს ძილშიც ჭკვიანი სახე აქვს, ზოგს კი, ჭკვიანიც რომ იყოს, ძილში ძალზე სულელური და ამიტომაც სასაცილო სახე უხდება. არ ვიცი, რისი ბრალია ეს: მე მხოლოდ იმის თქმა მინდა, რომ მოცინარმა, ისევე, როგორც მძინარემ, მეტწილად არაფერი იცის თავისი სახის შესახებ. ადამიანთა დიდ უმრავლესობას საერთოდ არ ეხერხება სიცილი. თუმცა მოხერხება რა სათქმელია: ეს ნიჭია, და ხელოვნურად ვერ გამოიმუშავებ. მხოლოდ იმითი თუ გამოიმუშავებ, რომ საკუთარ თავს გარდაქმნი, უკეთესობისკენ წახვალ და მოერევი შენი ხასიათის ცუდ ინსტინქტებს: მაშინ ასეთ კაცს, ადვილი შესაძლოა, სიცილიც უკეთესი გაუხდეს. ზოგი კაცი მთლიანად გასცემს ხოლმე თავს სიცილით, და ერთბაშად შეიტყობთ, რა შვილიც ყოფილა. უდავოდ ჭკვიანური სიცილიც კი ხანდახან შესაზარია ხოლმე. სიცილი უწინარეს ყოვლისა გულწრფელობას მოითხოვს, მერედა სადა აქვთ გულწრფელობა ადამიანებს? სიცილი უბოროტობას მოითხოვს, ადამიანები კი მეტწილად ბოროტად იცინიან. გულწრფელი და უბოროტო სიცილი მხიარულებაა, მერედა სადა აქვთ ადამიანებს მხიარულება ჩვენს საუკუნეში და იციან კი მხიარულება? (ჩვენს საუკუნეში მხიარულების შესახებ ეს ნათქვამი ვერსილოვისაა და მე, დამამახსოვრდა.) მხიარულება ადამიანის ის თვისებაა, რომელიც ყველაზე მეტად, თავიან-ფეხიანად გასცემს ხოლმე ადამიანს. ზოგი ხასიათია ისეთი, დიდხანს კარგად ვერ გაუსინჯავ კბილს, მაგრამ გაიცინებს ადამიანი უცებ ძალზე გულწრფელად და მთელი მისი ხასიათი თითქოს ხელისგულზე გადაგეშალაო. მხოლოდ უმაღლესად და ყოვლად ბედნიერად განვითარებულ ადამიანს შეუძლია იმხიარულოს გულთანაზიარად, ესე იგი წარმტაცად და გულკეთილად. გონებრივ განვითარებაზე კი არ მოგახსენებთ, არამედ ხასიათზე, მთლიანად ადამიანზე. მაშ ასე: თუ გნებავთ გაიგოთ ადამიანი და გაერკვეთ მის სულში, დაუკვირდით არა იმას, თუ როგორ სდუმს ან როგორ ლაპარაკობს, ანდა როგორ ტირის, ან თუნდაც როგორ აღელვებს მას უკეთილშობილესი იდეები, არამედ უმჯობესია დაუკვირდეთ, როდესაც იცინის. თუ კარგად იცინის - მაშ კარგი ადამიანი ყოფილა. თან დაუკვირდით ყოველივეს, რაც ნიშანდობლივია: მაგალითად, ადამიანის სიცილი არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გეჩვენოთ სულელური, რაგინდ მხიარული და გულუბრყვილოც არ იყოს ის. როგორც კი შენიშნავთ, რომ სიცილი თუნდაც სულ ოდნავ სულელურია, მაშასადამე, ეჭვი არ არის, ის ადამიანი გონებრივად შეზღუდულია, თუნდაც სულ იდეებს აფრქვევდეს. თუ სულელურად არ იცინის, მაგრამ თვითონ ადამიანი, როცა გაიცინებს, უეცრად რატომღაც სასაცილო ხდება, თუნდაც სულ ცოტათი, - იცოდეთ, რომ ამ ადამიანს არ გააჩნია ნამდვილი საკუთარი ღირსება, ყოველ შემთხვევაში სრულად მაინც არ გააჩნია. ან, დასასრულ, თუ სიცილი გულთანაზიარი კია, მაგრამ მაინც რატომღაც ცოტა უხამსი მოგეჩვენათ, იცოდეთ, რომ იმ ადამიანის ბუნებაც უხამსია, და ყოველივე კეთილშობილი და ამაღლებული, რაც ადრე შეგინიშნავთ მასში, - ან განზრახ ხელოვნურია, ანდა შეუგნებლად ნასესხები, და რომ ეს ადამიანი შემდეგში აუცილებლად უარესისკენ იზამს პირს, ხელს მოჰკიდებს „სასარგებლო" საქმიანობას, ხოლო კეთილშობილ იდეებს დაუნანებლად უკუაგდებს, ვით ყმაწვილურ შეცდომასა და გატაცებას. ეს ამოდენა ტირადა სიცილის შესახებ განზრახ მოვათავსე აქ და ამბის მიმდინარეობასაც კი შეველიე, ვინაიდან ჩემი ცხოვრების ერთ-ერთ სერიოზულ დასკვნად ეს მიმაჩნია. განსაკუთრებით ვურჩევ ამ ჩემს შეხედულებას საპატარძლო ქალიშვილებს, რომლებიც უკვე მზად არიან ცოლად გაჰყვნენ თავიანთ რჩეულს, მაგრამ ჯერ მაინც ჩაფიქრებითა და უნდობლობით აკვირდებიან და საბოლოოდ ვერ გადაუწყვეტიათ წაყოლა. მასხარად ნუ აიგდებენ უბადრუკ ყმაწვილს იმის გამო, რომ თავისი დარიგებებით ეჩრება საქორწინო საქმეებში, რომლისაც არაფერი გაეგება. მაგრამ მე გამეგება მხოლოდ ის, რომ სიცილი სულის შეუმცდარი ჭაშნიკია. შეხედეთ ბავშვს: მხოლოდ ბავშვებმა იციან უზადოდ კარგი სიცილი - იმიტომაც არიან მომხიბვლელნი. მტირალა ბავშვი მეზიზღება, მოცინარი და მხიარული კი სამოთხის შუქია, მომავლის გამოცხადებაა, როცა ადამიანი, ბოლოს და ბოლოს, ბავშვივით უმანკო და გულუბრყვილო შეიქნება. და აი რაღაც ბავშვური და საარაკოდ მიმზიდველი რამ გაკრთა ამ მოხუცის წუთიერ სიცილში, მაშინვე მივუახლოვდი.

III

- დაჯექი, ჩაიმუხლე, ვინ იცის, ფეხები ჯერ ისევ გღალატობენ, - ტკბილად მიმიწვია და თავის გვერდით მიმითითა, თან არ მაშორებდა სხივოსან თვალებს. ახლოს დავუჯექი და ვუთხარი:

- მე გიცნობთ, თქვენ მაკარ ივანოვიჩი ხართ.

- ეგრეა, საყვარელო, მიხარია, რომ წამოდექი. შენ - ჭაბუკი ხარ, გასახარად უნდა იყო. ბერიკაცს სამარისკენ უდევს გზა, ჭაბუკმა კი უნდა იცოცხლოს.

- განა ავადა ხართ?

- ავადა ვარ, მეგობარო, უფრო კი ფეხები მაწუხებენ; აქამდე მომიყვანეს ფეხებმა, აქ კი, დავჯექი თუ არა - დამისივდა. გასულ ხუთშაბათს დამეწყო, აი მაშინ, გრადუსებმა რომ დაიჭირა (N.B. ესე იგი ყინვამ დაიჭირა). აქამდე მალამოთი ვიზელდი ხოლმე; შარშანწინ ლიხტენმა, ექიმმა ედმუნდ კარლიჩმა გამომიწერა, მოსკოვს რომ ვიყავ, და ძაანაც მიხდებოდა; ახლა კი აღარ მიხდება. გულიც დაჭერილი მაქვს. გუშინს აქეთ ისე მტეხს, თითქოს ძაღლები მგლეჯენო... ღამე ძილი აღარა მაქვს.

- ესე როგორა ხართ აქ, რომ თქვენი ბაიბურიც არ ისმის? - სიტყვა შევაწყვეტინე.

მან შემომხედა, თითქოს რაღაცას საზრობსო.

- შენ, ემანდ დედაშენი არ გააღვიძო, - დაურთო, თითქოს უცებ რაღაც გაახსენდაო, - მთელი ღამე აქ ტრიალებდა ისე უჩუმრად, გეგონება ბუზიაო; ახლა კი, ვიცი, წამოწვა. ოხ, რა მწარეა მოხუცის ავადმყოფობა, - ამოიხვნეშა მან. - ხომ თითქოს, სული რაში უდგიაო, მაგრამ მაინც რომ ცოცხალია და შეჰხარის ქვეყნიერებას; და ვგონებ, მთელი სიცოცხლე თავიდან რომ ჰქონდეს დასაწყები, არც ეს შეუკრთობდა სულს; თუმცა იქნებ ასეთი ფიქრი ცოდვაცაა.

- როტომაა ცოდვა?

- ოცნებაა ეს, ასეთი ფიქრი, მოხუცმა კი ლამაზად უნდა დაუტევოს საწუთრო. კვლავაც გეტყვი, თუ დრტვინვით ან არადა უკმაყოფილებით შეხვდა სიკვდილს, ესე არს ცოდვა უდიდესი, ხოლო თუ სულის სიმხიარულემ შეაყვარა სიცოცხლე, მაშინ, ვფიქრობ, უფალიც მიუტევებს, თუნდაც ბერიკაცს. უჭირს ადამიანს იცოდეს ყველა შეცოდება, გაერკვეს რა არის ცოდვა და რა არა: აქ საიდუმლოებაა, რომელსაც კაცის გონება ვერ შესწვდება. მოხუცს მუდამჟამს კმაყოფილება ჰმართებს, ხოლო უნდა მოკვდეს სრული გონებით, ნეტარი და საამური, მაძღარი თავისი წუთისოფლით, უნდა შენატროდეს აღსასრულსა თვისსა და ხარობდეს, რა განვალ ვითარცა ხუვილი[1] მოწეული მჭელეულსა[2], აღავსენ საიდუმლოი შენი.

- თქვენ სულ „საიდუმლოს გაიძახით; „აღავსენ საიდუმლოი შენი რა არის? - ვკითხე და კარისკენ მივიხედე. მიხაროდა, რომ მარტოკანი ვიყავით, და რომ ირგვლივ ისეთი აღუშფოთველი სიჩუმე სუფევდა. ჩამავალი მზე სხივებს აფრქვევდა ფანჯარაში. ის ცოტა არ იყოს მაღალფარდოვნად და არცთუ მთლად ზუსტად ლაპარაკობდა, მაგრამ ძალზე გულწრფელი კი იყო და თან რაღაც ძლიერ აღგზნებული. თითქოს მართლაც გახარებოდეს ჩემი მისვლა. მაგრამ აშკარად ეტყობოდა, ავადმყოფურად აღგზნებული, მეტისმეტად აღგზნებული რომ იყო. მას უკან, რაც აქ შემოველ, მეც ავად შევიქენ, მეც აღგზნებული ვიყავ.

- საიდუმლოება რა არის? ყველაფერი საიდუმლოებაა, მეგობარო, ყველაფერი უფლის საიდუმლოებაა. ეს საიდუმლოებაა დატანებული ყოველ ხეში, ბალახის ყოველ ღეროში. პაწია ჩიტუნა გალობს თუ ვარსკვლავთა ხომლი კაშკაშებს ღამით ზეცაში - სულ ერთი, ერთნაირი საიდუმლოებაა, ხოლო ყველაზე დიდი საიდუმლოება ისაა, თუ რა ელის სულს კაცისას იმქვეყნად. ასეა, მეგობარო!

- არ ვიცი, რა აზრით ბრძანებთ... მე, რა თქმა უნდა, იმიტომ კი არ მოგახსენებთ, რომ თქვენი გამოჯავრება მინდა, და, მერწმუნეთ, ღმერთი მწამს; მაგრამ ყველა ეს საიდუმლოება რა ხანია ამოსნა გონებამ, ხოლო რაც ჯერ არ ამოუხსნია, იმასაც ამოხსნის, სავსებით დანამდვილებით, და იქნებ ძალიანაც მალე. ბოტანიკამ ზედმიწევნით იცის, რანაირად იზრდება ხე, ფიზიოლოგმა და ანატომმა ისიც კი იციან, ან მალე შეიტყობენ, თუ რატომ გალობს ჩიტი, ხოლო რაც შეეხება ვარსკვლავებს, არამცთუ ყველა დათვლილია, მათი ყოველი მოძრაობაც კი წუთის სიზუსტითაა გამოანგარიშებული. ასე რომ ათასი წლით ადრეც კი შეუძლიათ წუთის სიზუსტით იწინასწარმეტყველონ რომელიმე ცთომილის გამოჩენა... ახლა თვით უშორეს ვარსკვლავთა შემადგენლობაც კი ცნობილი შეიქნა. აიღეთ მიკროსკოპი - ეს გახლავთ გამადიდებელი შუშა, რომელიც საგანს მილიონჯერ ადიდებს - დააკვირდით წყლის წვეთს, და იქ დაინახავთ მთელ ახალ სამყაროს, ცოცხალ არსებათა მთელს ცხოვრებას; ესეც ხომ საიდუმლოება იყო, მაგრამ აკი აღმოაჩინეს.

- გამიგონია ეგენი, გეთაყვა, ბევრჯერ გამიგონია, ხალხს უთქვამს. თქმა არ უნდა: დიდი და სასახელო საქმეა; ყველაფერი ღვთის ნებით მინიჭებია ადამიანს; ტყუილად როდი შთაჰბერა უფალმა ადამიანს სიცოცხლის სუნთქვა: „იცოცხლე და შეიცან".

- ეგ ზოგადი სიტყვებია, მაგრამ თქვენ მეცნიერების მტერი, რადიკალი ხომ არ ბრძანდებით? ესე იგი არ ვიცი, გამიგებთ თუ არა...

- არა, გეთაყვა, პაწაობიდან მეცნიერებას პატივს მივაგებდი, და თუმცა თვით არ ვზიარებივარ სწავლულებას, არა ვდრტვინავ: მე თუ არა, სხვას ხომ ხვდა წილად. იქნებ უმჯობესიც იყოს, იმიტომ რომ ყველას თავისი განეკუთვნება. იმიტომ, საყვარელო მეგობარო, რომ მეცნიერებაც ყველას როდი არგებს. ყველანი თავშეუკავებლები არიან, ყველას უნდა ქვეყნიერება განაცვიფროს, ხოლო მე, იქნებ, სხვებზე მეტად მოვინდომებდი, ნასწავლი თუ ვიქნებოდი. ხოლო რაკი ახლა ფრიად უსწავლელი ვარ, როგორღა გავამპარტავნდები, როცა თვით არაფერი ვიცი? შენ კი ყმაწვილი ხარ და ფხიზელი ჭკუისა, და ასეთი ხვედრი გერგო, შენც ადექ და ისწავლე. შეიცან ყოველივე, რამეთუ როცა შეეყრები უღმერთოს ვისმეს ან თავაშვებულს, შეგეძლოს პასუხი მიაგო, რათა მან არ გაგაბრუოს მკრეხელობით და არ აგიმღვრიოს უმწიფარი ფიქრები. ხოლო ეგ შუშა კი არც ისე დიდი ხანია ვნახე.

მან სული მოითქვა და ამოიოხრა. აშკარად ძალზე დიდი სიამოვნება მივანიჭე, რომ მივედი. ავადმყოფური წყურვილი ჰქონდა გამოლაპარაკებისა. გარდა ამისა, ნამდვილად არ შევცდები, თუ ვიტყვი, რომ ხან რაღაც არაჩვეულებრივი სიყვარულითაც კი მიყურებდა: ალერსით მადებდა ხელს ხელზე, მხარზე მისვამდა ხელს. მაგრამ ხან კი, უნდა გამოვტყდე, თითქოს სულ ვავიწყდებოდი, გინდამც მარტოკა მჯდარიყო, და თუმცა გულმხურვალედ განაგრძობდა ლაპარაკს, მაგრამ თითქოს სადღაც ჰაერში ლაპარაკობდა.

- გენადის უდაბნოში, - განაგრძო მან, - არის ერთი ფრიად ჭკვიანი კაცი, მეგობარო. კეთილშობილი შთამომავლობისაა, პოდპოლკოვნიკის ხარისხი აქვს და უზომო სიმდიდრე. ერისკაცად რომ ცხოვრობდა, ქორწინება არ ისურვა; ხოლო განერინა ქვეყნიერებას აგერ ათი წელია, შეიყვარა წყნარი და მდუმარე ნავსაყუდარი და დაიოკა გრძნობანი თვისნი ქვეყნიერი ამაოებისაგან. მონასტრის მთელ წესდებას იცავს, ბერად შედგომა კი არ სურს. წიგნები აქვს იმდენი, ჩემო მეგობარო, რომ ამდენი ჯერ არსად მინახავს - თვითონ მითხრა, რვა ათასისა იქნება. პიოტრ ვალერიანიჩი ჰქვია. ბევრი რამ უსწავლებია ჩემთვის სხვადასხვა დროს. ფრიად მიყვარდა მისი მოსმენა. ერთხელ ვეუბნები: „ჩემო ბატონო, ეგზომ ჭკვიანი ბრძანდებით, სრულად განეკვეთეთ ნებას თქვენსას და აგერ ათი წელია მორჩილად შემდგარხართ, - რატომ ბერად არ აღიკვეცებით, რათა ბარემ უფრო სრულყოფილი შეიქნათ? მან კი მომიგო: „რას მელაპარაკები, მოხუცო, ჩემზე; იქნებ მე კი არ მომითოკია ჩემი ჭკუა, არამედ მან დამიპყრო ჭკუა მევე. ან რას სჯი ჩემს მორჩილებაზე: იქნებ უკვე კარგა ხანია დავკარგე ზომა ჩემი. ან რას მელაპარაკები ჩემს ნებისაგან განკვეთაზე? აი ახლავე დავთმობ ჩემს ფულს, არც ჩინ-მედლებს დავინანებ, მთელს კავალერიასაც ამ წუთშივე მაგიდაზე გადმოგილაგებ, მაგრამ ათი წელია ვებრძვი ჩემს თავს, და ჩიბუხისთვის ვერ დამინებებია თავი. აბა სადაური მონაზონი ვარ ამის მერე და ნებისყოფის რომელ განკვეთას მიქებ?. და განმაცვიფრა მაშინ ასეთმა თავმდაბლობამ მისმა. იმას ვამბობდი, შარშან ზაფხულს, პეტრეპავლობა დღეს, ისევ იმ უდაბნოში მიმიყვანა უფალმა და ვხედავ სენაკში