Jón Sigurðsson

By Páll Eggert Ólason

Hér er að finna öll fimm bindin úr ævisögu Jón Sigurðsson. Verkið er viðamikið og gefur innsýn í afdrifaríka ævi Jóns Sigurðssonar og sjálfstæðisbaráttuna við Dani.Jón Sigurðsson I-V er ævisaga þjóðarhetju og leiðtoga Íslands í sjálfstæðisbaráttunni á 19. öld. Ævisagan var upprunalega gefin út í fimm bindum af Hinu Íslenzka Þjóðvinafélagi í Reykjavík á árunum 1929-1933. Verkið er viðamikið og gefur innsýn í afdrifaríka ævi Jóns Sigurðssonar og sjálfstæðisbaráttuna við Dani. Höfundur bókanna er Páll Eggert Ólason.

• Language: Íslenska
• Publisher: SAGA Egmont
• Release date: Sep 15, 2023
• ISBN: 9788728323403

Book preview

Jón Sigurðsson

Cover image: Shutterstock

Copyright © 2023 SAGA Egmont

All rights reserved

ISBN: 9788728323403

1st ebook edition

Format: EPUB 3.0

No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means without the prior written permission of the publisher, nor, be otherwise circulated in any form of binding or cover other than in which it is published and without a similar condition being imposed on the subsequent purchaser.

www.sagaegmont.com

Saga is a subsidiary of Egmont. Egmont is Denmark’s largest media company and fully owned by the Egmont Foundation, which donates almost 13,4 million euros annually to children in difficult circumstances.

AÐFARAORÐ.

Það mun líklega almennt viðurkennt, að þær bætur og breytingar í þjóðfèlagsskipan, stjórnháttum og þjóðlífi, sem Íslendingar hafa átt við að búa hina síðari áratugi, hafi engan veginn komið af sjálfu sèr, enga baráttu þurft nè viðbúnað. Allar umbætur eru runnar frá baráttu. Mannlegu eðli er ísköpuð allrík fastheldni við þá aðbúð alla og skorður, sem venjur hafa tamið mönnum. Rætur þessarar fastheldni eru helzt þrenns konar: Hugleysi, tregða og kvíði. Hugleysi aftrar mönnum frá að rísa upp af kodda vanaværðar gegn ofurvaldi. Tregða hamlar þekkingu, því að jafnan er mikið erfiði í því fólgið að kynnast nýungum og breytingum, dæma rètt, velja og hafna. Kvíðinn mun þó ríkastur í mannlegu eðli. Menn þekkja það, er þeir eiga við að búa, en aldrei að fullu það, er við tekur, ef það er óreynt eða lítt reynt af öðrum. Í hugum flestra býr stuggur við ókennd efni. Þeir menn einir, sem ótrauðir eru og kvíðalausir, geta hrundið nokkuru áleiðis, og ef þeir eru framsýnir með forsjá, verða þeir sem vitar, er birtu bera, svo vítt sem tekur ljósmagn þeirra. Það er gifta hvers þjóðfèlags að eiga sem flesta slíkra þegna. Ef þessir kostir eru samfara miklu viti, víðtækri þekkingu, ríkri þjóðhollustu, góðgirni og drengskap, þá lýsir þar sem af kyndli alþjóð allri samtímis og síðan, því að það er eðli sannra mikilmenna, að gagn stendur af þeim eigi öld þeirra einni, heldur einnig óbornum kynslóðum. Þeir menn eru afreksmenn, sem hefjast upp úr öld sinni og benda þjóð eða þjóðum á leiðir til framfara og umbóta. Á þeim hvílir forsjá mannkyns. Þeir kippa þjóðum fram um set. Þeir valda aldahvörfum.

Víst leikur það ekki á tveim tungum, að Jón Sigurðsson var einn slíkur afreksmaður þjóð sinni. Rit þetta hefir að því leyti enga nýung að flytja Íslendingum. En þótt þetta sè viðurkennt, munu menn samt hafa veitt því athygli, að við ber það, að sumir menn, jafnvel stjórnmálamenn, láta sèr um munn fara í ræðu og riti, að Íslendingar hafi ekkert haft fyrir sjálfstæði því, sem þeir kallast nú eiga; það hafi komið upp í hendur þeim fyrirhafnarlaust; þeir hafi engu til þess fórnað; aðrar þjóðir hafi keypt frelsi sitt dýrmætum fórnum, lífi og blóði óteljandi manna, en þessi þjóð, Íslendingar, hafi ekki lagt neitt í sölurnar. Slíkra ummæla gætir helzt um þær mundir, er menn halda árshátíð til minningar um sáttmála þann, er Íslendingar gerðu við Dani (1918), sjaldan ella. Ekki má ætla það, að þeir, er svo tala, hafi þau orð yfir til hugnunar þeirri þjóð, sem nú er í tengslum við Íslendinga undir sama konungi. Danir eru góð þjóð, en síðastir allra myndu þeir sjálfir játa, að stjórnvald þeirra hið æðsta um liðnar aldir hafi verið hollt þjóð þeirra og landi, hvað þá annarra, er það átti yfir að bjóða eða valdgæzla þess náði til. Saga þeirra er öllum opin, og leifar lands þeirra sýna merkin. Þeir myndu, hinir vitrari, meta það að háði, ef það yrði talið til göfuglyndis stjórnvöldum þeirra á fyrri tíð, hverja kosti Íslendingar eiga nú við að búa um þjóðforræði. Hitt væri þá heldur á að líta, hversu Danir hafi snúizt við í þessu efni, eftir að þeir höfðu fengið sjálfsforræði sjálfir (1848), og verður þó vart sagt, að hin danska þjóð hafi nokkurn tíma átt um það að sýsla, vart heldur löggjafarþing þeirra til hlítar, er þó jafnan taldi í sínum hópi nokkura menn, sem fylgdu málstað Íslendinga. Frá 1848 eru það sjálf ráðuneyti konunganna, sem verstur þröskuldur eru Íslendingum í þjóðmálabaráttu þeirra, og eru þar að öllu arftakar stjórndeilda konungs á ofanverðum dögum einveldis, er stjórnmálabaráttan hófst, sem gerr má sjá síðar. Og ráðuneytin rèðu lengstum viðtökum manna við málum Íslendinga á löggjafarþingi Dana.

En ef nú svo er, að þeir menn hafi stungið nefi inn fyrir alþingisdyr, sem svo eru grunnvitrir og fávísir, að þeir hyggja öll þau vilyrði í stjórnfrelsi og þjóðfèlagsskipan, sem Íslendingar nú njóta, hafa komið sjálfkrafa í hendur þeim, þá er einsætt, að fleiri muni þeir, er jafnan hafa verið utan þingdyra, sem líkt hyggja. Og ef mælt er af fagurgala einum, má þó svo fara, ef oft eru ítrekuð ummælin, að menn festi trúnað á. Mestu varðar þó, að ekkert er nokkurri þjóð hollara en að kunna vel skil á starfi afreksmanna sinna. Þeir eru leiðtogar hennar, þótt liðnir sèu, varna henni að misstíga sig, styrkja hana í spori. Þá er og sýnt, að rit þetta muni eiga erindi til samlanda þess manns, sem færði að fórn á altari ættjarðar þeirra allt sitt líf, alla sína miklu yfirburði, gáfur og hæfileika, þess manns, sem leitaði allrar þekkingar eingöngu til hagsmuna þjóð sinni, fórnaði framtíðarhorfum þeim, sem glæsilegastar þykja að veraldarmati, í óslitinni baráttu fyrir vexti og viðgangi, heill og framförum þjóðar og lands.

Því meira almennt gildi hefir líf manna, sem áhrif þeirra eru víðtækari. Frásögn um atburði, er standa einangraðir, getur verið skemmtileg, ef vel er orðfærð, en almennt gildi í sögu þjóða hafa þeir því að eins, að bent verði á eftirköst þeirra eða afleiðingar. Það getur t. d. verið gaman að lesa um hólmgöngur og bardaga fornmanna úti í löndum (t. d. ýmsar fornsögur vorar), eða ævintýraatburði hèrlendis (t. d. busl Jörundar Jörgensens hèr á landi 1809), eða um einkamál mikilmenna (t. d. ástir), en almennt um áhrif öll varðar slíkt þjóðina og þroska hennar litlu eða engu. Ekki er síður skemmtilegt að kynnast hugsunum og ráðagerðum einstakra manna; en ef slíkir menn hafa engu um þokað og engin merki má sjá ráðagerða þeirra eftir á, hafa þær í rauninni ekkert gildi almennt, hafa aldrei komizt í tölu þeirra atvika, er ráðið hafa breytingum í sögu og þroska þjóða; má í þessu efni nefna t. d. tillögur Jóns Eggertssonar á Ökrum um landstjórn, eða tillögur Þórðar dómstjóra Sveinbjörnssonar um þjóðhagabætur, eða tillögur Jóseps Banks, hins kuna enska öðlings og menntamanns, um að koma Íslandi undir yfirráð Bretastjórnar. Allt slíkt getur veitt skilning á mönnunum sjálfum, getur satt forvitni manna eða hnýsni og veitt mönnum unað til lestrar, ef þægilega er úr garði gert. En þjóðarsögunni eru slíkir menn eða tillögur þeirra því að eins geymdir, að þar hafi markað spor. Frá slíkum mönnum öllum skilur Jón Sigurðsson, tillögur hans og ráðagerðir. Saga hans er saga þjóðar hans samtímis. Afskipti hans og framkoma marka framtíð þjóðarinnar. Þar er sá maður, er segja má um, að hver taug, hver blóðdropi, hvert andartak var helgað ættlandi hans. Sannlega vegur líf slíks yfirburðamanns á við líf þúsunda þeirra margra, er deyja á vígvelli að boðum valdsækinna þjóðkúgara.

Ekki er þeim sviðagjarnt, er telja Íslendingum hafa fallið sjálfkrafa í skaut sjálfsforræðið, ef þeir þekkja vopn þessa forvígismanns þjóðarinnar, þau gögn, er hann færði fram um það, að öll saga íslenzkrar þjóðar undir konungum af Aldinborgarætt, nálega óslitið frá siðskiptum, er ein samfelld blóðtaka, engu minni en á vígvelli væri, og þó því þyngri, sem hún var fastari og langvinnari, og því meir lamandi og deyfandi en skammvinn blóðfórn.

Vopn hans í baráttunni voru nú nefnd; þau vopn voru vitni þau og gögn, sem hann gróf eftir í fylgsni og forðabúr þjóðar sinnar, fræði hennar, reynslu og þrautir. Það er þá og hlutverk þessa rits að lýsa þeim hertygjum hans og hvernig hann aflaði sèr þeirra og á síðan, er á vèttvang kom, hversu vopnaskipti tókust. Verður sú lýsing öll alllöng og margþætt; lætur það að líkum um mikilhæfan mann og afar fjölhæfan, er ekkert það lèt afskiptalaust, er varðaði hagi þjóðar og lands, smátt eða stórt, og hvarvetna var fremstur að áhuga, þekkingu, viti, drengskap, mannúð, þreki, skapfestu. Saga afburðamanna verður ekki mæld við stærð ættlanda þeirra nè fólksfjölda þjóða þeirra. Því eiga mikilmenni jafnmikla sögu, hvort sem þeir eru fæddir með stórþjóðum eða smáþjóðum, því meiri, sem þeir eru sjálfir fjölhæfari, áhugasamari, þrekmeiri. Er þó sönnu næst, að saga slíkra manna verður í rauninni aldrei tæmd. Áhrif þeirra eru sístæð. Þjóðum sínum eru þeir lífs og liðnir þróttvaki og leiðarljós í aldir fram.

Á þessum stað, áður en tekið er til söguefnis, lýsingar á manni, störfum hans og viðbúnaði, athöfnum, baráttu og vopnaskiptum, hlýðir þá einungis að bregða upp mynd, svo skýrri og stuttorðri sem verða má, af högum og kjörum þjóðarinnar, eins og þetta var, áður en hann hóf merki sín og haslaði völl hverjum þeim, útlendum eða innlendum, sem girða vildu eða teppa götu þjóðarinnar að því marki, er hann setti henni, til gengis og gæfu, frelsis og framfara. En ekki má þess þá látið ógetið jafnframt, að sjálfur hefir hann með ritum sínum manna bezt búið í haginn þeim, er kynna vilja sèr þau efni öll eða lýsa þeim, eigi að eins hið næsta sjálfum sèr, heldur og í aldir aftur. Fer sá enginn fram hjá ritum Jóns Sigurðssonar og rannsóknum, sem kanna vill að nokkuru gagni hagi og sögu íslenzkrar þjóðar á hverjum tíma sem er, fyrr og síðar, unz Jón sjálfur varð ímynd og tákn alls hins bezta, er þykja má eigna íslenzkri þjóð, sjálfur skóp henni sögu og markaði tímamót á rímspjöld hennar.

Með þessum formála viljum vèr þá biðja lesendur að nema staðar með oss við árið 1811, eða það árabil, og líta með oss á, hversu þá var umhorfs á Íslandi um stjórnháttu, verzlunarlag og þjóðhagi, lifnaðarháttu og menning, svo sem verða má í stuttu máli og við má þykja eiga til yfirlits.

Svo lauk hinni 18. öld, að fulltrúaþing þjóðarinnar, alþingi, var lagt niður. Það var að vísu skuggamynd hins forna þjóðarvalds, en það var þó hið síðasta sýnilega teikn forræðis og sjálfstæðis hið ytra með þjóðinni. Hin innri teikn, tunga og bókmenntir, voru enn ekki afmáð; þau áttu sèr fasta rót í almúga, þótt hin prentuðu rit væru flest brennimerkt af þeim rithætti, sem sameiginlegur mátti heita öllum germönskum þjóðum, enn sem komið var, á hverri tungu sem ritað var, auðkenndur af líflausum lærdómsbrag, sem festur var orðinn um aldirnar hinar síðari og lærðir menn tóku hver eftir öðrum land úr landi þessara þjóða. Undir tungurótum almúgans lá viðreisn ritmálsins, og þangað var og lausnin bráðlega sókt, er hrista skyldi af dauðamörkin. En svo má að orði kveða, að afnám alþingis feli jafnharðan í sèr upphaf sjálfstæðisbaráttu íslenzkrar þjóðar, ef rúm merking er í lögð. Svo innilegan söknuð með þjóðinni vakti þetta tiltæki, að fáir myndu svo, að ekki kæmust við, er þeir kynnast þessum merkjum, þótt í einföldum umbúðum sèu. Einmitt harmurinn fal í sèr viðreisnarvonina, svo að sjálft þetta tilræði varð til hollustu, tendraði í leyni þann eld, er sló í ljósan loga, þegar að því kom, að sá var til taks, er merkið skyldi hefja.

Tilhögun landstjórnar var einveldi. Þjóðstjórn var í engu um að ræða; ekki svo hátt jafnvel sem til sýslunefndar nè amtsráðs náðu ráð almennings; slíkar ráðstefnur voru þá enn ekki til. Ekki heldur getur þá hreppsnefndir. Hreppstjórn og meðferð þurfamanna var enn í hinu gamla horfi. Það er ekki fyrr en 1872, að hreppsnefndir, sýslunefndir og amtsráð komust á fót. Slík tilhögun fylgdi einveldinu og var vitanlega ekki til þess hent að fá almenning til þess að hugsa um þjóðmál eða álykta og afráða um þau efni. Þeir, sem lengst komust að þessu leyti, urðu að láta sèr nægja að óska og biðja með auðmýkt og undirgefni. Þetta einveldi eða alveldi var í höndum konungs að nafninu til, en vitanlega gat hann ekki úr öllu skorið, þó að hann hefði æðsta úrskurðarvald um stjórngæzlu alla og lagasetning. Honum við hönd voru stjórndeildir og skrifstofur til afgreiðslu málefna; undir þeim stóðu embættismenn koll af kolli, allt niður í hreppstjóra. Stjórnarfarið var skrifstofueinveldi eða embættiseinveldi. Allar framkvæmdir gengu skrifstofuleiðina, í tillögubúningi, frá hinum lægsta embættismanni til hins æðsta úrskurðarvalds, sem sett var hverjum málaflokki. Með æðstu stjórn málefna Íslands undir konungi fóru stjórndeildir konungs: Kanzellí, sem Íslendingar á 19. öld nefndu lögstjórnarráð, rentukammer eða fjárstjórnarráð (eftir sömu málvenju) og (frá 1805) skólastjórnarráð; auk þessara stjórndeilda höfðu við og við fyrrum verið settar upp aðrar stjórnarskrifstofur og sumt íslenzkra mála sett þangað í bili til afgreiðslu. En höfuðdeildirnar voru þær, er nú voru nefndar, og segja hin íslenzku nöfn sjálf til um hlutverk þeirra. Næst undir stjórndeildunum stóðu á Íslandi stiftamtmaður, byskup og amtmenn. Amtmenn voru þrír, einn vestan, annar norðan og austan, en sunnan var stiftamtmaður jafnframt amtmaður, allt til þess er landshöfðingjadæmið var sett á fót (1873) og amtmenn urðu tveir, amtsdæmin syðra og vestra lögð saman. Amtmenn voru æðstu embættismenn hver í sínu amti og í mörgum greinum beint undir stjórndeildum konungs og þá alveg sjálfstæðir, jafnsettir stiftamtmanni og honum óbundnir. Var þetta allfráleit tilhögun og gat oft verið til tjóns og óþæginda; gilti stundum sitt hvað í hverju amti um stjórngæzlu og framkvæmdir og gat rekizt óþægilega á, er fyrirmæli komu hvert í móti öðru í hverju amti um sig; kom það stundum greinilega í ljós, t. d. í framfærslu þurfamanna og síðar í fjárkláðalækningum. Enn var landfógeti, er fór að nokkuru með fjárreiður landsins, undir fjárstjórnarráði og stiftamtmanni. Undir amtmönnum (og að fjárreiðum landfógeta) stóðu loks sýslumenn, og voru umdæmi þeirra að mestu bundin við hina fornu þingaskipting landsins; undir sýslumönnum voru að lokum hreppstjórar. Hver þessara þjónustumanna einveldisins var eins konar einvaldshöfðingi í sínu takmarki, hreppstjórar hersar, sýslumenn jarlar, amtmenn og stiftamtmaður eins konar fylkiskonungar, en alþýða manna hlýðinn og auðsveipur múgur, sem beið bendinga og fyrirmæla frá þessum drottnum sínum. Málin voru skorðuð til afgreiðslu frá einum embættismanni til annars, hólfuð og flokkuð. En ef snurða kom á, var uppi fótur og fit, til þess að koma öllu í samt lag. Var slík tilhögun vitanlega ekki til þess fallin að örva menn til nýbreytni, framkvæmda nè stórræða. Hver embættismaður taldi sig sælastan, er hann fekk haldið öllu í hinum fornu skorðum, með sem minnstri fyrirhöfn og mestum arði sjálfum sèr til handa. En setjum nú svo, að einhverrar hræringar yrði vart utan að; innan að, úr þessari skrifstofukeðju, var slíks sjaldnast að vænta. Og gerum enn fremur ráð fyrir því, að þessi hræring væri svo sterk, að skrifstofuvaldið þæktist ekki geta látið hjá sèr líða. Hver leið var þá farin, munu menn spyrja. Þá var nú fyrst að núa stýrurnar úr augunum, þurrka gleraugun og hagræða þeim vendilega að nefrótum, aka sèr síðan og nöldra yfir því ónæði, sem slík aukavinna hefði í för með sèr, og því raski, sem verða kynni á hinum venjulega hægagangi skrifstofuveldisins. Leiðin var þá sú, ef um einhverja nýbreytni var að ræða, að tiltekinni stjórnardeild var falið að rannsaka málið og gera tillögur um það. Sú stjórnardeild leitaði þá eftir hæfilegan umhugsunartíma til stiftamtmanns, byskups eða amtmanna eða til allra í senn, ef mál var svo vaxið, eða til einhverra fulltrúa konungsvaldsins, þeir síðan aftur til sýslumanna eða prófasta, eftir því hvernig málum var háttað. Síðan komu álitsskjölin og tillögurnar sömu leið aftur, ef þær höfðu þá ekki lagzt til hvíldar að eilífu einhverstaðar á leiðinni eða gleymzt; oft varð og að reka á eftir, stundum hvað eftir annað, til afgreiðslu einu og sama máli. Með þessum hætti tók oft mörg ár að rannsaka eitt mál eða tillögu, svo að þegar úrlausnin loks kom með miklum semingi, var málsefnið stundum komið í annað horf eða á annan grundvöll, málið orðið úrelt, málsvekjandi úr sögunni eða engu skipti um úrslitin. Þetta var hin venjulega embættisafgreiðsla og embættismennirnir eftir því. Samt sem áður átti þó embættisstèttin við og við á að skipa dugandi mönnum, er reyndu að skima eftir þörfum og högum þjóðar og lands, vöktu máls á nýbreytni til umbóta og beittu sèr fyrir framkvæmdir; en altítt var það ekki, enda voru slíkir menn sjaldnast vel sènir af hinum, embættisbræðrum sínum, og tepptu þeir einnig oft áform þeirra og umbótatillögur. Eitt er og enn ótalið í skaðvænlegum áhrifum þessarar skrifstofutilhögunar, en það er það, að hún var svæfandi og lamandi, svo að þó að efnilegir og áhugasamir menn kæmust að skrifborðum einveldisins, lenti oft áhugi þeirra fyrst í busli nokkuru, en er frá leið, dofnuðu þeir upp og lögðust á koddann til fullra værða, eins og hinir, þeir er eldri voru.

Nú munu menn þó færa það fram, að svipuð tilhögun var enn víðast um lönd, og er það rètt. En hèr var þó munur á og hann svo geysimikill og herfilegur, að ekki væri sèrstaklega um að fást ella. Einveldið var ekki innlent, ekki í höndum innlendra manna. Ef svo hefði verið, myndi gegnt hafa nokkuð öðru máli og mati. Ekki einungis voru einvaldar sjálfir (konungar) búsettir utan landsins og litu það aldrei augum. Á ofan bættist það, að mundang landstjórnar var í 300 mílna fjarska við þjóðina. Þeir, er fóru með æðstu stjórn, voru ókunnugir högum lands og þjóðar af eiginraun og eiginsjón; var þess því eigi að vænta, að þeir legðu kapp á að efla sanna heill og hagsmuni þjóðarinnar, enda þá ekki færir um það, er þá brast þekking til.

Að sínu leyti eins var háttað um verzlun landsins. Þar hafði ráðið og rèð að nokkuru leyti enn áþján um kaupskap allan, kaupþrælkun eða viðskiptaok. Var sú stefna runnin aftan úr miðöldum og sprottin af þeirri trú á hagvísindum í þjóðarbúskap, að þá væri hag hverrar þjóðar bezt komið, er hún sæi sem mest sjálf fyrir nauðsynjum sínum, fengi sem minnst frá öðrum þjóðum, en flytti sem mest til þeirra af eiginafurðum. Leiddi af þessu um löndin hinar mestu hömlur á kaupskap allan og viðskipti með margvíslegum hætti. Slík einhliða kauphömlustefna var í mörgu mjög skaðleg og deyfandi fast allan framfarahug, eins og á stóð. Nú myndi þó ekkert hafa verið við þessu að segja á Íslandi, fremur en um önnur lönd, ef svo hefði við vikið hèr sem annarstaðar, að sjálfu landinu hefðu verið ætlaðar slíkar hömlur til hags. En því fór víðs fjarri. Þessi tilhögun verzlunar hèr á landi, kaupþrælkunin, var að fullu fest og upp tekin til hagsmuna annarri þjóð, Dönum. Var þetta í fyrstu gert til þess að kenna Dönum, er lítt kunnu til kaupskapar og farmennsku, siglingar og verzlun; varð þá Ísland þeim eins konar skóli til uppeldis og náms í þessu skyni. Og í annan stað var sá tilgangurinn jafnframt að ætla verzlunarbæjum þeirra, er þá voru í sköpun, allan arðinn af kaupskapnum; varð þá Ísland að þessu leyti einnig sel dönskum kaupmönnum. Svo gekk þetta lengi vel. Ísland var konungum Dana og kaupmönnum eða kaupmannafèlögum mjólkurkýr, og draup lengi furðuvel hvorum tveggja, þó að hvorir lægju á spenum í senn, konungum í landstekjum og misjafnlega fengnum þjóðeignum, kaupmönnum í verzlun, verðþyngslum og jafnvel varningssvikum og vèlræðum. Um hitt var sízt hugsað, að fóður væri ætlað gripnum, svo að megn og orka næði að haldast.

Á það er löngum bent sem eindæmi með konungum þessum, að Friðrik fimmti, fyrir tilstilli Skúla Magnússonar og annarra góðra manna, varði nokkuru fè til hagsbóta og framkvæmda í landinu. Með kaupmönnum verður enn torgætara um dæmin, er menn vilja skima eftir viðleitni til eflingar þjóðargagni, þó að einstakir menn í þeim flokki gætu að sjálfsögðu verið mannkostamenn og sýnt þá mannúð, sem ekki einkennir stètt eða stöðu, heldur fylgir hverjum einum að innræti, hvernig sem ástatt er. En af því að það mun lítt kunnugt, og er þó hins vegar sanngjarnt og í sjálfu sèr ánægjulegt að halda á lopt því, er mönnum má vera til lofs, skal hèr nefnt alveg einstakt dæmi, er hnígur öndvert við. Allir munu kannast við fèlagsskap nyrðra, er til varð um 1760, nefndur var tíðast „fèlagið ósýnilega" og ætlað var til eflingar lærdómi og menntum innan lands almennt, en þó einkum sögu landsins, og til birtingar fornrita íslenzkra. Þar gerðist þá nýlunda í sögu kaupmannastèttar á Íslandi. Maður hèt Sören Pens; hann var kaupmaður (verzlunarstjóri) við Hofsós; fór af honum hið bezta orð. Hann gerðist hinn mesti hvatamaður að þessum fèlagsskap og ýtti undir lærdómsmenn til ritstarfa, með því að heita stuðningi sínum til þess, að rit þeirra gætu náð að verða birt á prenti. Svo var mikill áhugi kaupmanns þessa og góðvild, að hann lèt prenta á sinn kostnað hið eina rit, sem frá þessu fèlagi liggur, og er það Konungsskuggsjá, er birtist í Sórey 1768 og Hálfdan rektor Einarsson vann að mest; lèt Sören Pens ekkert til sparað, að útgerð ritsins mætti verða sem bezt.¹ Meira varð ekki af störfum fèlagsins, enda mun kaupmannsins ekki hafa við notið lengur.²

Ljúft myndi öllum að telja upp fleiri slík dæmi, og myndi þykja bæta nokkuð fyrir syndir kaupoksins. En því er miður, þetta dæmi stendur sèr. Hin hliðin, dæmi þau, er víkja öndvert við, er svo alkunn, enda sèrstaklega lýst svo rækilega í ritum, að ekki þarf hèr að rekja, og eigi heldur framkomu kaupmanna, sem sízt bar af framkomu embættismanna. Þess nægir að geta hèr, að svo kom að lokum við þráláta vanhirðing og þrælkun notanda, konunga og kaupmanna, að þess tók að kenna, að kýrin tók að verða geld og missti nytjar, en spenar hennar þornuðu, þótt fast væri sogið. Varð nú stjórnöndum felmt við. Var margs við leitað að hressa við gripinn, þjóðina. En ekkert hreif. Svo hafði verið sorfið að eignarstofni og gjaldþoli, að um berar hnútur var að kroppa, gripurinn orðinn mergstola og nærri afvelta. Jarðir voru eyddar eða byggðust ekki, afgjöld því til muna lækkuð, fjöldi manna á verðgangi. Á ofan bættist og hin mesta óáran, með skepnufelli, og enn mannfellir af beinu hungri, svo að skipti þúsundum, sannlega að tiltölu við mannfjölda margfalt meiri blóðtaka en á vígvöllum stórþjóða í langvinnum styrjöldum. Allt þetta ein samfelld hörmungasaga og ægilegur vitnisburður um hið aflægislegasta stjórnarfar og verzlunarháttu. Sannlega annar vitnisburður en þeirra manna, sem telja Íslendinga hafa komizt þrautalaust, fyrirhafnarlaust og sjálfkrafa af nýju að frelsi sínu og sjálfstæði. Það er ósagt, hvor fórnin sè lèttari, mannfellir af völdum langvinnrar óstjórnar, kúgunar og misþyrmingar í gjaldheimtu og fjártekju, eða mannfall á vígvelli í hernaði. Eftir að settar höfðu verið nefndir, ótal tillagna verið gert, verðlaunum heitið til viðrèttingar atvinnuvegum þjóðarinnar o. s. frv., var loks horfið að því að rýmka til um verzlun og lètta af hömlum að nokkuru, í líking við þá stefnu hagfræðinga, er tekið var þá allmjög að gæta úti í löndum. Eigi hafði það þó staðið í vegi, að Íslendingar ýmsir hefðu eigi um langa tíð óskað lètt af ánauð þessari og það að öllu; þær raddir eru jafngamlar sjálfri kaupþrælkuninni. Svo var nú og komið, er stjórnin loks vildi veita lausn á þessu máli, að ýmsir ráðunauta hennar lögðu það til, að höftin skyldu leyst að fullu; aðrir vildu fara skemmra, lètta þeim af að nokkuru fyrst í stað, en að öllu smám saman. Gekk þeim til sumum, er hægfara voru í þessu efni, kvíði og áhyggjur fyrir hag íslenzkrar þjóðar; bjuggust þeir þá við vandræðum og skorti á vöruflutningum til landsins, ef leyst væru öll bönd í senn. Ráði þessara manna var fylgt og verzlunarhömlum lètt af við alla þegna Danakonungs árið 1787, með fyrirheiti um fullkomna lausn síðar. Nú brá svo við sem möru væri lètt af þjóðinni, þótt fullt frelsi væri eigi enn fengið. Kenndi þegar hins mesta lèttis um viðskipti öll; aðflutningar allir, verzlun, siglingar tóku að blómgvast og atvinnugreinir að hressast við. Þó var ekki frjálslyndi enn meira en svo, að þegar Jón Stanley, göfugur maður brezkur, er ferðazt hafði um Ísland 1789, vildi koma á fót þangbrennslu við stóriðjubrag á Íslandi, með verzlun við Breta, og hugði sjálfur að leggja stórfè í slíkt fyrirtæki, árið 1790, þá er svo að sjá sem stjórn Dana væri þar þröskuldur í vegi, af umhyggju fyrir verzlun danskra kaupmanna á Íslandi.³ Sú varð og reyndin, er nýtt líf tók að færast í viðskipti Íslendinga og framkvæmdir, að nú þóktust þessir kaupmenn, mest þjónar hinnar fyrri kaupþrælkunar, er keypt höfðu hin eldri verzlunarhús og vöruleifar, fara nokkuð halloka og eigi fá þann ábata, sem þurfa þóktust, er landsmenn gátu nú leitað til nýrra kaupmanna, sem mannúðlegar fóru með ráði sínu. Kærðu þeir þá mál sitt fyrir konungi og stjórndeildum hans. Nú var svo háttað, að flestir kaupmanna þessara höfðu tekið húsin og vöruleifarnar í skuld frá hinni fyrri konungsverzlun; þókti þá sem hag ríkisins væri illa borgið, ef þeir næðu ekki að standa í skilum. Var það ráð þá tekið í tveim lagaboðum konungs eða brèfum (1792 og 1793) að ívilna þessum erfingjum kaupoksins og skerða að því skapi þau rèttindi, er landsmönnum höfðu veitt verið fyrir 5—6 árum. Er skemmst af að segja, að þá brá þegar til hins verra. Kom það fyrir ekki, að beztu menn með Íslendingum leituðu til við stjórnina, með almennu ávarpi til konungs, og bæru fyrir sig fyrirheiti konungs í sjálfum verzlunarfyrirmælunum 1787. Fór því svo fjarri, að þessari bæn væri sinnt, að jafnvel reiði konungs lagðist á forkólfa ávarpsins. Sat allt við sama, og dró nú aftur úr þeim vísi til framfara, er glæðzt hafði við hin ríflegri ákvæði. Komu þá og brátt þung ár um aldamót og upp úr þeim, og loks hófst styrjöld með Dönum og Englendingum 1807 og stóð til 1814. Brast þá Dani, sem vænta mátti, allt magn til þess að birgja landið til nokkurrar hlítar að nauðsynjavörum, enda skip þeirra tekin í hafi og tepptir frá þeim aðflutningar allir til landsins, en af góðvild göfugra Englendinga, einkum Jóseps Banks, er dvalizt hafði nokkuð á Íslandi sumarið 1772, og með milligöngu handtekinna Íslendinga, er mikils máttu sín í tillögum við hann, lèt hin brezka stjórn leyfða verzlun til Íslands og frá því, svo að þjóðin yrði ekki bjargþrota. Hófst þá verzlun Englendinga á Íslandi, samfara því að danskur ævintýramaður (Jörundur Jörgensen eða Jürgensen) tók um nokkurar vikur sèr í hönd æðstu stjórn Íslands (1809), í skjóli Englendinga, að því er Íslendingar ætluðu. En er styrjöld þessari lauk með fjárhruni Dana, verðfalli peningaseðla, svo að margir Íslendingar misstu við stórfè, tóku hinir dönsku kaupmenn að neyta aftur rèttinda þeirra, er þeir kölluðust eiga, enda hóf stjórn landsins brátt aftur að styrkja þá og eyða þeirri verzlun, er Englendingar höfðu komið á fót á sjálfum styrjaldarárunum. En þetta verzlunarlag hafði nú sjálft veitt sèr svöðusárið. Einmitt á styrjaldarárunum höfðu Íslendingar komizt að raun um það, hversu lèttvæg var vernd Dana, sem raunar vonlegt var, er stórþjóð stóð að vígi annars vegar, og hversu vanmegna þeir voru til þess að birgja Ísland á þrautatímum, er þeir fengu ekki jafnvel borgið sjálfum sèr. Eftir það verða kröfur um fullt afnám á verzlunarhömlunum almennar og fastar, enda mátti kalla studdar við dýra reynslu.

Ekki voru það Íslendingar einir, sem fundu til þessarar áþjánar. Vitrum og sanngjörnum útlendingum blöskraði, er þeir kynntust þeirri landstjórn og verzlunarháttum, sem Íslendingar höfðu átt og áttu við að búa. Þetta kemur ljósast fram í ritum Chr. U. D. Eggers; hann var ágætur maður, Holtseti, og komst til mikils frama í konungsþjónustu í Danmörku í lok 18. aldar; átti hann talsvert um íslenzk mál að fjalla og hefir ritað merk rit um íslenzk efni og lagði holl ráð á um viðreisn þjóðarinnar. Bretar tveir, er sömdu og birtu ferðabækur um Ísland í upphafi 19. aldar, Hooker og Mackenzie,⁴ fara sterkum orðum um þetta og vilja, að Englendingar taki til sinna ráða til viðreisnar landi og þjóð. Raunar voru tillögur beggja þessara manna að nokkuru runnar frá Jósepi Banks, er löngu fyrr hafði kynnzt Íslendingum af dvöl sinni hèrlendis og oft hreyfði svipuðum tillögum.⁵ En í engu var slíkum tillögum gaumur gefinn, svo að árangur yrði að. Er svo að sjá sem danskir rithöfundar þeirra tíma láti sèr fátt um finnast rit þessi, sinna þeim ekki, og þá því síður gaf stjórn Dana þeim gaum. Allt öðru máli gegnir um rit enn eins ferðamanns af brezkum kynstofni, Ebenezers Hendersons, er ferðaðist um Ísland og dvaldist hèr samtals á annað ár (1814—15). Hann hafði verið alllengi í Danmörku, áður en hann fór til Íslands, og var þar ýmsum kunnugur. Hann var maður góðgjarn í garð Íslendinga og þó sannorður í frásögn sinni um þá. Ferðabók hans⁶ vakti óvenjulega mikla athygli með Dönum; komu höfuðþættir þess rits út í 2—3 dönskum tímaritum merkum samtímis og skömmu síðar allt ritið á þýzku. Jens prófessor Möller tekur þá þegar fram í tímariti því, er hann stýrði,⁷ að kaflinn í bók Hendersons um alþingi sè ágætlega vel saminn, en jafnframt má lesa út úr orðum hans snuprur til þeirra Hookers og Mackenzies. Mun síðar sýnt, að þetta rit Hendersons hafði eigi lítil áhrif á danska stjórnmálamenn um landstjórnarháttu, í hag Íslendingum. Margir Íslendingar fundu sárt til þess, hvar skórinn kreppti að um stjórnhagi og verzlun, þó að ekki láti mikið heyra til sín í riti; bera þessu ljósast vitni t. d. ummæli Jóseps Banks⁸ og Hendersons. En um raddir Íslendinga í þessu efni verður nánara greint síðar (í 2. bindi þessa rits).

Atvinnuvegir Íslendinga voru hinir sömu sem að fornu höfðu verið, landbúnaður og fiskveiðar. En um hagi þessara atvinnuvega mætti mönnum vera nokkuð ljóst af þeirri stuttorðu mynd, sem nú var brugðið upp af verzlunarfari og stjórnháttum, og þeim ókjörum, er því voru samfara og alkunn eru, óárani margs konar með eldgosum og skepnufelli, fjárkláða og faraldri ýmiss konar allan síðara helming 18. aldar. Fátt er þessara tíma, er veita megi yndi hugum manna og eigi sè raun augum við að dvelja, það er tekur til almennrar sögu bjargræðisvega þjóðarinnar. Fróun sú, er menn fá af drengilegri viðleitni Skúla landfógeta Magnússonar, Magnúsar amtmanns Gíslasonar og vina þeirra, til viðrèttingar atvinnugreinum landsmanna og eflingar afurðum þeirra, hverfur brátt fyrir þeirri raun að sjá þá viðleitni verða að engu, ef svo má segja, nema í minningu þeirra, er á eftir komu, og hvataneista, er þar var fólginn til eftirdæmis. Fátt var það, sem eftir stóð til minja um þessa menn, svo að fast mætti telja til umbóta með þjóðinni; helzt var það þó í veiðinytjum og sumum greinum nýtingar á afurðum landbúnaðar (vefnaði). Í landbúnaði var afturförin geysilega mikil, þeim bjargræðisvegi, sem var höfuðatvinnugrein landsmanna. Afrækt var nú með öllu eftir miðja 18. öld girðing túna og engja, til muna dregið úr seljum og upprekstri fjár á afrèttu; áburður og myki var ekki nýtt til græðslu til nokkurrar hlítar; jarðir byggðust ekki almennt fyrir meira en tvo þriðjunga hins fyrra afgjalds og þaðan af minna, jafnvel helming, og sumar alls ekki, svo að margar lögðust í eyði. Orsakanna var að mestu að leita í verzlunarlaginu; búsafurðir bænda voru allar felldar í verði til mikilla muna, en verðlagi haldið niðri með kaupskrám í vil kaupmönnum. Menn leituðu til verstaða í góðærum, er þar var fljóttekinn gróði, en lifðu þar við sult og seyru eða hrundu niður, er harðnaði í ári. En þó að nú brátt risu upp ýmsir ágætir menn, sem bæði sjálfir stóðu fyrir miklum bótum í þessu efni og beittu sèr fyrir almennar umbætur og framtak með ritgerðum, ráðaþáttum og hvatagreinum (Eggert Ólafsson, síra Björn Halldórsson, Magnús sýslumaður Ketilsson og þeir menn, er stóðu að lærdómslistafèlaginu), og þó að stjórnin tæki að heita verðlaunum fyrir umbætur dugmikilla manna í ýmsum greinum búskapar, þá varð samt árangurinn alllítill lengi vel og sízt til langframa, sem ljóst má sjá af tveim dæmum. Annað dæmið er af byggðum jörðum. Þegar hagsæld manna var mest orðin, það er hún varð á síðara helmingi 18. aldar, á árunum 1775 —7, þá töldu menn samt í Ísafjarðarsýslu, Múlaþingi og norðan lands 656 eyðijarðir. Hitt dæmið er af jarðarafgjöldum. Samkvæmt jarðabók landsins 1696 námu öll jarðarafgjöld á landinu, þótt lág væru yfirleitt, 33218 rd., en 1759 24273 rd., og höfðu peningar þó til muna lækkað þá í verði. Eftir sama verðlagi peninga um aldamótin 1800 er talið, að öll jarðarafgjöld af Íslandi muni vart hafa numið 20000 rd.⁹ Hallæri með manndauða af hungri og skepnufelli var iðulegt alla þessa öld, en gætti einkum á árunum 1750—7 og 1777—85. Var hvort tveggja með fram runnið af landskjálftum, eldgosum og öskufalli, er eitruðu grasbeit alla, svo að peningur þreifst ekki og fèll, en sjúkdómar geisuðu með landsmönnum, svo að þeir hrundu hrönnum saman. Þess í milli geisaði hinn mikli fjárkláði á árunum 1761—79 víða um landið, en lauk með algerðum niðurskurði og rofi fjárhúsa allra í þeim byggðum, er sýkin gekk. Ægilegastar og greinilegastar eru lýsingar af eftirköstum Skaftárelda (1783), er geigvænlegust voru 1784—5. Svo var sem lopt og láð yrði eitrað fólki öllu og fènaði. Allt bar í senn að höndum manna, gróðurleysi á landi, hafís á legi, óheilindi í lopti. Menn sættu sig við að leggja sèr til munns hræ og alls konar hrak og óþverra. Hross lögðust hvert á annað og átu til bana, átu myki, torf og trè, en fènaður ull af sèr. Á þessum tveim árum hrundu 9336 manns að tölu (flest á 8 mánuðum í senn), megin allra af harðrètti. Þá fèllu 28013 hross, nautgripir 11461 og 190488 sauðfjár. Þetta fall nam með öðrum orðum fimmtungi landsmanna, fullum þrem fjórðungum allrar hrossaeignar landsmanna, fullum helmingi nautgripa, fullum fjórum fimmtungum alls sauðfjár. Enn er svo talið, að veturinn 1800—1 hafi fallið fjöldi nauta og hrossa og um 80 þús. sauðfjár.¹⁰ Síðan hófst, eigi miklu síðar, hin langvinna styrjöld með Dönum og Englendingum, er olli Íslendingum miklum örðugleikum og víða kom til vegar hinu mesta harðrètti.

Ekki fer hjá því, að öllum hljóti að renna til rifja, er kynna sèr lýsingar þessara tíma, hversu komið var hag landsmanna í öllum greinum. Ekki fer heldur hjá því, að menn sannfærist um það, að mest var þetta að kenna fyrirhyggjuleysi þeirra, er með landstjórn fóru, taumlausri kúgun á landsmönnum og reglubundinni blóðsuguaðferð við þá um allar hinar síðari aldir frá siðskiptum. Hverjir máttu ávextirnir aðrir verða, við slíka stjórn á þjóð og landi og þvílíka verzlunarháttu? Ϸessu hefir skilmerkilega lýst Chr. U. D. Eggers, sem sjálfur var starfsmaður í stjórndeildum konungs í lok 18. aldar. Hann kallar hörmung til þess að vita, að í landi sem Íslandi, er mestmegnis færi öðrum þjóðum matvæli, skuli menn deyja úr hungri nálega á hverju ári; segir hann, að það hljóti að stafa af því, að landstjórnin sè mjög bágborin. Og kaupþrælkunina telur hann hafa leikið landið svo, að eigi einungis hafi af henni leitt hin mestu ókjör, heldur hafi þeirri meinvætti verið blótaðar margar þúsundir manna, er fallið hafi úr hungri á Íslandi.¹¹ Enginn getur með rèttu vænzt annars en varð, að þjóðin hnigi til hugleysis og dáðleysis, er hún sá allar leiðir til manndóms og framtakssemi tepptar, svo að ekki blasti við annað en vesaldómur og örbirgð. Þessum þætti í sögu þessara tíma er sárast að kynnast. Að vísu fögnum vèr þeim afburðamönnum, er um þessar mundir kostuðu kapps um að bæta hag þjóðarinnar; þá þekkjum vèr bezt, enda er minningu slíkra manna mest á lopt haldið jafnan. Þeir menn kasta skærara ljósi yfir tímana, svo að bjartara þykir vera yfir en í raun og veru var, með því að minna er skeytt um að sýna mönnum hagi alls almennings, svo sem verða má, og má þó þetta engan veginn bresta þann mann, er fá vill fullkomna mynd þjóðarinnar. Hefir annar maður farið sönnum orðum um þetta efni, er vel mega þykja þess verð, að hèr sèu rifjuð upp¹²: „Svo sem vèr þekkjum lítt land það, er vèr sjáum að eins efstu fjallatindana gnæfa í lopt upp og glóa í sólarroðanum, og þótt vèr sæjum ofan í miðjar hlíðar, ef vèr sjáum eigi undirlendið, dalina, holt og hæðir, mýrar og grasi vaxna völlu, svo þekkjum vèr og lítt þjóðarsöguna af einum saman höfðingjunum og afreksmönnunum, heldur verðum vèr líka, og það engu síður, að kynnast sjálfri ævisögu alþýðunnar, ef vèr þekkja viljum lífssögu þjóðar vorrar."

Almennt hugboð höfum vèr að vísu um hagi almennings af því, er nú hefir verið sagt um stjórnháttu, verzlunarlag og atvinnugreinir, óáran, mannfelli og skepnufelli, en ekki fáum vèr af því nægilega vitneskju um daglega háttu alþýðu, hverndagslíf, lifnaðarháttu og aðbúð alla. Þótt gögn sèu að vísu ekki auðug í þessu efni, þá má þó fræðast af þeim nokkuð til yfirlits. Eru þau allmerk, sem komin eru fram að hvötum höfundar þess, er áður var í vitnað, og birt eru í blaðinu Norðlingi 1879; eykur það gildi þeirra, að þau eru runnin beint frá skilríkum alþýðumönnum (Stefáni alþingismanni Jónssyni á Steinsstöðum og Jóni Jónssyni í Lögmannshlíð) og varða einmitt árin 1807—15, er mest ræðir um hèr, eins og efni liggur fyrir. Að eins til varúðar skal hèr nefnd lýsing nokkur, er hnígur að þessu efni, samin á dönsku og prentuð alllöngu síðar.¹³ Höfundur þess rits var dönsk kona (Gythe Thorlacius), sem dvaldist hèr á landi nokkur ár með manni sínum, Ϸórði sýslumanni Thorlacius. Er rit þetta bersýnilega barnaleg frásögn hálfmóðursjúkrar og úrræðalausrar konu; hefir það því að litlu almennt gildi, þótt gott gagn sè um sálarlíf og hagi höfundar sjálfs. En af frásögnum Stefáns á Steinsstöðum og Jóns í Lögmannshlíð mun hèr tekið stutt ágrip, eins og þær voru birtar;¹⁴ taka þær að vísu til eins byggðarlags (Eyjafjarðar), en fara má samt nærri um það, að svipað hafi verið í þessu efni um land allt, og eigi betra, því að Eyjafjörður er með hagsælli byggðum landsins, og að eins hafi verið um hríð fyrir og eftir, nema hvað sjálf styrjöldin hefir þó þessi ár kreppt nokkuru meira að mönnum í kosti.

Um búskap segir Stefán á Steinsstöðum, að menn hafi að vísu hirt tún, að því leyti að borið var á þau víðast, þ. e. áburður borinn og honum dreift um tún, en nálega óþekkt hafi verið að þynna myki vatni og ausa svo um völl. Áveitur, skurðagröftur og túngarðahleðsla tíðkaðist ekki að marki, fyrr en um 1820; kenndi umbóta vitanlega fyrst á túnum, síðan á engjum. Engum kom til hugar að taka eina þúfu úr túni, jafnvel ekki þeim, „sem bjuggu á eignarjörðum sínum, og myndi slíkt hafa þókt heimska ein, ef nokkur hefði komið upp með þann hègóma. Svörður (mór) var hvergi tekinn upp, nema á Akureyri, og daglaunafólk haft til þeirrar vinnu; kaupgjald við það var 48 sk. (1 kr.) á dag handa fullgildum karlmanni, fæðislaust, 32 sk. (65 aurar) handa kvenmanni; þess ber þó að gæta, að þá var verð mótaðra peninga margfalt meira en nú að landauraverði, þótt útlend vara væri geysidýr, ef hún þá fekkst. Þá voru skepnuhöld ekki hálf á við það á mörgum jörðum, sem um 1879 (er Stefán færði í letur frásögn sína); kom það til bæði af því, að jarðir voru miklu lakari og vinnukraftur miklu minni. Vegna bjargræðisskorts kepptu menn að því að hafa sem fæst vinnufólk; urðu fullgildir menn „að biðja að taka sig til vistar á þeim bæjum, sem helzt var bjargræðisvon, urðu að sætta sig við að vera matvinnungar eða ríflega það. Árið 1815 er kaup vinnumanna þó greint 1 hundr. á landsvísu eða eitt kýrverð (er þá var jafnt 5 rd. 60 sk.), en vinnukvenna hæst 4 rd., að jafnaði þó 60 álnir (2 rd. 78 sk.) um árið. Til marks um heimavinnu er það, að fyrsti vefstóll (danskur) kom í Eyjafjörð laust fyrir aldamót, og fjölgaði vefstólum þessum síðan smám saman; en afar dýrir voru þeir, vegna efniviðarskorts, 6 ær með lömbum að vorlagi hver vefstóll; til samanburðar má geta þess, að um 1879 fengust þeir smíðaðir fyrir þriðjung þess verðs, óg þó betri. Kúabúskapur hèlt mönnum helzt við lífið, en sauðfè var fátt og afnot þess hrukku skammt. Þau einu átföng, er menn höfðu við að styðjast, voru selafli á vetrum, hrognkelsi og síld á vorum, og þó helzt þeir, sem næstir voru aflanum; hinir urðu oft á hakanum. Fiskveiði var engin að kalla, nema helzt í Grímsey. Voru þá (fram um 1830, að sögn Stefáns) farnar lestaferðir suður á land til fiskkaupa í skiptum fyrir vaðmál, skinnavöru, ull, smjör og tólg, „og var vaðmálsalin oft á móti fiskfjórðungi, ef betri vara var með. Þessar lestaferðir voru, sem geta má nærri, erfiðar og kostnaðarsamar. „Margir sendu hesta með þeim, sem fóru, sumir 2, aðrir 1, og stundum voru 2 um 1 hest; þó voru margir, sem ekkert gátu fengið af fiski að sunnan. Fyrir það voru goldnir 10 fiskar, þ. e. lamb eða lambseldi eða þess konar; fyrir hestlán suður var sama verð. Aflaleysið nyrðra kenndu menn því, að brennisteinn var þveginn í sjó í Húsavík, og hafði svo verið um alllangan tíma; brá og svo við, að þegar því var hætt, þá tók fiskur að ganga að landi og inn á Eyjafjörð, enda hafði svo verið áður. Um 1830—40 tók veiði að lifna við aftur. Vestan megin Eyjafjarðar gengu þá 6—8 hákarlaskip (sex- og áttæringar). Þiljuskip voru þá engin til þar; þau voru orðin um 20 nálægt 1879. Fiskibátar voru um 20, mest notaðir til kaupstaðarferða; þeim fjölgaði, er fiskur tók að ganga. Selabátar voru 8—10 í sýslunni allri. Þá þóktust menn skaðlausir, ef ein tunna hákarlslýsis fekkst í hlut. Verzlunarhagir voru hinir verstu, sigling mjög stopul; sum árin (t. d. 1811) kom ekkert skip. Var hvort tveggja, að verð útlendrar vöru var geysihátt, enda fluttust ekki stundum ýmsar nauðsynjavörur; „fyrir utan matarskortinn, vantaði salt, járn, kol og allan trjávið". Menn reyndu að vinna salt úr sjó til nauðsynja, en skógar gengu mjög til þurrðar til kolagerðar og eldsneytis; hýbýlin voru víða innviðalaus, og í líkkistur voru stundum notaðir rimlar og skinn strengt um.

Mataræði lýsir Stefán svo: „Viðurværi fólks á þeim tímum var næsta ólíkt því, sem nú tíðkast, víða hvar ekki nema næring tvisvar á dag, að morgni dags og í rökkri eða fyrir dagsetrið; voru þær máltíðir eins og föng voru til, flautir að morgni, með grasagraut eða hræringi ofan í, einkum handa karlmönnum, sem fèð hirtu. Flautir voru þá almennt málamatur frá hausti til vors. Súrmatur var lítill, því að mest var lifað á málnytunni á sumrin, af því að engin voru átföngin eða sárlítil. Allt var þá notað, sem mögulegt var, svo sem sjávarþang, holtarætur, skinn og bruðningur og allt það, sem nýta mátti. „Ϸessar daufu máltíðir þakkaði fólk samt guði og mönnum miklu rækilegar en nú virðist vera venja til. En þótt svona væri hart um bjargræði manna á milli, voru það þó sárfáir, sem lögðu sèr til munns hrossakjöt; „það var eins og fólk teldi „það synd eða boðorðabrot að eta það á þeim árum, „og þessir fáu, sem neyttu þess, lifðu því góðu lífi, hjá því sem margir aðrir, sem þó voru betur að efnum búnir. Eg heyrði sumt fólk segja, að það vildi heldur deyja í drottins nafni en að bragða hrossakjöt. „Einstöku maður reyndi lítið eitt að rækta kál, en það var bæði, að fræið fekkst ekki, þegar ekki kom siglingin, og svo var sumu fólki mjög illa við kálmeti og sagði það vera að eta gras með villidýrum; en þó lagaðist það mikið, eftir að sigling fór að koma og mjöl var unnt að hafa með kálinu. „Kartöflur voru lítt þekktar, en þær voru jafnan vel þegnar, þegar þær fóru að ræktast, sem mjög var óvíða, því að útsæði fekkst ekki að neinum mun. Smjörekla var reyndar minnst að sínu leyti, af því að ekki voru átföng til, enda dró þá ekki kaffið rjómann til sín, og lítið var sumstaðar átt við að strokka mjólk á vetrum. Smjör var þá ekki heldur verzlunarvara, eins og nú, og ekki líkt því að vera metið „jafngildi við tólg, nema í skyldugjöld manna á milli, en í kaupstaðarreikninga eða skuldir gekk það ekki jafnt við tólg. Nokkurir gerðu út kvenfólk til grasa norður í Mývatnsfjöll og um heiðar þar í grennd; var það á tímabilinu frá fráfærum til sláttar, og tóku sumar stúlkur grasahest, þ. e. 8 tunnur; þókti það góður fengur, sem von var, eins og þá stóð á högum manna. Þá var sláttur ekki byrjaður fyrr en um og eftir mitt sumar, og þá fyrst á túnum. Fyrir sláttinn voru karlmenn að reyta saman víði og fjalldrapa til kolagerðar m. fl. Ϸessa lýsing Stefáns á Steinsstöðum um aðbúð og viðurværi almennings má fylla nokkuð af frásögn Jóns í Lögmannshlíð. Veturinn 1811—12 var mjög harður, „og ekki batnaði fyrr en (hafi það verið) seinast á góu; skáru þá sumir fè, en sumir misstu úr hor. Engin skip hafa komið það ár. Kjöt var etið drafúldið, með því að salt fekkst ekki, „og soðið drukkið stækt og þykkt. Sumir tóku sjó og suðu til saltgerðar; aðrir hengdu kjöt sitt í eldhúsum, en sumir hertu það úti. Safnað var nokkuð fjallagrösum, og gerðir grautar af, en hafðar flautir út á, og skammtað þó spart; var sumstaðar ekki gefinn matur, nema tvisvar á dag. Hveiti kom sumarið 1811 með ensku skipi; þókti það sælgæti með mjólk. Þá var bæði tóbakslaust og brennivínslaust; hvorki fekkst þá járn nè brýni, svo að til vandræða horfði um heyskap. Hálftunna af korni náðist á bæ Jóns frá lausakaupmanni á engjaslætti. „Matarskammtur hjá mèr um þessi ár (1811 og 1812) var, eins og eg sagði áður frá, kjöt og soð, ekki mjög úldið; sjórinn bætti um það, en kjötið vildi ekki endast, þegar voraði. Snjór var mikill til fjalla, svo að grös náðust ekki, en til var ögn af smjöri og skyri, því að þetta var skásti bærinn með matbjörg. Í kornleysinu „voru grafnar holtarætur og soðnar vel og, má ske, gefið með svo sem 2 eða 3 munnbitar af kjöti og smjör með. Nú tóku menn eitt ráð á Ϸelamörk í kornleysinu; þeir fóru með hesta inn í Skjaldarvíkurfjöru og skáru upp blöðruþang (en söl þekktu þeir ekki), fluttu heim, þógu og suðu það; var látið skyr í hjá mèr; ekki þókti mèr það gott, en varð þó feginn. Ekki var af þessu skammtað vinnukonum nema hálfur þriggja-marka-askur, og stóð þó yfir vallarvinna um vorið. Miðdegismaturinn var að þessu skapi, og þetta var nú efnugasti bærinn á Ϸelamörk. En hinir, sem sóktu þangið og höfðu ekki nema lítinn mjólkurdropa, voru illa haldnir og fengu illt innan um sig og urðu veikir, því að þangbragðið var svo mikið, þegar súrinn vantaði. Eitt sinn um þessar mundir, að vetrarlagi, náðu þeir byggi vestan af Hofsósi. Var það malað og sáldað, og þóktu góðir grautar af, en fátæklingar sálduðu ekki, og reyndist þá óhollusta af bygginu. „Til reynslu hjá mèr var úrsigtið [þ. e. hratið] tekið og brennt í potti, eins og kaffi, malað síðan og búinn til grautur; hann var með brunabragði, og varla var við hann sæmanda. Í bruðning voru höfð þorskhausabein, sporðar og uggar, en mjólk drukkin með bruðningnum; hlutu menn af megnt harðlífi. „Ϸetta [þ. e. bruðningur] var og svo reyrit hjá mèr, en það var ögn við því [þ. e. af smöri]. Skóvörp og skinnsnepla smakkaði eg, og þókti gott. Þetta, er nú var sagt, gilti um þá, er töldust sjálfbjarga bændur. Hinar fornu matgjafir til þurfamanna og reglur um framfærslu þeirra hèldust enn um þessar mundir, þótt nýjar hreppstjórnarreglur væru nýbirtar (1809), og fylgdi því förumannamergð mikil; þó virðast förumenn upp og ofan hafa átt jafnvel engu verri daga en þeir, er reyndu að bjarga sèr af eiginrammleik. En 1821 tóku við framfærslu fæðingarhreppar eða vistarsveitir (20 ára vist), og urðu þá útsvör víða óbærileg. Lýsingar þessar gilda og um almenna afkomu almennings í hörðum árum, er bjargarskortur var af landi og sjó og siglingar tepptar; í góðum árum hefir hún verið allmiklu betri, er sauðfè var margt og kornaðflutningar nægir.

Skýrslur þessar sýna það, að sízt er of ríkt að orði kveðið að framan, er í almennum orðum er lýst högum manna og orsökum örbirgðar og framtaksleysis. Má oss jafnvel furða það, að menn skyldu ekki með öllu leggja árar í bát, gefast upp í baráttunni. Sýnir það furðanlegan lífsþrótt með hinni margkúguðu þjóð, að menn finna þó jafnan nokkur úrræði til bjargar, þar er þykja mætti almennt sem vonlaust væri um lífsframdrátt og bjargræði. Og enn einu atriði er vert að gefa gaum, sem aldrei hefir verið tekið fram. Vandlátir höfundar hafa hina síðari áratugi, og ekki með öllu að ófyrirsynju, atyrt Íslendinga hinna fyrri alda fyrir hlífðarleysi í nýtingu skóga og skógarleifa landsins. Því verður nú ekki neitað, að beiting skóglendis og kolagerð hefir átt sinn þátt í eyðingu skóga. En hèr eftir er það sýnt, að atyrðin í þessu efni bitna ekki á Íslendingum einum. Verzlunarlagið, sem landsmenn áttu við að búa, á einnig sök í þessu. Hvaðan áttu menn hèr að fá við til kola, til ljádengingar og smíða yfirleitt, hvaðan helztu innviðu í hús, þegar þau ár bar að höndum, að ekki fluttist trjáviður í margar sýslur, jafnvel ekki til alls landsins? Og þessi ár eru ekki eindæmi í siglingasögu landsins. Verkfæri þurfti þó til að yrja jörðina, ef skepnum bænda skyldi vera líft og þar með landsfólkinu sjálfu. Frásagnirnar um brest innviða í hýbýli í Eyjafirði, þar er loptslag þó gerir ending viða og húsa langæja, og hin átakanlega skýrsla um rimlalíkkisturnar virðast þó sýna, að landsmenn hafi ekki alveg fyrirhyggjulaust gengið á þann efnivið, sem landið sjálft megnaði að bjóða. Það er ekki víst, að þeim höfundum, sem hæst hafa látið um þessi efni, myndi hafa tekizt að sjá við því að þurfa að ganga á skógana í árum einangrunar og siglingateppu, ef þeir hefðu verið uppi á þeim tímum. En hitt er alveg öruggt, að engar þakkir myndum vèr hafa kunnað þeim, ef þeir þá af hlífð við skógana hefðu látið farast fyrir að dengja ljái sína; myndi þar til liggja auðsæ orsök: Mennirnir myndu ekki hafa látið eftir sig nokkura niðja, er dásamað hefðu getað búhyggindin eða sungið forfeðrum sínum lof, hvort heldur í þessu efni eða öðru.

Þá nemum vèr loks staðar við það efni, sem nokkuru gleðilegra er um að litast, en það er menntunarbragur allur og menningarhættir landsmanna. Lestrarkunnátta almennings er almenn, guðrækni og siðmenning á háu stigi. Enginn mun að vísu neita því, að trúrækni manna í þá tíð studdist mest við vanafestu og að guðsorðabækur og trúarstefna þeirra tíma á ekki við skap og hugsunarhátt nútímamanna, jafnvel ekki þeirra, sem fastheldnastir eru í þeim efnum. En hinu mun enginn heldur neita, sá er dæma vill af sanngirni, að mönnum var þó bæði fróun og aðhald í guðsþjónustum, kirkjugöngum og húslestrum, og að trúræknin markaði því siðmenning þjóðarinnar. Þó verða rof nokkur í þessum efnum um þessar mundir. Rannsóknarstefna og þær kröfur, er henni fylgdu um leiðbeining dómgreindar og skynsemi, einnig í trúarefnum, er þá að færast inn í landið, undir merkjum og að forgöngu Magnúsar Stephensens. Var hann þá einvaldur í prentun bóka í landinu, með því að hann hafði forustu fyrir þeirri einu prentsmiðju, er hèr var þá, og einkaleyfi til prentverks. Á síðasta þriðjungi 18. aldar var sett upp prentsmiðja í Hrappsey,¹⁵ og má vel segja, að hún hafi valdið tímamótum í íslenzkri bókagerð; nálega eingöngu hingað til höfðu þær bækur, er guðsorð höfðu að geyma, þókt þess verðar, að birtar væru á prenti; þessi prentsmiðja eða stjórn hennar lagði aftur kapp á að birta almenningi merk fræðslu-, nytja- og skemmtirit. Lærdómslistafèlagið tók síðan við á síðasta fimmtungi 18. aldar og birti fjölda nytjagreina í ársriti sínu. Stefnu þessara stofnana beggja hèlt Magnús Stephensen fram, og frá honum rann margt umbótarita, fræðibóka og skemmtirita. Af þessu leiddi miklu meiri margbreytni í bókakosti almennings en áður. Menn hafa ekki að ófyrirsynju fundið oft að orðfæri Magnúsar, og kallaður hefir hann verið að ýmsu óþjóðlegur í anda. En ef menn vilja með athygli og nærgætni lesa rit Magnúsar, einblína ekki að eins á búninginn, leynir sèr þar víða ekki einungis mikil mælska, heldur og flug í hugsun og tilþrif í átökum. Af þessu leiddi það, að hann náði áheyrn manna, að ýmsar ráðagerðir hans til umbóta, leiðbeiningar og hvatir fèllu í frjóa jörð og báru ávöxt.

Ef litið er til hinnar æðri menntunar, með samanburði við kröfur nágrannaþjóða í þeim efnum, verður ekki annað sagt en að hún hafi verið í allgóðu lagi, svo langt sem hún tók. Embættismenn voru yfirleitt vel að sèr, eftir þeim kröfum, sem þá voru gerðar til lærdóms og menntunar, en þetta hvíldi þá mestmegnis á grískum og latneskum bókmenntum og guðfræðiþekkingu; eðlisþekkingar og stærðfræða gætti allt minna eða jafnvel ekki. Nokkur glundroði hafði að vísu orðið af því, að skólar voru lagðir niður á hinum fornu skólasetrum, byskupsstólunum, og latínuskólinn, sem þá var um tíma í Reykjavík, hefir oftast í flestu verið talinn ómynd, en á það mest skilið vegna sjálfrar vistarverunnar þar; lærdómi virðist þar í engu hafa hrakað, og vart hafa í annan tíma komið fram lærðari menn hèr á landi en úr skóla þessum. En er skóli var settur á Bessastöðum, var stjórn landsins svo heppin í vali að fá til yfirstjórnar skólanum frá fyrstu einn hinn ágætasta mann, Steingrím Jónsson; hann setti það mót á skólann, sem hann hèlt síðan; má það kalla sannmælt, að sá skóli hefir verið ein hin ágætasta lærdómsstofnun, sem Ísland hefir nokkuru sinni átt.

Til stuðnings þeim dómi, er hèr hefir verið upp kveðinn, það er tekur til lýsingar á menningu landsmanna, liggja að vísu full rök, er of langt yrði að greina í yfirlitsgrein einni. Ein hin mikilvægustu gögn einmitt í þessu efni er að fá frá þeim ferðamönnum útlendum, er ferðazt hafa hèr um land um þetta leyti og ritað bækur, er lýsa landi og þjóð, því að í þessu efni er athugulum útlendingum og sannorðum vel til trúanda að lýsa rètt, og þeir hafa jafnan menningarhagi sinna þjóða í huganum til samanburðar. Er sumra þessara manna getið áður (Hookers, Mackenzies og þó einkum Ebenezers Hendersons). Sumir merkir menn komu fram á ritvöllinn síðar (Thienemann, Marmier). Merkastur allra þessara höfunda var Ebenezer Henderson, enda taka ýmsir merkir höfundar (Thienemann, Marmier) síðar upp ummæli hans, sumir (einkum Marmier) orðrètt, að heita má; um suma hinna lèlegri útlendu höfunda (t. d. Barrow) er það sannast að segja, að fátt annað má kalla rètt í ritum þeirra en það, er þeir hafa frá Henderson; skilningsleysi og vanþekkingar gætir ella mest í bók Barrows; svo er og um sumar aðrar ferðabækur frá þessum tímum og síðan.

Hèr mun þá fyrst litið á bók Hendersons, þótt hann sè ekki fyrstur þessara ferðabókahöfunda. Henderson segir, að sjaldgæft sè á Íslandi að finna dreng eða stúlku, sem orðin sè 9—10 ára að aldri, er ekki sè fluglæs og skrifandi. Mjög rækilega sè fylgt eftir fræðslu heima fyrir, enda sè börnum þar alla fræðslu að fá, með því að enginn barnaskóli sè í landinu, nema Thorkilliistofnunin (er þá hèlt uppi barnaskóla á Álptanesi). „Eg get vart munað, segir hann, „að eg hafi komið svo inn í nokkurn aumasta kofa, að ekki fyndi eg þar einhvern, sem fær væri að ræða við mig um efni, sem í öðrum löndum Norðurálfu myndu talin fara fram úr skilningi manna í sams konar stètt. Meira að segja sýnir íslenzkur almúgi við mörg tækifæri kynni af sögu og bókmenntum annarra þjóða, sem eru beinlínis furðuleg.¹⁶ Kirkjusiðu segir hann hálútherska, þótt kirkjur sèu skrautminni og guðsþjónustur einfaldari en í öðrum löndum lútherskum, og er það fyrir sakir fátæktar. Presta telur hann yfirleitt árvakra. Að hugsunarhætti og ræðugerð greinir hann kennimenn landsins í tvo flokka, eftir anda eldri og yngri stefnu. Gamla stefnan telur biblíuna fullkomna birting guðsvilja og lýtur með lotningu úrskurðum hennar. Á Henderson vart næg lofsyrði á kenning þessara presta og prýðilegan lifnað. Hin stefnan (hin nýja rannsóknastefna) fær lakara vitnisburð. Prestar í þeim flokki fá efni predikana sinna úr ritum heiðinna spekinga, í stað biblíunnar, og siðfræði öll verður í meðferð þeirra þurr, óviðkunnanleg og kuldaleg. Ekki sinna þeir því, að andi guðs ráði orðum biblíunnar. Telur Henderson slíka menn stórskaðlega þeim, sem á hlýða; efasýki og vantrú fyllir hug þeirra, hver trúarneisti hverfur, og venjulega kemur einhvers konar siðleysi í staðinn.¹⁷ Íslendinga telur hann almennt mjög siðgóða og guðhrædda, enda læri þeir á ungum aldri frumreglur kristinna fræða, sækja reglulega almennar guðsþjónustur, en hafa í heimahúsum guðsorð jafnaðarlega um hönd á hverjum degi frá Mikaelsmessu til páska (kvöldlestrar); um sumarmánuðina sè ekki unnt vegna anna að hafa guðsorð almennt um hönd heima fyrir; þó sèu margir húsbændur, sem samvizku sinnar vegna telja sèr skylt að hafa guðsþjónustu heima fyrir daglega árið um kring. Borðbæn sè jafnan fyrir og eftir mat, morgunbæn hafi menn jafnan yfir, er út komi fyrst á morgna, ferðamannsbæn fyrir hverja ferð og bæn áður en farið sè yfir vatnsföll og eftir að yfir er komið, en sjóferðabæn jafnan, er á sjó er lagt. Afbrot telur hann óheyrð með Íslendingum, en segir, að ofdrykkja, er nokkuð hafi gætt áður, sè nú mjög þorrin.¹⁸ Bænrækni Íslendinga um þessar mundir kemur öllum útlendingum saman um, þeim er ritað hafa um þjóðina; jafnvel Barrow¹⁹ fer lofsamlegum orðum um Íslendinga að þessu leyti. Þarf og ekki annað en líta í húsvitjanabækur presta (sóknamanntöl), er hefjast að fullu 1816, til þess að ganga úr skugga um það, hve almennt Íslendingar hljóta um þær mundir að hafa haft guðsorð um hönd. Þar er jafnan sèr í dálki getið um, hverjar guðsorðabækur sèu til á hverju heimili; er enginn kotungur svo aumur, að ekki eigi hann húslestrabækur og sitt hvað annað guðrækilegra rita.²⁰ En þetta sýnir enn meira; það staðfestir og þau ummæli Hendersons, að menn hafa almennt verið læsir um land allt. Til marks um menningarháttu landsmanna getur Henderson þess, að í Hofssókn í Vopnafirði sè enginn ólæs, er eldri sè en 8 ára, nema einn, og var það sökum eðlisbrests mannsins. Þá getur hann og lestrar- og lánsbókasafns hjá Jóni verzlunarstjóra Stefánssyni á Djúpavogi og annars norðan lands, er stofnað hafi verið að forgöngu Stefáns amtmanns þórarinssonar árið 1792.²¹ Aftur er svo að sjá sem honum hafi verið ókunnugt um lestrarfèlag Suðurlands, er þó hafði verið stofnað 1790 og enn hèlzt við.²² Mjög fagurlega lýsir Henderson háttum alþýðu heima fyrir. Hann bregður upp mynd af vetrarkveldi á íslenzku heimili. Kveikt er ljós í baðstofu inni kl. 3—4. Heimamenn skipa sèr í sæti til vinnu, en einn setzt undir lampann og les hátt fornar sögur eða aðrar sögubækur, sem fáanlegar eru. Af því að lítið er til prentaðra bóka, skrifa Íslendingar upp mikið af því, sem þeir geta fengið lèð, enda eru margir landsmanna, segir hann, sem skrifa afburðavel, sumir engu lakara en eirstunga væri. Þeir, er lestri hlýða á kvöldvöku, stöðva oft þann, er les, til þess að gera athugasemdir um ýmsa staði og bera fram spurningar; skerpir allt þetta dómgreind barna og hjúa. Stundum eru á vökum sögur sagðar, er sögumenn kunna utan bókar, og fara sumir þeirra jafnvel um og hafa ofan af fyrir sèr með þessum hætti. Fræðistörfum Íslendinga hælir hann. Telur hann vísindamenn Norðurálfu hafa haft geysilega mikið gagn af fornritum Íslendinga, enda hafi þeir nú í sínum vörzlum hin dýrmætu handrit þeirra; þykja honum þeir því manna skyldastir til þess að birgja Íslendinga að bókum á íslenzku, er kynnt geti þeim markverðustu greinir mannlegrar þekkingar.²³ Ϸessi orð Hendersons má vafalaust telja undirrót að lestrarfèlögum þeim, er Jens prófessor Möller stofnaði hèr á landi og lagði til mikið í útlendum bókum. Eins munu þessi ummæli ekki lítið hafa stuðlað að bókagjöfum þeim, sem landsbókasafnið (stiftsbókasafnið) hlaut frá ýmsum útlendum fræðimönnum víða um lönd, en þau árin stóð yfir söfnun bóka til þess, og fullstofnað má kalla það árið 1821. Höfuðdómur Hendersons um þjóðina er þessi: „Íbúarnir eru gæddir ágætum gáfum að upplagi, og þjóðarheiðurinn, sem þeim er ígróinn af nákvæmri þekkingu á skapi og afrekum forfeðra sinna, hvetur þá til þess að leggja fram krafta sína. Með söknuði kveður Henderson landið og segir: „Ϸað, sem sterkast varð til þess að binda mig við landið, var siðgæðaþroski þjóðarinnar og hinir sterku þættir afburðamikils andlegs atgervis, er eg hafði mjög oft veitt athygli hjá íbúum þess.²⁴

Svo ritar einn hinn sanngjarnasti og skilningsbezti höfundur, er samið hefir og birt lýsing ferða sinna á Íslandi.

Hooker segir, að skemmtanir Íslendinga sèu nálega eingöngu bundnar við lestur og endurlestur fornrita þeirra; þau sèu jafnt eftirlæti æskumanna sem öldunga, enda sè ættjarðarást þeirra sterk. Hann nefnir, sem Henderson, list Íslendinga í að segja sögur. Ljóðagerð kveður hann almenna. Lærdómur þykir honum