Διαφθορά και κοινωνία

By Δημήτρης Πρόντζας Ε.

Το βιβλίο αποτελεί μια προσπάθεια συνολικής ερμηνευτικής και κανονιστικής προσέγγισης του φαινομένου της διαφθοράς ως κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού γεγονότος τόσο σε εθνικό όσο και πλανητικό επίπεδο. Προσφέρει επίσης μια από τις πρώτες αναζητήσεις και χαρτογραφήσεις των πεδίων έρευνας και της σχετικής θεματολογίας τους, για τη μελέτη και ανάλυση των διαστάσεων του φαινομένου της διαφθοράς, σε ένα πλαίσιο προϋποθέσεων και τεχνικών της ακαδημαϊκής του διδασκαλίας από επιστημονικούς μελετητές ανά τον κόσμο.
Η αποτύπωση αυτή των πεδίων της ακαδημαϊκής παρουσίασης και μελέτης του φαινομένου της διαφθοράς ανά τον κόσμο επιβεβαιώνει τον ιδιότυπο τρόπο με τον οποίο το φαινόμενο αυτό εφάπτεται ως συνολικό κοινωνικό, οικονομικό...

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Papazisis Publishers
• Release date: Aug 1, 2023
• ISBN: 9789600229684

Book preview

prontzas.jpg

ISBN: 978-960-02-2968-4

Copyright ©

2012 Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Νικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη, 106 78 Αθήνα

Τηλ.: 210-3822.496, 210-3838.020

Fax: [phone]

site: www.papazisi.gr

e-mail: [e-mail]

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «ΓΡΑΜΜΑ»

Πληκτρολόγηση, Σελιδοποίηση,

Ψηφιοποίηση βιβλίων, Ηλεκτρονικές υπηρεσίες

Ζωοδόχου Πηγής 31, 106 81 Αθήνα

Τηλ.: 210-3807.703

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΡΟΝΤΖΑΣ

ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Προβλήματα για την έρευνα

και την ακαδημαϊκή διδασκαλία

11813.png ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

ΑΘΗΝΑ 2013

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι σελίδες του βιβλίου που ακολουθούν συνιστούν προσπάθεια για την εμβάθυνση στην απαιτητική συζήτηση του προβλήματος της «διαφθοράς», της θέσης και του τρόπου προσδιορισμού της στις κοινωνίες μαζί με την απαιτητική διείσδυση στις προϋποθέσεις και τις τεχνικές της ακαδημαϊκής του διδασκαλίας, καθώς υπερέβη (χωρίς βεβαίως να το εγκαταλείψει) το κλασικό πεδίο της Ηθικής και της Φιλοσοφίας.

Όπως έχει δειχθεί από σειρά αναλυτών και ινστιτούτα μελέτης, η διαφθορά αποτελεί ένα πρόβλημα, το οποίο, αν και πολύ γνωστό σε όλες τις κοινωνίες, συλλαμβάνεται με τη μορφή ενός παγκόσμιου προβλήματος. Η «κανονιστική» εννοιολόγηση της διαφθοράς (σε διάκριση από τις ηθικές και φιλοσοφικές της διαστάσεις που μεταβάλλονται με την εξέλιξη των κοινωνιών και την οργάνωσή τους, την ηθική της ανάλυση) αναδεικνύεται μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου στην Ευρώπη με υπολογιστικά σταθμισμένη μορφή, πρακτικές, εμπειρικές αναλύσεις κλπ. Από τότε η «κανονιστική» αυτή εννοιολόγησή της ενισχύεται όλο και περισσότερο από παράγοντες όπως, ο ρυθμός και το εύρος εκδημοκρατισμού, η δικαιική ανάπτυξη, η διοικητική οργάνωση αλλά και οι σχέσεις μεταξύ τους. Ο κανονιστικός της προσδιορισμός επιταχύνθηκε καθώς διευρύνθηκε η σύγχρονη διάσταση της διεθνούς οικονομικής ολοκλήρωσης. Στο βηματισμό αυτό παρατηρούμε την έντονη παρουσία των οικονομολόγων, κάτι που μας απασχολεί στις σελίδες που ακολουθούν.

Εδώ εντοπίζεται η διαφορά της σύγχρονης «τυπικής» διαφθοράς από προηγούμενα στάδια εξέλιξης των κοινωνιών και τα πολιτισμικά συστήματα οργάνωσής τους. Θα ήταν άστοχο ασφαλώς να υποστηριχθεί ότι η διαφθορά αποτελεί πρόσφατο ζήτημα της εθνικής και παγκόσμιας οικονομίας. Μπορούμε όμως να παρατηρήσουμε ότι εκείνο που κατέστησε πιο τεχνικά ακαδημαϊκή την τυπικά κοινωνική της διάσταση και την απέσπασε από το προαιώνιο διανοητικό της περιβάλλον, την ηθική και την φιλοσοφία, είναι ότι η τεχνική ανάλυση (με τη βοήθεια μετρήσεων, δεικτών και άλλων τεχνικών αναλύσεων) συνδέθηκε, αναλύθηκε και εκτιμήθηκε σε σχέση με τον «ανατρεπτικό» της ρόλο και ιδίως την «απειλή» της, με δύο εξίσου τεχνικές διαστάσεις στην ανάλυση ενός κράτους: την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα κρατών.

Η «διαφορά» λοιπόν σε αυτήν την σχετικά πρόσφατη τυπική εκδοχή της διαφθοράς είναι ότι υπερέβη τις ηθικές και φιλοσοφικές αναλύσεις, για να γίνει εργαλείο ανάλυσης από θεσμούς της διεθνούς κοινωνίας και της οικονομίας, όπως είναι για παράδειγμα η Διεθνής Τράπεζα, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, ο ΟΟΣΑ, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου κ.ά. Σχεδόν στο σύνολό τους τα διεθνή όργανα και τα εγχώρια παρατηρητήρια στράφηκαν στο φαινόμενο της διαφθοράς και με ιδιαίτερη έμφαση εμβάθυναν στο εμπόδιο «διαφθορά» για την οικονομική ανάπτυξη και την διεθνή οικονομική ολοκλήρωση. Πρόκειται για λογική σύλληψη, η οποία έχει έναν προσανατολισμό που εξαλείφει κοινωνικές διαφορές, πολιτισμικές αποκλίσεις, συλλογικές στάσεις και νοοτροπίες και γενικότερα διακρίνεται για την «εκλεκτικότητά» του.

Η εκλεκτικότητα έχει περιεχόμενο και λαμβάνει επιτακτικό χαρακτήρα: η διαφθορά συμπλέκεται και εκεί «υπολογίζεται», «αναλύεται», «συλλαμβάνεται» και αποτυπώνεται στη «μέτρηση» της απώλειας εμπιστοσύνης των πολιτών στις δομές λειτουργίας της αγοράς ως κυρίαρχα προτεινόμενου συστήματος ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων, των πολιτικών αντιλήψεων, των δικαιικών ρυθμίσεων, των πολιτισμικών στάσεων. Πρωτίστως ο υπολογισμός, η ανάλυση και σύλληψη της διαφθοράς συμπλέχθηκε με μία άλλη τεχνική ρύθμιση των κοινωνιών, τις «μεταρρυθμίσεις», καθώς η «διαφθορά» συνδέθηκε με «στρέβλωση» στην οικονομική συμπεριφορά και η αντιμετώπισή της προωθείται μέσα από θεσμικές αλλαγές και κίνητρα. Η τεχνικο-αναλυτική αυτή προσέγγιση έχει λάβει τόσο μεγάλη έκταση ώστε η πρόσβασή της είναι καταλυτική με τη διάχυσή της, χάρη στις νέες μορφές επικοινωνίας (όπως το διαδίκτυο) και, πράγμα σημαντικότερο, το περιεχόμενο και τις κατευθύνσεις της ακαδημαϊκής διδασκαλίας (όπως συμβαίνει με τη διδασκαλία πλέον στην κοινωνιολογία, την οικονομία ή την πολιτική επιστήμη) μέσα από τις παραδοσιακές αναλύσεις των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών.

Με τις σκέψεις αυτές συγκροτήθηκε η δομή του βιβλίου. Οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι οι παράγοντες που συνέτειναν στη συγκρότησή του είναι καταρχάς το περιρρέον κλίμα για την ανάλυση του φαινομένου, οι απαιτήσεις της διδασκαλίας και η προσωπική έρευνά μας από την περίοδο εκπόνησης της διδακτορικής μας διατριβής. Η παρούσα εργασία οικοδομήθηκε στα θεμέλια που ακουμπούν σε αυτές τις τρεις διαστάσεις ενός νέου αντικειμένου διδασκαλίας και διασταυρώνεται με τα βήματα της έρευνάς μας με τη διδακτορική διατριβή.

1

– ΔIΑΦΘΟΡΑ,

ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ

1.1 Συγκρισιμότητα και διεπιστημονικότητα

Ανάμεσα στα σύγχρονα και δύσκολα προβλήματα που κυριαρχούν στον κοινωνιολογικό στοχασμό είναι η ιεραρχία παραγόντων που ενδεχομένως, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο, προκαλούν τον κλονισμό των δημοκρατικών κοινωνιών και την αποδιάρθρωση των κοινωνικών δεσμών.¹ Την τυπική έκφραση αυτών των παραγόντων αποδίδει με τη διαρκώς αναζητούμενη ιεραρχική θέση της, η έννοια διαφθορά. Η διαφθορά αν και κινείται σε ένα υδαρές εννοιολογικό περιβάλλον, συνιστά φαινόμενο το οποίο, για να δανεισθούμε την έκφραση του E. Durkheim, οφείλει να αντιμετωπισθεί ως «συνολικό κοινωνικό γεγονός». Ο αναμφίβολα o μειωτικός της χαρακτήρας μπορούμε να σκεφθούμε ότι συγκαλύπτει μία από τις μεγάλες δυνάμεις που εμπεριέχει την μεταβολή των κοινωνικών συστημάτων, για να θυμηθούμε τον Montesquieu. Μία ερμηνεία για τη θέση μας αυτή, αποκάλυψη/συγκάλυψη, είναι ότι το φαινόμενο ξεδιπλώνεται ως κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και δικαιϊκό γεγονός με εξαιρετική ποικιλία μορφών στα επιμέρους πεδία, προσλαμβάνει δε στο μέγιστο δυνατό βαθμό μορφές «κοινωνικής παρέκκλισης» που γνωρίζουμε και επεξεργάζονται με απαιτητικό τρόπο η επιστήμη του δικαίου, της οικονομίας ή της πολιτικής, εκείνες που μας διαφεύγουν αλλά και ορισμένες που αδυνατούμε να κατανοήσουμε ως τέτοιες μεταξύ διαφορετικών, γεωγραφικά και χρονικά, κοινωνιών. Η πολιτισμική της διάσταση, ακόμη, υπερβαίνει τις καθημερινές συμπεριφορές, ακουμπά σε συλλογικές στάσεις, εφάπτεται δε με ιδιότυπο τρόπο τα πνευματικά δημιουργήματα, την επιστήμη και την τέχνη - μία από τις περισσότερο αιχμηρές όψεις της, όπως έχει επισημάνει ο J. J. Rousseau.

Η εκδοχή της διαφθοράς ασφαλώς διατηρεί σταθερά ως έννοια το μειωτικό της χαρακτήρα. Παραμένουν όμως σε εκκρεμότητα πολλά ερωτήματα: ήταν πάντα ίδια η διάστασή της; Πώς εκδηλώθηκαν και ονοματίσθηκαν οι παραλλαγές της, είναι δε, θέμα σοβαρότερο, ταυτόσημο το περιεχόμενό της σε διαφορετικές πολιτισμικές ενότητες και ανάλογες οι αλλαγές που επιφέρει σε διαφορετικές κοινωνίες; Η συρρίκνωση της διαφθοράς στην «τεχνική διαχείρισή» της με τη συνδρομή δεικτών και σειράς εθνικών και διεθνών μέσων μέτρησής της αγγίζει την ουσία του προβλήματος και τη θέση της στην εξέλιξη των κοινωνιών, ή αντιθέτως γνωστής της τάσης αλλαγής οι δείκτες διαφθοράς χρησιμοποιούνται ως αναχώματα έναντι των κοινωνικών ανατροπών;

Η πρόταξη του πολλαπλού ερωτήματος αποκτά προκλητικό χαρακτήρα και ενισχύει το θέμα που καταρχάς μας απασχολεί εδώ, δηλαδή τη συγκρισιμότητα του φαινομένου όσο και τη διεπιστημονικότητά του. Τα παραδείγματα δεν είναι λίγα και οι δυσκολίες που προκύπτουν για τα όρια του φαινομένου ανάμεσα στην «αρνητική» και την «θετική» εκδοχή της καθιστούν επιτακτική τη σύγκριση, τη διεπιστημονικότητα αλλά και την μεταξύ τους ανατροφοδοσία. Θα μας απασχολήσει αυτή η ανατροφοδοσία, χωρίς να φιλοδοξούμε να εξαντλήσουμε εδώ την συζήτηση, επιλέγοντας ορισμένα ενδεικτικά κλασικά αναγνώσματα, πολύ διαφορετικού χαρακτήρα ώστε να διαγράψουμε το εύρος που λαμβάνει η προσέγγιση της σχέσης κοινωνία και διαφθορά.

Σε ένα παράθεμα του μεσαιωνολόγου ιστορικού G. Duby διαβάζουμε για τις μορφές που λαμβάνει η αναδιανομή του πλούτου στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, όταν βέβαια λείπουν οι μορφές που αυτή θα αποκτήσει σε νεότερους χρόνους.

Διαφορετικός είναι ο τρόπος που αναλύει ανάλογα ζητήματα ο Montesquieu στο Πνεύμα των Νόμων.² Η διαφθορά στη σκέψη του παρατηρούμε ότι οδηγεί σε ένα λιγότερο αναμενόμενο αποτέλεσμα, την κατάρρευση ενός πολιτεύματος αντί του μετασχηματισμού του και συνεπώς δεν είναι επιβλαβής εφόσον οδηγεί στην αλλοίωση ενός πολιτικού συστήματος, όπως συμβαίνει λ.χ. με το δεσποτισμό, και στη δημιουργία άλλου. Το ερώτημα εκτείνεται πιο μακριά από αυτήν την επισήμανση. Αφορά τις αιτίες και τα μέσα ώστε να αποτραπεί η αλλοίωση ή να οδηγηθούμε ταχύτερα σε αυτήν, και ακόμη η απάντησή του ενισχύει την ανάγκη της συγκρισιμότητας του φαινομένου μέσα από την έννοια της γεωγραφίας και του χρόνου των λαών και των κρατών. Κοντολογίς, καλλιεργεί ακόμη πιο αποφασιστικά την έννοια της διεπιστημονικότητάς της.

Μία άλλη πρόκληση στην προηγούμενη αναφορά μας για τον Montesquieu είναι η αντίδρασή του στη διαφθορά με την ανάλυσή του για την πτώση της Ρώμης: θα απαντήσει στον Machiavelli με τις «Παρατηρήσεις του για τις αιτίες, του μεγαλείου των Ρωμαίων και την