Αρχαιοελληνική κοινωνική σκέψη (Ancient Greek social thought): Μια κριτική θεώρηση με βάση τη σύγχρονη επιστημολογία και τις νεότερες κοινωνικές επιστήμες

By Πέτρος Α. Γέμτος

Η πρωτότυπη αρχαιοελληνική σκέψη έθεσε ισχυρά θεμέλια σε όλους τους τομείς γνώσης, αξιολόγησης και ρύθμισης του κόσμου της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Είναι αναγκαίο, ιδιαίτερα στην πατρίδα μας με τις μεγάλες εθνικές ευαισθησίες, να μελετήσουμε με βάση τη σύγχρονη επιστημονική γνώση την πραγματική προσφορά της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, αποφεύγοντας άκριτους δογματισμούς και άγονη αρχαιολατρία που μόνο ζημιά κάνουν στο μεγάλο έργο των προγόνων μας. Στη μελέτη αυτή αναλύονται και αξιολογούνται οι συμβολές της αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης, με βάση αρχές της σύγχρονης επιστημολογίας και πορίσματα των νεότερων κοινωνικών επιστημών. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται, σε σύγχρονη θεώρηση, σκοποί και αντικείμενο της φιλοσοφίας και της επιστήμης και προσφέρεται μια ταξινόμηση των επιστημών με βάση τους σκοπούς που επιδιώκουν και τα μέσα (μεθόδους) που χρησιμοποιούν για να τους εκπληρώσουν. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στη συγκρότηση και τις μεθόδους των κοινωνικών επιστημών. Στο δεύτερο μέρος αναλύονται η ιστορία και οι γενικές αρχές της φιλοσοφίας των αρχαίων Ελλήνων που αποτελούν και το θεωρητικό υπόβαθρο της κοινωνικής τους σκέψης. Στο τρίτο μέρος του έργου γίνεται συστηματική ανάλυση των σημαντικότερων συμβολών της κλασικής αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης με ιδιαίτερο βάρος στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία, τη νομική και οικονομική σκέψη και το χώρο της τέχνης. Το τελευταίο μέρος πραγματεύεται εμφάνιση, γνωστικό αντικείμενο και μεθοδολογία των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών που επιτρέπουν βαθύτερη κατανόηση και έγκυρη αξιολόγηση των αθάνατων συμβολών των αρχαίων προγόνων μας.

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Papazisis Publishers
• Release date: Nov 15, 2023
• ISBN: 9789600241518

Book preview

9789600241518_Cover.jpg

ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΝΕΟΤΕΡΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΣΕΙΡΑ:

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ: Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Πέτρος Α. Γέμτος

Αρχαιοελληνική κοινωνική σκέψη. Μια κριτική θεώρηση

με βάση τη σύγχρονη επιστημολογία και τις νεότερες κοινωνικές επιστήμες.

ISBN: 978-960-02-4151-8

Copyright © 2023:          Εκδόσεις Παπαζήση ΑΕΒΕ

Νικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη, 106 78 Αθήνα

τηλ.: 210-3822496, 210-3838020,

fax: [phone]

site: www.papazissi.gr • e-mail: [e-mail]

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του Εκδότη.

Στο Γεώργιο Μητσόπουλο

φωτεινό παράδειγμα μέσα στη γενική σκοτεινιά ανεξάντλητου αγώνα για γνώση και αξιοκρατία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Εισαγωγή

Μέρος Πρώτο

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

1.          Ιστορική επισκόπηση

2.          Επιστήμη ως συστηματική διυποκειμενική σύλληψη του κόσμου

2.1.       Οι εμπειρικές κοινωνικές επιστήμες

2.2.       Οι δεοντολογικές ή κανονιστικές κοινωνικές επιστήμες

2.3.       Η συνεργασία εμπειρικών και δεοντολογικών επιστημών

2.4.       Οι ανθρωπιστικές ή πνευματικές επιστήμες

Μέρος Δεύτερο

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

1.          Γενική επισκόπηση

2.          Οι σημαντικότερες σχολές σκέψης

2.1.       Η προκλασική περίοδος

2.1.1.    Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης

2.1.2.    Ο Πυθαγόρας

2.1.3.    Ο Ηράκλειτος

2.1.4.    Η Ελεατική σχολή :Παρμενίων, Ζήνων, Εμπεδοκλής

2.1.5.    Ο Αναξαγόρας

2.1.6.    Ο Δημόκριτος

2.1.7.    Ο Ξενοφάνης

2.1.8.    Οι Σοφιστές

2.2.       Η κλασική φιλοσοφία

2.2.1.    Ο Σωκράτης και οι σωκρατικές σχολές

2.2.2.    Ο Πλάτων

2.2.2.1. Ο πλατωνικός κόσμος των ιδεών

2.2.2.2. Επιστήμη και δόξα

2.2.2.3. Κοσμολογία

2.2.2.4. Η πλατωνική παράδοση

2.2.3.    Ο Αριστοτέλης

2.2.3.1. Το έργο του Αριστοτέλη

2.2.3.2. Η σχέση με τον Πλάτωνα

2.2.3.3. Επιστημολογία, λογική και τέχνη

2.2.3.4. Οντολογία

2.2.3.5. Φυσική

2.2.3.6. Βιολογία

2.2.3.7. Ρητορική, τοπική, ποιητική

2.2.3.8. Η εξέλιξη της αριστοτελικής σκέψης

2.3.       Η ελληνιστική φιλοσοφία (Επικούρειοι, Στωικοί, Σκεπτικοί)

2.3.1.    Ο Επίκουρος

2.3.2.    Οι Στωικοί

2.3.3.    Οι Σκεπτικοί

2.3.4.    Ο Κικέρων

2.4.       Η νεοπλατωνική φιλοσοφία

Μέρος τρίτο

ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΣΕ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΩΡΗΣΗ

1.          Αρχαιοελληνική ηθική και πολιτική σκέψη

1.1.       Οι Σοφιστές και ο Σωκράτης

1.2.       Η πλατωνική διδασκαλία

1.2.1.    Η ηθική φιλοσοφία

1.2.2.    Τα πολιτικά

1.3.       Το τελεολογικό σύστημα του Αριστοτέλη

1.3.1.    Τα ηθικά έργα

1.3.2.    Η πολιτική φιλοσοφία

1.4.       Αλλοι μεγάλοι πολιτικοί φιλόσοφοι της Αρχαιότητας

1.4.1.    Ο Ξενοφών

1.4.2.    Ο Ηρόδοτος

1.4.3.    Ο Θουκυδίδης

1.4.4.    Ο Πρωταγόρας και ο Θρασύμαχος

1.4.5.    Η θέση τη γυναίκας στην ελληνική αρχαιότητα

2.          Δίκαιο

2.1.       Το αρχαίο ελληνικό δίκαιο

2.2.       Οι αρχαιοελληνικές ιδέες για τη δικαιοσύνη

2.3.       Το ρωμαικό δίκαιο και η εμφάνιση της Νομικής

3.          Οικονομία

3.1.       Η αρχαία ελληνική οικονομία: λειτουργία και θεσμοί

3.2.       Η οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων.

3.2.1.    Ο Ξενοφών

3.2.2.    Ο Πλάτων

3.2.3.    Ο Αριστοτέλης

3.3.       Η οικονομική επιστήμη στην Αρχαία Ελλάδα

4.          Τέχνη ως πρακτική και καλλιτεχνική δημιουργία

Μέρος τέταρτο

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

1.          Το νευτώνειο νομολογικό μοντέλο στον κοινωνικό χώρο

2.          Η ιστορική πορεία της Οικονομικής : από την κλασική της μορφή στη σύγχρονη θεωρία των θεσμών

3.          Η σύγχρονη Νομική

3.1.       Παλιές και σύγχρονες μεθοδολογικές σχολές

3.1.1.    Ο θετικισμός

3.1.2.    Η ερμηνευτική

3.1.3.    Oι επιχειρηματολογικές θεωρίες

3.1.4.    Νομική ως επιστήμη αναλυτικού τύπου

4.          Η Ηθική

4.1.       Τα μεθοδολογικά προβλήματα της Ηθικής

4.2.       Οι θεωρίες της δεοντολογικής ή ουσιαστικής Ηθικής

4.3.       Η σχέση Νομικής και Ηθικής

5.          Η διεπιστημονική συνεργασία της Οικονομικής και της Νομικής

6.          Αρχαιοελληνική σκέψη και σύγχρονη επιστήμη: συμπεράσματα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αφορμή για τη συγγραφή αυτής της μονογραφίας ήταν η εισήγησή μου « Αρχαιοελληνική κοινωνική σκέψη και σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες »(Dike International 39, 339 επ.)στο φιλοσοφικό συμπόσιο του Κέντρου Δικονομικών Ερευνών, που από χρόνια λειτουργεί υπο τη διεύθυνση του Καθηγητή Κ. Μπέη, και η γόνιμη συζήτηση που ακολούθησε. Από τα μαθητικά μου χρόνια πίστευα ότι η παραδοσιακή αρχαιολατρεία των νεότερων Ελλήνων υποβάθμιζε τις πραγματικές και αξιοθαύμαστες συμβολές των μεγάλων προγόνων μας στη γέννηση και ανάπτυξη του Ευρωπαικού μας πολιτισμού. Η αληθινή αξία αυτών των συμβολών μπορεί να γίνει μόνο κατανοητή, αν εξετασθεί με βάση τη σύγχρονη γνώση, στην οποία συνέβαλαν όσο κανένας άλλος οι αρχαίοι μας πρόγονοι.

Στο βιβλίο αυτό επιχειρώ ανάλυση και κριτική της αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης όχι μόνο από τη σκοπιά της σύγχρονης θεώρησης των δημοκρατικών θεσμών και αξιών¹, δηλ. με αξιολογική-ρυθμιστική οπτική, αλλά και σε περιγραφικό-οντολογικό επίπεδο με βάση σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες ως γνωστικές-πληροφοριακές δραστηριότητες που εξηγούν και προβλέπουν τις πράξεις ανθρώπων ως μελών κοινωνικών ομάδων. Η ανάλυση και αξιολόγηση των μεταφυσικών και γνωσιολογικών θέσεων των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων που στην εργασία αυτή εξετάζονται ως θεμέλιο και περιεχόμενο της κοινωνικής τους φιλοσοφίας γίνεται με βάση αρχές και πορίσματα της σύγχρονης επιστημολογίας.

Η μελέτη των αρχαιοελληνικών έργων έγινε με χρησιμοποίηση πρωτότυπων κειμένων και έγκυρων μεταφράσεων.

Αθήνα, Παπάγου, Χριστούγεννα 2012

---

1. Οπως π.χ. επιχειρεί ο W. Reese-Schäfer, Antique Politische Philosophie, Hamburg 1998, βλ. σ. 12 με αναφορά στη μελέτη του R. Bubner, Antique Themen und ihre moderne Verwandlung, Frankfurt 1992

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η αρχαιοελληνική φιλοσοφική σκέψη υπήρξε μια από τις σημαντικότερες κατακτήσεις στην ιστορία του ανθρωπίνου πνεύματος. Με την υπέρβαση των μυθικών ανθρωπομορφικών προσεγγίσεων που επέτυχε άνοιξαν δρόμοι για μια σωστή γνώση του κόσμου και για τη δημιουργία δημοκρατικών κοινωνιών που έδωσαν νόημα, περιεχόμενο και αξιοπρέπεια στην ανθρώπινη παρουσία. Με τους Έλληνες άρχισε η κίνηση από τις κλειστές κοινωνίες της δεισιδαιμονίας και προκατάληψης στις ανοικτές των ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών, όπως επισήμανε ο K. Popper (βλ. και παρακάτω σ. 279), μια πορεία με πόνους και δυσκολίες που συνεχίζεται ως σήμερα.

Η πρωτότυπη αρχαιοελληνική διανόηση είχε δημιουργική συνέχεια σε όλους τους τομείς γνώσης, αξιολόγησης και ρύθμισης του κόσμου της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Με τη σύγχρονη φιλοσοφία και επιστήμη η ανθρωπότητα οδηγήθηκε σε εκπληκτικά πνευματικά επιτεύγματα που αποτελούν σε μεγάλο βαθμό διεύρυνση, εμβάθυνση και σε πολλούς γνωστικούς χώρους υπέρβαση της αρχαιοελληνικής σκέψης. Είναι αναγκαίο, ιδιαίτερα στην πατρίδα μας με τις μεγάλες εθνικές ευαισθησίες, να μελετήσουμε με κριτική-δημιουργική σκέψη και με βάση τη σύγχρονη επιστημονική γνώση την πραγματική προσφορά της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, παρακάμπτοντας και αποφεύγοντας δογματισμούς και άγονη αρχαιολατρεία που μόνο ζημιά κάνουν σε εμάς αλλά και στο μεγάλο έργο των προγόνων μας.

Στη μελέτη αυτή γίνεται προσπάθεια να αναλυθούν τα βασικά στοιχεία της αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης και να αξιολογηθούν οι επιμέρους συμβολές της με χρήση αρχών της σύγχρονης επιστημολογίας και με αξιοποίηση πορισμάτων των νεότερων κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών². Για το σκοπό αυτό η εργασία διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο αναλύονται σε σύγχρονη θεώρηση σκοποί και αντικείμενο της φιλοσοφίας και της επιστήμης και προσφέρεται μια ταξινόμηση των επιστημών με βάση τους σκοπούς που επιδιώκουν και τις μεθόδους που χρησιμοποιούν για να τους εκπληρώσουν. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στη συγκρότηση και τις μεθόδους των κοινωνικών επιστημών. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται ιστορία και περιεχόμενο των γενικών αρχών φιλοσοφίας των αρχαίων Ελλήνων που προσφέρουν και το θεωρητικό υπόβαθρο της κοινωνικής τους σκέψης. Στο μέρος αυτό γίνεται και αναφορά σε κοινωνικές συμβολές προκλασικών φιλοσόφων αλλά και ανάλυση της ελληνιστικής φιλοσοφικής σκέψης που είχε κυρίως ηθικοπολιτικό περιεχόμενο. Στο τρίτο μέρος αναλύονται οι σημαντικότερες συμβολές της κλασικής αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης, με ιδιαίτερο βάρος στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία, τη νομική και οικονομική σκέψη και το χώρο της τέχνης. Το τελευταίο μέρος πραγματεύεται εμφάνιση, γνωστικό αντικείμενο και μεθοδολογία των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών που επιτρέπουν τη βαθύτερη κατανόηση και κριτική αξιολόγηση, τόσο της αλήθειας, όσο και της δεοντολογικής και αισθητικής εγκυρότητας της αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης.

---

2. Ακόμα και στην ιστορία της φιλοσοφίας ως εσωτερικό φιλοσοφικό κλάδο υπάρχουν δύο μέρη: κατανόηση όσων σκέφθηκαν και έγραψαν οι φιλόσοφοι του παρελθόντος και κριτική της αλήθειας των φιλοσοφικών τους θέσεων (βλ. και H. Lesser, The History of Ancient Philosophy, στο: O. Leaman(ed.), The Future of Philosophy, London/N. York 1998, σ. 14)

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

1. Ιστορική επισκόπηση

Φιλοσοφία και επιστήμη είναι δημιουργήματα του ευρωπαικού μας πολιτισμού, του πολιτισμού που γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα και συνεχίζεται ως σήμερα στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική³. Μέχρι τότε η ανθρώπινη διανόηση ήταν στενά δεμένη με τη θρησκεία (όχι όμως αναγκαία με ένα θεό δημιουργό), το φωτισμό και τη λύτρωση⁴, λειτουργώντας κυρίως ως οδηγός και εστία συμμετοχής στην ηθική και την κοινοτική ζωή. Βάση αναφοράς είχε προσωπικές αυθεντίες και κείμενα (άγιες γραφές, δεσμευτικά πρότυπα ζωής, επιβλητικούς ηγέτες) που ομως σε μεγάλο βαθμό αποδυναμώνουν και υποβαθμίζουν την αξία των πνευματικών διαλογισμών και επιχειρημάτων.

Mε το αρχαιοελληνικό πέρασμα από το μύθο στο λόγο (βλ. αναλυτικότερα παρακάτω) αναπτύσσεται για πρώτη φορά ανεξάρτητη φιλοσοφική σκέψη ως καθολική ορθολογική προσέγιση του κόσμου και σύλληψη του νοήματος της ανθρώπινης ζωής. Στη νεότερη ευρωπαική ιστορία η φιλοσοφία δίνει ωστόσο τη θέση της σε επιστήμες ως μέσα πληροφοριακής προσέγγισης του κόσμου σε νευτώνεια νομολογικά πρότυπα. Ακολουθώντας τις φυσικές οι κοινωνικές επιστήμες με πρώτη την Οικονομική (18ος αιώνας) χρησιμοποιούν υποθετικά-νομολογικά μοντέλα για την εξήγηση των διαπροσωπικών ανθρώπινων σχέσεων που δίνουν και τις βάσεις για τεχνολογικές παρεμβάσεις (διάφορες μορφές πολιτικών: οικονομική, κοινωνική κ. α.). Ηθικές αξιολογήσεις ανθρωπίνων πράξεων έμειναν αρχικά εκτός του επιστημονικού χώρου, αφού φαίνονταν αδύνατο να προσεγγισθούν με εμπειρικά κριτήρια αλήθειας. Μετά τη φιλοσοφική-επιστημολογική επίλυση (D. Hume, M. Weber, H. Albert) του προβλήματος των αξιολογικών κρίσεων είναι σήμερα δυνατή η συστηματική διαμόρφωση θεωρητικά θεμελιωμένων (σε άλλα όμως κριτήρια, όπως δικαιοσύνη, ελευθερία, ευημερία) δεοντολογικών επιστημών (με σημαντικότερες τη Νομική, την Ηθική και την Οικονομική της Ευημερίας). Οι ανθρωπιστικές επιστήμες που πριν κάλυπταν όλο το χώρο των επιστημών του ανθρώπου περιορίζονται τώρα στο χώρο κατανόησης και ερμηνείας των ανθρώπινων έργων (για πολλούς εξακολουθούν να ανήκουν στον κορμό της φιλοσοφίας).

Στη νεότερη ευρωπαϊκή μας ιστορία εγκαταλείπουμε την απόλαυση της τέχνης και στρεφόμαστε στην επιστημονική θεώρηση του κόσμου, γράφει ο θεμελιωτής της σύγχρονης Λογικής και φιλοσοφίας της γλώσσας Gottlob Frege⁵. Το εποπτικό (άμεσης θέασης) μοντέλο αλήθειας που κυριαρχούσε από την ελληνική αρχαιότητα ως τη φαινομενολογία του Husserl αντικαθίσταται από την ανταπόκριση γλωσσικών προτασιακών ισχυρισμών προς τη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα. Ο λογικός θετικισμός πρώτα και η αναλυτική παράδοση γενικότερα (βλ. κυρίως B. Russell, L. Wittgenstein) απορρίπτουν τη δυνατότητα συνθετικών κρίσεων a priori που για τον Καντ μπορούσαν να διασώσουν μια ορθολογική μεταφυσική⁶. Σε σύγχρονη θεώρηση η κλασική αντίληψη της επιστήμης ως βέβαιης γνώσης δίνει τη θέση της σε μια υποθετική επιστημονική δραστηριότητα που δεν προσφέρει ευκρινείς και αμετακίνητες αλήθειες αλλά εμπειρικά ελεγχόμενες υποθέσεις που στο πλαίσιο συνεχώς αναθεωρούμενων θεμελίων κάνουν προβληματική τη δυνατότητα σωρευτικά αυξανόμενης γνώσης. Η επιστήμη πορεύεται σε αβέβαια θεμέλια, αυξάνοντας τις γνώσεις μας και απομακρύνοντας πλανημένες ιδέες για τον κόσμο που ζούμε.

Στην αναλυτική παράδοση η φιλοσοφία διατηρεί και σήμερα ένα σημαντικό και κρίσιμο ρόλο: ερευνά τα θεμέλια, τις μεθόδους και τα όρια των επιστημών (αναλυτικών, δεοντολογικών και ανθρωπιστικών) συμβάλλοντας στην ορθολογικότερη διαμόρφωσή τους και προσφέρει μια δημιουργική κριτική σύνθεση των πορισμάτων τους που διασφαλίζει την ενότητα του λόγου και μια ορθολογική κοσμοεικόνα για τον πολίτη της ελεύθερης δημοκρατικής κοινωνίας. H παραίτηση ωστόσο της φιλοσοφίας από πρωτογενή γνώση δεν γίνεται δεκτή από φιλοσοφικές σχολές του μεσευρωπαικού χώρου (με σημαντικότερες ερμηνευτική, διαλεκτική, υπαρξισμός, φαινομενολογία, πραγματισμός, κατασκευσιοκρατία, στρουκτουραλισμός, μεταμοντερνισμός⁷) που θεωρώντας την επιστημονική γνώση επιφανειακή και τεχνολογική⁸ αναζητούν βαθύτερη πνευματική σύλληψη της πραγματικότητας.

2. Επιστήμη ως συστηματική διυποκειμενική σύλληψη του κόσμου

Eπιστήμη ως γνωστική πνευματική δραστηριότητα που επιδιώκει αύξηση του πληροφοριακού μας δυναμικού για την πραγματικότητα είναι η επιστήμη των νεότερων χρόνων, του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα, που αποτέλεσε πρότυπο και οδηγό για τη δημιουργία των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών⁹. Για την επιστήμη αυτή υπάρχει ήδη ένα καλά οργανωμένο σώμα μεθοδολογικών αρχών που διαμορφώνουν σκοπούς και μέσα της επιστημονικής δραστηριότητας (αναλυτική επιστημολογία). Μεθοδολογικός μονισμός με χρησιμοποίηση των καλά επεξεργασμένων αναλυτικών εργαλείων των τυπικών επιστημών (Λογικής, Μαθηματικών) ισχύει για όλες τις μορφές γνωστικής προσέγγισης στον κόσμο. Η εκπληκτική ως τώρα ανάπτυξη των φυσικών και των κοινωνικών επιστημών αποτελεί την μεγαλύτερη επιβεβαίωση της καταλληλότητας των μεθοδολογικών κανόνων του εμπειρικού-νομολογικού μοντέλου τόσο για τη γνώση του κόσμου όσο και για την τεχνολογική αξιοποίηση των πορισμάτων της επιστημονικής έρευνας.

Η φιλοσοφική διερεύνηση και λύση του προβλήματος της σχέσης όντος και δέοντος και ο συνακόλουθος περιορισμός ενδεχόμενων φυσιοκρατικών σφαλμάτων από κρυμμένες αξιολογήσεις επιτρέπουν σήμερα χωρίς μεγάλο κίνδυνο τη διεύρυνση της έννοιας της επιστήμης, ώστε να καλύπτει και δραστηριότητες που δεν αποσκοπούν μόνο σε αύξηση των πληροφοριών μας για τον κόσμο που ζούμε. Απώτερος στόχος είναι να δημιουργηθούν οι προυποθέσεις κατασκευής μιας αποτελεσματικής μεθοδολογίας για μη γνωστικούς τύπους επιστημών που θα είναι συγκρίσιμη με εκείνη των εμπειρικών επιστημών της αναλυτικής παράδοσης.

Για το σκοπό αυτό η επιστήμη μπορεί να ορισθεί πολύ γενικά ως συστηματική πνευματική δραστηριότητα που δίνει πορίσματα με διυποκειμενική ισχύ. Αναγκαία εννοιολογικά χαρακτηριστικά είναι ο συστηματικός της χαρακτήρας που τη διαφοροποιεί από μια ευκαιριακή πρακτική γνώση και η διυποκειμενικότητα των πορισμάτων της που της προσδίδει απόσταση, αμεροληψία και αντικειμενικότητα. Περαιτέρω διαφοροποίηση του ορισμού αυτού γίνεται με βάση τους σκοπούς που επιδιώκονται και τα μέσα που εφαρμόζονται για την εκπλήρωσή τους. Οι επιστήμες που εξυπηρετούν γνωστικούς πληροφοριακούς σκοπούς ανήκουν στη μεγάλη κατηγορία των αναλυτικών (εμπειρικών και τυπικών) επιστημών. Οι άλλες δύο μεγάλες κατηγορίες επιστημών που απομένουν είναι οι δεοντολογικές ή κανονιστικές επιστήμες που επιδιώκουν αξιολόγηση και ρύθμιση του κόσμου και οι ανθρωπιστικές ή πνευματικές επιστήμες που έχουν ως σκοπό την ανεύρεση νοημάτων σε ανθρώπινες πράξεις και ανθρώπινα πνευματικά έργα.

Σημαντικότερες αναλυτικές επιστήμες είναι η Φυσική, η Χημεία, η Βιολογία, ο κύριος όγκος της Οικονομικής, της Κοινωνιολογίας και της Πολιτικής Επιστήμης, η Λογική, τα Μαθηματικά κ. α. Στην κατηγορία των δεοντολογικών επιστημών ανήκουν η Νομική, η Ηθική και η Οικονομική της Ευμερίας, αλλά και τμήματα της Πολιτικής Επιστήμης και της Οικονομικής των Επιχειρήσεων. Τέλος το χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών καλύπτουν οι φιλολογίες και η ιστορία (με την ουμανιστική της μορφή ως νοηματική αναπαράσταση των παλαιότερων εποχών).

Στο σχήμα αυτό οι κοινωνικές επιστήμες δεν ανήκουν μόνο στο χώρο των αναλυτικών εμπειρικών επιστημών (με την Οικονομική, την Κοινωνιολογία, την Πολιτική Επιστήμη, την Κοινωνική Ανθρωπολογία, την Κοινωνική Ψυχολογία)αλλά και στο χώρο των δεοντολογικών επιστημών (με επιστήμες, όπως η Νομική, η Ηθική και η Οικονομική της Ευημερίας, που παρουσιάζουν τεράστιο πρακτικό και θεωρητικό ενδιαφέρον).

2.1. Οι εμπειρικές κοινωνικές επιστήμες

Οι εμπειρικές κοινωνικές επιστήμες της αναλυτικής παράδοσης διαμορφώθηκαν στους νεότερους χρόνους (Οικονομική 18ος, Κοινωνιολογία 19ος, Πολιτική Επιστήμη, Κοινωνική Ανθρωπολογία, Κοινωνική Ψυχολογία 20ος αιώνας)¹⁰ ως εφαρμογή στη μελέτη των κοινωνικών ομάδων και της ανθρώπινης κοινωνικής συμπεριφοράς του εμπειρικού-νομολογικού μοντέλου της νευτώνειας Φυσικής. Σκοπός ήταν να ευρεθεί μια ανάλογη προς τη βαρύτητα συνεκτική αρχή (όπως ήταν π. χ. η συμπάθεια στο έργο του Α. Smith¹¹) που διατηρούσε την ενότητα και τάξη του κοινωνικού κόσμου. Το επιστημολογικό πρόγραμμα της νέας Φυσικής (κατασκευή γενικών υποθέσεων και θεωριών, λογικός και εμπειρικός τους έλεγχος και χρησιμοποίησή τους για την εξήγηση και πρόβλεψη των φαινομένων της πραγματικότητας¹²) είχε εφαρμογή και στον κοινωνικό χώρο: η εξέλιξη έδειξε ότι ήταν εξίσου αποτελεσματικό εργαλείο για την ανακάλυψη σταθερών κοινωνικών σχέσων, όπως ήταν για την εύρεση των νομοτελειών της φύσης. Η μεθοδολογία των φυσικών επιστημών με μικρές παραλλαγές στήριξε την οργάνωση και ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών, προσλαμβάνοντας μάλιστα στην προσπάθεια αυτή μεγαλύτερο βάθος και προβληματισμό. Από το άλλο μέρος η ιδιαίτερη προβληματική των κοινωνικών επιστημών οδήγησε στη δημιουργία νέων αναλυτικών εργαλείων με γενικότερη γνωστική αξία και ισχύ, όπως είναι π. χ. η θεωρία των παιγνίων.

2.2. Οι δεοντολογικές ή κανονιστικές κοινωνικές επιστήμες

Μετά την ανακάλυψη και διερεύνηση της προβληματικής των αξιολογικών κρίσεων είναι δυνατή σήμερα, όπως προαναφέρθηκε, η χωρίς γνωστικές διαστροφές κατασκευή δεοντολογικών κοινωνικών επιστημών (Νομική, Ηθική, Οικονομική της Ευημερίας), αλλά και ερμηνευτικών-κατανοητικών κλάδων (ανθρωπιστικές ή πνευματικές επιστήμες: Γενική Ιστορία, Ιστορία Τέχνης, Φιλολογίες) που αντλούν έμπνευση και ιδέες από την αρχαία ηθική και πολιτική σκέψη, αλλά και τις αρχαίες ερμηνείες της τέχνης.

Οι δεοντολογικές ή κανονιστικές κοινωνικές επιστήμες έχουν κύριο έργο την κατασκευή και επεξεργασία κριτηρίων αξιολόγησης ανθρωπίνων πράξεων, κοινωνικών κανόνων και θεσμών και την ορθολογική στη βάση αυτή διαμόρφωση και ρύθμιση της κοινωνικής ζωής. Η αρχή της αξιολογικής ουδετερότητας που διασφαλίζει το γνωστικό-πληροφοριακό σκοπό των αναλυτικών επιστημών δεν έχει ισχύ, ενώ γίνεται προσπάθεια η λύση των αξιολογικών προβλημάτων να μη αφεθεί σε άλογες και αυθαίρετες αποφάσεις (decisionism). Το τεχνολογικό σχήμα μέσων-σκοπών εφαρμόζεται και εδώ, όταν πρόκειται για ενδιάμεσες (μη τελικές) αξίες (το διαφωτισμένο ίδιο συμφέρον χρησιμοποιείται ως μέσο για την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας ως τελικής αξίας). Για την αξιοποίηση της γνώσης του κόσμου που προσφέρουν οι εμπειρικές επιστήμες κατασκευάζονται αρχές-γέφυρες (Albert) που συνδέουν μεθοδολογικά (όχι λογικά) ον και δέον. Για τελικές (μη περαιτέρω αναγώγιμες)αξίες και σκοπούς γίνεται μεγάλη προσπάθεια να θεμελιωθούν σε ευρύτερα δεοντολογικά (κυρίως καντιανού ή συναινεσιακού τύπου) ή συνεπειοκρατικά (κυρίως ωφελιμιστικά) συστήματα.

Στις δεοντολογικές επιστήμες ο κοινωνικός κόσμος δεν προσεγγίζεται ερμηνευτικά ως κείμενο νοημάτων, κανόνων και πρακτικών που δίνει κατάλληλες λύσεις, αν διαβασθεί σωστά, αλλά με ένα σύνθετο αναλυτικό πρόγραμμα που συνδέει βασικές αξιολογήσεις και λειτουργικούς σκοπούς με τις εμπειρικές συνθήκες πραγματοποίησής τους. Η απουσία βέβαια γνωστικών σκοπών και η απομάκρυνση από μια ρυθμιστική έννοια αλήθειας ως ορθής αναπαράστασης του κόσμου οδηγούν σε κάποια χαλαρότητα των κριτηρίων κατασκευής και ελέγχου των δεοντολογικών αρχών και υποθέσεων, αλλά το αίτημα έγκυρης νομολογικής γνώσης παραμένει ισχυρό, βρίσκοντας στήριξη σε βασικές επιταγές ηθικότητας (καθολικότητα της ηθικής γλώσσας: Hare) και δικαιοσύνης (όμοια μεταχείριση των ομοίων ως στοιχείο του τυπικού της ορισμού).

Μεθοδολογικά οι κανονιστικές επιστήμες εμφανίζουν σημαντικές επιμέρους διαφορές από τις επιστήμες αναλυτικού τύπου που οφείλονται κυρίως στους διαφορετικούς σκοπούς που επιδιώκουν¹³. Οι έννοιες τους έχουν αξιολογική φόρτιση, αφού εντάσσονται σε δεοντολογικούς κανόνες και αρχές, αντίθετα προς τις έννοιες των αναλυτικών επιστημών που κρίνονται από τη χρησιμότητά τους να διασφαλίσουν υποθέσεις ψηλού πληροφοριακού περιεχομένου. Το χρήμα ως έννοια της θετικής οικονομικής θεωρίας έχει άλλο εννοιολογικό περιεχόμενο από το χρήμα ως στοιχείο νομικών κανόνων και ρυθμίσεων. Η λέξη «σκύλος» έχει σε μια απαγορευτική διάταξη που προστατεύει την υγεία με απαγόρευση της εισόδου τους σε καταστήματα τροφίμων άλλη αναφορά από εκείνη της ακριβούς και γνωστικά προσανατολισμένης εννοιολογικής κατηγορίας της ζωολογίας. Το σχήμα κανόνας –εξαίρεση έχει συχνή εφαρμογή και θετική ρυθμιστική αξία, ενώ η γενικευμένη εφαρμογή του στις αναλυτικές επιστήμες θα οδηγούσε σε ανατροπή του γνωστικού-πληροφοριακού τους σκοπού.

Πρέπει ωστόσο να τονισθεί ότι διαφοροποίηση μεθόδων μεταξύ αναλυτικών και κανονικών επιστημών πρέπει να γίνεται μόνο στο μέτρο που το επιβάλλουν οι διαφορετικοί τους σκοποί. Η αναλυτική επιστήμη και η θεωρία της είναι επιτεύγματα υψηλής ανθρώπινης διανόησης και οι βασικές τους αρχές (ακρίβεια, σαφήνεια, ελεγξιμότητα) πρέπει να τηρούνται σε κάθε μορφή «αντικειμενικής» προσέγγισης του κόσμου. Και οι σύγχρονες συνεπώς δεοντολογικές επιστήμες, στο μέτρο που δεν εκφράζουν υποκειμενικές αξιολογήσεις και πολιτικά ιδεολογήματα, πρέπει να ακολουθήσουν τα δοκιμασμένα αυτά αναλυτικά πρότυπα, ώστε δικαιολογημένα μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι δεοντολογικές επιστήμες ανήκουν μαζί με τις κοινωνικές σε μια ευρύτερη κατηγορία αναλυτικών (εμπειρικών και κανονιστικών) επιστημών του ανθρώπου.

2.3. Η συνεργασία εμπειρικών και δεοντολογικών επιστημών

Οι αναλυτικές επιστήμες που επιδιώκουν διεύρυνση του πληροφοριακού μας δυναμικού με χρήση υποθέσεων και θεωριών και το λογικό και εμπειρικό τους έλεγχο μπορούν να συμβάλουν στην ικανοποίηση πρακτικών ανθρώπινων αναγκών. Παρόλο ότι δεν αξιολογούν τα φαινόμενα της πραγματικότητας (για πολλούς δεν παίρνουν θέση στα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα) προσφέρουν ανεκτίμητη βοήθεια στην πρακτική μας ζωή, πρώτα γιατί μας δίνουν τα μέσα για να επιτύχουμε συγκεκριμένους σκοπούς και ύστερα γιατί μέσω αρχών-γεφυρών επιτρέπουν γόνιμη κριτική δεοντολογικών κανόνων και αξιών (βλ. και αναλυτικά παρακάτω Μέρος Δ). Ιδιαίτερα η εμπειρικά θεμελιωμένη υπόθεση της προς το ίδιο συμφέρον ορθολογικής συμπεριφοράς (homo economicus) και η συνεχής παρουσία διλημματικών παγίδων σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής (και περισσότερο στο πλαίσιο μεγάλων ομάδων) αποδείχθηκε γόνιμη βάση κριτικής κοινωνικών κανόνων και θεσμών και κατάλληλο εργαλείο δημιουργίας συνεργασιακών πλεονασμάτων και αύξησης της κοινωνικής ευημερίας.

Ιδιαίτερα παραγωγική υπήρξε τα τελευταία χρόνια η συνεργασία Νομικής και Οικονομικής για την ερμηνεία του δικαίου και την αποτελεσματική ρύθμιση κοινωνικών σχέσεων και διαφορών (βλ. αναλυτικά παρακάτω σ. 265 επ.). Με την προσπάθεια εφαρμογής πορισμάτων της οικονομικής έρευνας σε μια αξιολογική διαμόρφωση δικαιικών κανόνων δημιουργούνται σοβαρά μεθοδολογικά προβλήματα λόγω διαφορών στους σκοπούς και τη μεθοδολογία των δύο επιστημών αλλά και δίνεται η ευκαιρία να οργανωθεί μια δεοντολογική επιστήμη με την αυστηρότητα και ακρίβεια που διαθέτουν οι αναλυτικές επιστήμες. Από την πλευρά αυτή η σύγχρονη Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου μπορεί να λειτουργήσει και ως μοντέλο οργάνωσης μιας αναλυτικά προσανατολισμένης δεοντολογικής κοινωνικής επιστήμης που έχει απαλλαγεί από την κηδεμονία των ανθρωπιστικών επιστημών (που έχουν άλλους σκοπούς και επιδιώξεις από τις ρυθμιστικές των κοινωνικών σχέσεων επιστήμες).

2.4. Οι ανθρωπιστικές ή πνευματικές επιστήμες

Οι ανθρωπιστικές ή πνευματικές επιστήμες (humanities, arts, Geisteswissenschaften, sciences humaines, sciences de l’esprit, sienze dello spirito) μπορούν να ορισθούν με πολλούς τρόπους και συνεπώς να καλύψουν διαφορετικές επιστημονικές περιοχές. Ιστορικά διαμορφώθηκαν από τα humaniora που διαδέχθηκαν στα ευρωπαικά πανεπιστήμια μέρος των artes liberales του μεσαίωνα. Αλλά ενώ τα humaniora ορίζονται από μορφωτικούς σκοπούς (έκαναν τον σπουδαστή τους περισσότερο άνθρωπο), οι ανθρωπιστικές επιστήμες στη μεταγενέστερη μορφή τους προσδιορίστηκαν από το γνωστικό τους αντικείμενο που ήταν ο άνθρωπος, οι πράξεις τους και τα πνευματικά τους έργα. ΄Όμως τα τελευταία μπορούν να προσεγγισθούν από πολλές πλευρές και να γίνουν αντικείμενο πολλών επιστημών. Είναι γιαυτό χρήσιμο οι ανθρωπιστικές επιστήμες να ορισθούν όχι με βάση το αντικείμενο τους αλλά τους σκοπούς που επιδιώκουν και τις μεθόδους που