Αξιοπρέπεια και δικαιώματα του ανθρώπου ως συγκείμενα της νεωτερικότητας

By Νικόλαος Τσίρος

Η κοινή εννοιολογική αντιμετώπιση του ζεύγους της αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου σχετίζεται με το πραγματικό γεγονός ότι, παρά την προϊούσα εκνομίκευσή του, εξακολουθεί πάντοτε να αποτελεί το περιεχόμενο κρατικών πολιτικών. Αυτή η διγλωσσία εξηγεί, μεταξύ άλλων, την αξιακή σχετικότητα του, αφού η επίκληση στην αρχή της κρατικής κυριαρχίας είναι αρκετές φορές ένας ικανός λόγος για την αναστολή ή τον περιορισμό βασικών δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Εντούτοις, δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς τις πολιτικές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως συστημικές νεωτερικές ολοκληρώσεις του ορθού λόγου και ως θετικοποιημένη ερμηνεία της αξίας του ανθρώπου. 
Το βιβλίο ανήκει στη σειρά «δια-ΛΟΓΟΣ / ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ / ΜΕΛΕΤΕΣ», Διεύθυνση Σειράς: Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης.

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Papazisis Publishers
• Release date: Aug 1, 2023
• ISBN: 9789600229561

Book preview

Tsiros_FCV.jpg

ΣΕΙΡΑ: LOGO_dialogosFINAL.tif

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - ΜΕΛΕΤΕΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ: Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης

ISBN 978-960-02-2956-1

Copyright © 2013

Eκδόσεις ΠAΠAZHΣH AEBE

Nικηταρά 2 & Eμμ. Mπενάκη, 106 78 Aθήνα

Tηλ.: 210-38.22.496, 210-38.38.020

Fax: [phone]

site: www.papazisi.gr

e-mail: [e-mail]

ΓPAΦIKEΣ TEXNEΣ «ΓPAMMA»

Πληκτρολόγηση, Σελιδοποίηση,

Ψηφιοποίηση βιβλίων, Ηλεκτρονικές υπηρεσίες

Zωοδόχου Πηγής 31, 106 81 Aθήνα

Tηλ.: 210.38.07.703

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΙΡΟΣ

ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ KAI ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΩΣ ΣΥΓΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ

52356.png

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η σημερινή συζήτηση περί της θεμελίωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πάνω στην ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας έχει τις ρίζες της στην υπεραισιόδοξη ιδεολογική παρότρυνση των φιλελεύθερων δυτικών καθεστώτων για τη συνεχή εμπέδωση ενός κράτους δικαίου και τη δημοκρατική εκνομίκευση των δομών του¹. Υποτίθεται ότι μέσω της καθολίκευσης της έννοιας της αξιοπρέπειας σε επίπεδο δικαιικού συστήματος θα επισυμβεί το ποθούμενο του ισοβαρούς εκπολιτισμού της άσκησης της πολιτικής κυριαρχίας προς όφελος όλων ανεξαιρέτως των πολιτών της, ενώ στη συνέχεια οι πολίτες αυτοί θα μπορέσουν να φαντασιωθούν τους εαυτούς τους ως αλληλέγγυα μέλη μιας υψηλότερης, διακρατικής πλέον βαθμίδας, ακόμα και στο πλαίσιο μιας φασματικά παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών. Νεοκαντιανοί σκελετοί ανασύρονται από το ιστορικό χρονοντούλαπο προκειμένου να νεκραναστήσουν το σενάριο της νομιμοποίησης μιας κοσμοπολιτικής κυριαρχίας, μέσω της αντιπροσώπευσης των πολιτών του κόσμου υπό την κανονιστικά χαλαρή εποπτεία του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών². Οι πολιτικές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μοιάζουν να επιταχύνουν τα θεσμικά βήματα μιας μέλλουσας, διαπλανητικής πολιτικής ένωσης. Ακόμη περισσότερο μοιάζουν να διατρανώνουν το αίτημα της «χαλαρότητας» του κοινωνικού δεσμού, αφού το κύριο ζητούμενο για τις πολιτικές αυτές δεν είναι τόσο η επίπονη απόπειρα της οντολογικής σύλληψης της έννοιας του δικαιώματος ή της αξιοπρέπειας, όσο η στερεοτυπική και φορμαλιστικά αφηρημένη αποτύπωσή τους στο πεδίο της κυρίαρχης πολιτικής και δικαιικής τάξης.

Αυτή η εξωραϊσμένη, σχεδόν καταπραϋντική, αντίληψη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ταιριάζει με μια ορισμένη εικόνα της κοινωνίας την εποχή της νεωτερικότητας³. Ολοένα πιο αφηρημένες μορφές κοινωνικής οργάνωσης του σύγχρονου δυτικού κόσμου υποχρεώνουν την κοινωνιολογική γνώση και σκέψη να κινείται εντός κι εκτός του σύμπαντος της κοινωνικής ζωής στην προσπάθειά της να κατανοήσει καλύτερα τον τρόπο λειτουργίας αυτού του σύμπαντος. Η κοινωνία διυλίζεται σταδιακά σε επιμέρους συστήματα, ενόψει του φαντασμαγορικού τοπίου της νεωτερικότητας. Η αποσύνδεση του χώρου από τον τόπο συνέπεσε με τη δυναμική επέκταση της νεωτερικότητας, σχεδόν σε όλο το φάσμα δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής. Εάν και τα αφηρημένα συστήματα κοινωνικής οργάνωσης προσφέρουν μια μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα που απουσίαζε σε προμοντέρνα κοινωνικά συστήματα, εάν και ο μετασχηματισμός της αλλοτινής, παραδοσιακής οικειότητας σε εμπιστοσύνη προς απρόσωπες αρχές απελευθέρωσε χρόνο και χώρο για δράση και προσέφερε ένα είδος οντολογικής ασφάλειας, όμως από την άλλη πλευρά δεν σταμάτησαν ούτε οι κίνδυνοι, ούτε οι διακινδυνεύσεις στο μοντέρνο κόσμο⁴.

Μια από τις πιο ανεπίγνωστες διαστάσεις της σκοτεινής πλευράς της νεωτερικότητας ξεδιπλώνει πλέον βασανιστικά τις συνέπειές της στην ελληνική πραγματικότητα της κρίσης: η ελληνική κρίση θα πρέπει νομίζουμε να συσχετισθεί και με την παγκοσμιοποίηση της διακινδύνευσης, υπό την έννοια του εκτεταμένου αριθμού ενδεχόμενων βίαιων συμβάντων που επηρεάζουν τον καθένα ξεχωριστά, αλλά και ευρύτερα, μεγάλες μάζες ανθρώπων στον πλανήτη. Ως παράδειγμα, η ανενδοίαστη και ωμή πολιτική της δραματικής μείωσης των μισθών και του βιοτικού επιπέδου μιας ολόκληρης ομάδας πληθυσμού θα πρέπει οπωσδήποτε να ενταχθεί σε μια μακρο-οικονομική και μακρο-κοινωνιολογική ανάλυση περί των δραματικών αλλαγών στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας. Ένα δεύτερο παράδειγμα διακινδύνευσης εκπηγάζει από την παρουσία ή την απουσία επενδυτικών αγορών και ανάπτυξης στην ελληνική πραγματικότητα. Ανέκαθεν οι επενδυτικές αγορές λειτουργούσαν στο πλαίσιο θεσπισμένης διακινδύνευσης, που επηρέαζε τις ζωτικές ευκαιρίες χιλιάδων συμπολιτών μας. Τι θα συμβεί τώρα που διαπιστώνεται η υποανάπτυξη του πιο πάνω πεδίου αναφοράς; Ποιοι νέοι κίνδυνοι θα διαγνωστούν και κατά πόσο το ελληνικό πολιτικό σύστημα είναι επαρκώς εξειδικευμένο ως προς την αντιμετώπισή τους;

Οι πιθανές απαντήσεις σχετίζονται με το γενικότερο κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο ένταξής τους. Εφόσον η ελληνική κρίση κατανοηθεί ως η κρίση μιας κοινωνίας που έχει σε μεγάλο βαθμό ιχνηλατήσει τη νεωτερική ολοκλήρωσή της, τότε αυτόματα η συζήτηση δεν μπορεί να αποκοπεί από την ημιτελή απόπειρα του όποιου εκσυγχρονισμού της. Στον τόπο μας οι συζητήσεις περί των αιτιών της κρίσης είναι περίπου ατελείωτες, ελάχιστη όμως δίνεται σημασία στο γεγονός ότι προηγήθηκε η ιδεολογική και πρακτική ματαίωση μιας συστηματικής προσπάθειας εκσυγχρονισμού των κοινωνικών δομών. Ότι δηλαδή η κρίση θα πρέπει να ερμηνευθεί ιδίως ως η χαμένη ευκαιρία της εκσυγχρονιστικής ολοκλήρωσης της ελληνικής κοινωνίας. Υπό την έννοια αυτή, η παρούσα κρίση εσωτερικεύει τις παθογένειες της ανολοκλήρωτης απόπειρας του δομικού εκσυγχρονισμού του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος με αποτέλεσμα την παγιωμένη υπαρξιακή αμφιταλάντευση των εγχώριων πολιτικών μας ταγών γύρω από το τι είδους πολιτική θα ακολουθήσουν για την επίλυση των μόνιμα εγκατεστημένων κοινωνικών προβλημάτων⁵.

Το ερώτημα είναι τώρα εάν το ελληνικό πολιτικό σύστημα είναι σε θέση να υπερασπιστεί έναν αναγκαίο λειτουργικό συντονισμό, μια δικτύωση και μια σύνθεση των επιμέρους πράξεων και αποφάσεών του, ώστε οι διαβρωτικές συνέπειες της κρίσης να καταστούν λίγο-πολύ πολιτικά και κοινωνικά διαχειρίσιμες. Μονάχα με την ανάληψη εμπροσθοβαρών ρίσκων ενδέχεται το πολιτικό σύστημα να επιτύχει θετικά αποτελέσματα και αποδόσεις. Γι’ αυτό και στο ζοφερό τοπίο της κρίσης, οι πολιτικές διαχείρισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα πρέπει να κατανοηθούν αμφίπλευρα τόσο ως προσπάθεια της νεωτερικής ολοκλήρωσης της ελληνικής κοινωνίας, όσο και ως απάντηση στο κρίσιμο θέμα της λαϊκής δυσαρέσκειας από την κάποτε αλόγιστη χρήση των δικαιωμάτων αυτών. Το μεγάλο πρόβλημα της μεταναστευτικής παλίρροιας είναι εν προκειμένω το πιο εύγλωττο παράδειγμα: μια συντονισμένη πολιτική διαχείρισης των δικαιωμάτων των μεταναστών οφείλει αφενός μεν να αναμετρηθεί με τα εγχώρια όρια επιβάρυνσης, εξαιτίας του διαρκώς διογκούμενου μεταναστευτικού κύματος που υπερβαίνει τις δυνατότητες υποδοχής της χώρας, αφετέρου όμως να μη θίξει καίρια τον πυρήνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας των μεταναστών. Το επίπεδο συγκατάθεσης οφείλει να αναζητηθεί γύρω από τον άξονα της ορατής απειλής της ευημερίας και ασφάλειας των πολιτών από τη μη επαρκή νομικά αντιμετώπιση του μεταναστευτικού, αλλά και την ανάγκη εγγύησης βασικών ατομικών δικαιωμάτων για τους ήδη διαβιούντες στη χώρα μας μετανάστες⁶. Ανθρώπινα δικαιώματα και αξιοπρέπεια στην Ελλάδα της κρίσης είναι λοιπόν σκληρά γυμνάσματα στο πυρακτωμένο καμίνι μιας ζωής που κινδυνεύει διαρκώς να γίνει αβίωτη. Μιας ζωής που επιμένει να μην είναι στοιχειακή, αλλά να ζυγιάζεται με τον καθημερινό αγώνα για την επιβίωση και να μη βγαίνει χαμένη από αυτόν.

1. Ο Guy Braibant, La Charte des droits fondamentaux de l’ Union européene, Paris, Seuil, 2001, σ. 41, συνδέει απευθείας την έννοια της αξιοπρέπειας με την οικουμενικότητα των δικαιωμάτων του ανθρώπου: «Le principe d’ universalité des droits de l’ homme ne peut avoir une valeur absolue, sauf pour les droits les plus fondamentaux, tels que ceux qui se rattachent directement à la dignité de la personne humaine et auxquels il est impossible de déroger».

2. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται ο Jürgen Habermas, Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης, Αθήνα, Πατάκης, 2012.

3. Η έννοια της «νεωτερικότητας» αναφέρεται σε τρόπους ζωής και κοινωνικές οργανώσεις που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη από τον 17ο αιώνα και στη συνέχεια άσκησαν μια λίγο-πολύ παγκόσμια επιρροή. Οι τέσσερις, βασικές, θεσμικές διαστάσεις της νεωτερικότητας είναι: α) η επιτήρηση υπό τη μορφή του ελέγχου της πληροφόρησης και της κοινωνικής επίβλεψης, β) ο καπιταλισμός ως πλαίσιο ανταγωνιστικών αγορών εργασίας και παραγωγής, γ) ο βιομηχανισμός υπό την έννοια του μετασχηματισμού της φύσης σε μια επιταχυνόμενη μορφή «κοινωνικοποίησής» της και δ) η στρατιωτική εξουσία ως έλεγχος των μέσων άσκησης βίας στο πλαίσιο της εκβιομηχάνισης του πολέμου. Πρβλ. για το θέμα, Anthony Giddens, Οι συνέπειες της νεοτερικότητας, Αθήνα, Κριτική, 2001 και ιδίως σσ. 75-100.

4. Σχετικά με την έννοια της «κοινωνίας του ρίσκου» βλ. το θεμελιώδες έργο του Ulrich Beck, Risikogesellschaft. Auf dem Weg