Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΤΙΑΣ

By Sofia Matzarioti-Kostara

Η παρούσα έρευνα επιχειρεί μια πρωτότυπη αναθεώρηση των γεγονότων του θανάτου της Υπατίας μέσα από την ανάλυση των κοινωνικών συνθηκών κάτω από τις οποίες συνέβησαν, αλλά και των προσωπικοτήτων των πρωταγωνιστών. Επιπλέον, η εργασία αυτή επιχειρεί μια αναθεώρηση των γεγονότων που προηγήθηκαν του θανάτου της Υπατίας υπό το πρίσμα των γενικότερων φαινομένων βίας της εποχής, όπως η βία κατά την διάρκεια των διαφόρων δημοσίων θεαμάτων και η βία ανάμεσα σε μαθητές ανταγωνιστικών φιλοσοφικών σχολών. Τέλος, μέσα από τα ευρήματα της παρούσης ερευνητικής προσπάθειας, προκύπτει μια νέα πρόταση σχετικά με τα αίτια και τον τρόπο θανάτου της φιλοσόφου και αναπτύσσεται μια ερμηνεία της καινούριας εκδοχής του θανάτου, μέσα από την ανάλυση του κλίματος ανταγωνισμού των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών.

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Sofia Matzarioti-Kostara
• Release date: Jun 9, 2023
• ISBN: 9798223422099

Book preview

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ  ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ  ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ  ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ  ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΣΟΦΙΑ  ΜΑΤΖΑΡΙΩΤΗ – ΚΩΣΤΑΡΑ

Η  ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ   ΔΙΑΣΤΑΣΗ   ΤΩΝ   ΣΧΕΣΕΩΝ   ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ   ΚΑΙ   ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ  -  Η   ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ   ΤΗΣ   ΥΠΑΤΙΑΣ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ  ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Επιβλέπων  καθηγητής:

π.  Βασίλειος  Καλλιακμάνης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ  2020

«Γνῶσις βροτοῖς μέγιστον ἐν βίῳ κλέος∙ κακόν δ’ αὓτη τούς κακῶς κεχρημένους»

Γρηγορίου του Θεολόγου, Έπη Θεολογικά, Ποίημα ΛΒ’

Πρόλογος

ΈΧΟΝΤΑΣ  ΑΠΌ  ΜΙΚΡΉ  μεγάλη  αγάπη  για  τα  μαθηματικά,  σπούδασα  και διδάσκω  μαθηματικά  και  θεωρώ  ότι  αυτό  είναι  που με  χαρακτηρίζει  στη  ζωή.  Σαν  μαθηματικός,  δεν  αισθάνθηκα  ποτέ  ότι  η  επιστήμη  μου  ερχόταν  σε  αντίθεση  με  την  πίστη  μου,  ούτε  και  η  γνώση  με οδήγησε  ποτέ  σε αμφιβολία.  Αντίθετα,  θεωρώ  ότι  η  γνώση  οδηγεί  στην  αλήθεια  και  «ἡ  ἀλήθεια  ἐλευθερώσει  ὑμᾶς» (Ἰω. η’ 32).

Αφορμή  για  την  παρούσα  ερευνητική  προσπάθεια  έδωσε  μια  προσωπική  εμπειρία  με  κάποιον  αγιορείτη  μοναχό,  ο  οποίος  επηρεασμένος  από  τις  επικρατούσες  αντιλήψεις  σχετικά  με  την  Υπατία,  αμφισβητούσε  την  αγιότητα  του  Κυρίλλου,  θεωρώντας  τον  υπαίτιο  για  τον  θάνατο  της  φιλοσόφου.  Η  αναζήτηση  της  αλήθειας  ήταν  για  μένα  (όπως  θα  πρέπει  να  είναι  για  κάθε  επιστήμονα)  η  κινητήριος  δύναμη  και  ο  φάρος  που με  καθοδηγούσε  στην  προσπάθεια  αυτή.   

Ζώντας  στο  εξωτερικό -  μακριά  από  ελληνικές  βιβλιοθήκες -  ήταν  μια  από  τις  δυσκολίες  που  έπρεπε  να  ξεπεράσω  και  δεν  θα  μπορούσα να  τα  καταφέρω  χωρίς  την  βοήθεια  των  παιδιών  μου  που  σπουδάζουν  σε  ξένα  πανεπιστήμια.  Με  την  συνδρομή  τους,  κατάφερα  να  συγκεντρώσω  πολύτιμο  υλικό  για  την  έρευνά  μου  και  τους  είμαι  ευγνώμων  γι’  αυτό.

Κλείνοντας,  θεωρώ  ότι  οφείλω  - το λιγότερο – ευγνωμοσύνη στον  σύμβουλό  μου  καθηγητή  π.  Βασίλειο  Καλλιακμάνη, ο  οποίος  με  εμπιστεύτηκε  με  αυτήν  την  εργασία  και  η βοήθειά  του  καθ’  όλη  την διάρκεια  της  έρευνας  ήταν  ανεκτίμητη.  Θερμές  ευχαριστίες  οφείλω  και  προς  την  τριμελή  επιτροπή  αλλά  και  την  οικογένειά  μου  για  την  συμπαράσταση  και  βοήθεια.

Σοφία  Ματζαριώτη - Κωστάρα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το  πρόβλημα

Αφορμή  και  σπουδαιότητα  του  θέματος

Η  μέχρι  τώρα  έρευνα

Μέθοδος  -  πορεία  της  μελέτης

Δομή  του  έργου

Όρια  του  θέματος

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ

Βυζαντινή  Ιστορία  και  Ιστοριογραφία

Ο  Σωκράτης  Σχολαστικός

Ο  Φιλοστόργιος

Ο  Συνέσιος

Ο  Δαμάσκιος

Ο  Ησύχιος  (ο  Ιλούστριος)

Ο  Ιωάννης  Μαλάλας

Ο  Ιωάννης  Νικίου

Ο  Θεοφάνης  (ο  Ομολογητής)

Σούδα  ή  Σουίδας

Συμπεράσματα

Ο  ΚΥΡΙΛΛΟΣ  ΚΑΙ  Η  ΕΞΟΥΣΙΑ

Η  φήμη  του  Κυρίλλου

Ο  Κύριλλος  ως  Πατριάρχης  Αλεξανδρείας

Ο  Κύριλλος  και  οι  Εβραίοι

Ο  Κύριλλος  και  ο  Ορέστης

Ο  Κύριλλος  και  η  Τρίτη  Οικουμενική  Σύνοδος

Συμπεράσματα

Η  ΖΩΗ  ΚΑΙ  ΤΟ  ΕΡΓΟ  ΤΗΣ  ΥΠΑΤΙΑΣ

Οικογένεια – Μαθητές

Νεοπλατωνισμός  –  Φιλοσοφικές  Σχολές

Η  φιλοσοφία  της  Υπατίας

Μαθηματικά  -  Αστρονομία

Η  σχολή  της  Υπατίας

Η  κοινωνική  θέση  της  Υπατίας

Συμπεράσματα

Ο  ΘΑΝΑΤΟΣ  ΤΗΣ  ΥΠΑΤΙΑΣ

Ερωτηματικά

Καινούρια  εκδοχή  του  θανάτου  της  Υπατίας;

Κοινωνία  και  βία

Θεάματα  και  βία

Φιλοσοφικές  σχολές  και  βία

Ο  θάνατος  της  Υπατίας

Συμπεράσματα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το  πρόβλημα

Στην  συνολική  ιστορία  των  σχέσεων  της  επιστήμης  με  την  θρησκεία,  η  ιστορία  του  θανάτου  της  Υπατίας  αποτελεί  ένα  από  τα  πιό  συναρπαστικά  θέματα.  Όπως  χαρακτηριστικά  αναφέρει  η  Dzielska,  «όλοι   έχουν   χρησιμοποιήσει   την   προσωπικότητά   της   για   να   καθορίσουν   τη   στάση   τους   απέναντι   στον   χριστιανισμό,   στην   εκκλησία,   στους   κληρικούς   της,   στον   πατριάρχη   Κύριλλο,   κτλ.» [1]

Η  περίπτωση  της  Υπατίας  χρησιμοποιήθηκε  κατά  κόρον  ως  αντιπροσωπευτικό  παράδειγμα  της  αντιπαλότητας  της  θρησκείας  με  την  επιστήμη,  όχι  επειδή  υπήρξε  επί  της  ουσίας  συγκεκριμένη  αντιπαράθεση  των  δύο  χώρων,  αλλά  επειδή  θεωρήθηκε  ότι  οι  πρωταγωνιστές  της  ιστορίας  εκπροσωπούν  τις  δύο  πλευρές.  Η  δημοφιλής,  όμως  ερμηνεία  της  ιστορίας,  κατά  την  παραδοχή  πολλών  επιστημόνων,  φαίνεται  ότι  αποτελεί  απλό  μύθο[2].  Στα  πραγματικά  γεγονότα  -  όπως  αναφέρονται  στις  πηγές  –  δεν  μαρτυρείται  πουθενά  ότι  η  Υπατία  διώχθηκε  λόγω  του  επιστημονικού  της  έργου,  αλλά  ούτε  και  υπονοείται  κάποια  γενικότερη  διαμάχη  μεταξύ  της  Εκκλησίας  (και  ειδικότερα  του  Κυρίλλου  ως  εκπροσώπου  της)  και  της  επιστήμης  της  εποχής.

Κατά  τον  διάσημο  ιστορικό  της  επιστήμης  Ronald  Numbers[3],  η  θεωρία  της  συνεχούς  διαμάχης  μεταξύ  θρησκείας  και  επιστήμης  πυροδοτήθηκε  τον  δέκατο  ένατο  αιώνα  από  δύο  Αμερικανούς  πολέμιους  της  θρησκείας,  τον  Andrew  Dickson  White[4]  (1832-1918)  και  τον  John  William  Draper[5]  (1811-1882).  Ο  White  ήταν  από  τα  ιδρυτικά  μέλη  του  γνωστού  πανεπιστημίου  Cornell  (που  ιδρύθηκε  το  1865)  και  διακήρυττε  ότι  το  νεοϊδρυθέν  πανεπιστήμιο  θα  ήταν  από  τα  ελάχιστα  εκπαιδευτικά  ιδρύματα  όπου  οι  επιστήμονες  θα  ήταν  προστατευμένοι  από  την  εξουσία  και  τις  δεσμεύσεις  της  θεολογίας.[6]  Παρ’  όλο  που  τα  βιβλία  και  των  δύο  είναι  περισσότερο  προπαγάνδα  παρά  ιστορία,  τα  έργα  τους  μεταφράστηκαν  και  επανεκδόθηκαν  πολλές  φορές  μέχρι  τις  μέρες  μας,  συντηρώντας  αυτήν  την  αντίληψη  και  δίνοντας  υπόβαθρο  σε  μεταγενέστερες,  παρόμοιου  τύπου  θεωρίες  και  κατηγορίες  εναντίον  της  θρησκείας[7].  Μέσα  από  αυτήν  την  οπτική,  ο  Άγγλος  ιστορικός  Charles  Freeman  καθώς  και  πολλοί  άλλοι,  θεωρούν  την  εξάπλωση  του  χριστιανισμού  ως  την  αιτία  που  η  Ευρώπη  έπεσε  σε  παρακμή  κατά  την  εποχή  του  Μεσαίωνα[8].

Παρ’ όλα  αυτά,  η  ίδια  η  επιστήμη  έρχεται  να  διαψεύσει  την  θεωρία  περί  της  συνεχούς  διαμάχης  μεταξύ  θρησκείας  και  επιστήμης.  Μια  έρευνα  που  διεξήχθη  ανάμεσα  σε  1646  επιστήμονες  που  εργάζονται  σε  21  μεγάλα  πανεπιστήμια  της  Αμερικής,  εξέτασε  τις  αντιλήψεις  τους  σχετικά  με  το  πρόβλημα  της  υποτιθέμενης  διαμάχης  ανάμεσα  στην  επιστήμη  και  τη  θρησκεία.  Αντίθετα  με  την  ευρέως  διαδεδομένη  αντίληψη,  η  έρευνα  έδειξε  ότι  οι  επιστήμονες  δεν  θεωρούν  ότι  μια  τέτοια  διαμάχη  υφίσταται  πραγματικά.[9]  Μάλιστα,  σύμφωνα  με  την  Ecklund,  η  μακρόχρονη  έρευνά  της  επέδειξε  ότι  γενικά,  οι  επιστήμονες  είναι  διστακτικοί  να  εμπλακούν  σε  συζητήσεις  περί  του  ζητήματος  και  έδειξαν  άγνοια  για  τις  πεποιθήσεις  άλλων  συναδέλφων  τους  σχετικά  με  το  θέμα.[10]  Επιπλέον,  η  ίδια  ερευνήτρια  αποδεικνύει  μέσα  από  έρευνες  ότι  η  αντίληψη  που  θέλει  τους  θρησκευόμενους  να  αντιμετωπίζουν  με  δυσμένεια  την  επιστήμη  είναι  εσφαλμένη  και  αποτελεί  λάθος  στερεότυπο.[11]

Ο  βασικός  άξονας  πάνω  στον  οποίο  στηρίζεται  η  άποψη  που  θέλει  την  Υπατία  θύμα  του  συντηρητισμού  και  της  αδιαλλαξίας  της  θρησκείας  είναι  οι  ιδιοσυγκρασίες  των  πρωταγωνιστών  και  μόνο.  Έτσι,  ενώ  τα  ιστορικά  στοιχεία  που  συνδέουν  τις  δύο  πλευρές  (επιστήμη  και  θρησκεία)  είναι  ελάχιστα,  η  γενικότερη  εικόνα  που  έχει  πλαστεί  γύρω  από  τα  ίδια  τα  πρόσωπα  υποδαυλίζει  την  υποτιθέμενη  διαμάχη.  Συγκεκριμένα,  ο  Κύριλλος  παρουσιάζεται  υπερβολικά  κακός,  ενώ  η  Υπατία  υπερβολικά  καλή,  με  τους  δύο  αυτούς  χαρακτήρες  να  ικανοποιούν  απόλυτα  τον  ρόλο  του  θύτη  και  του  θύματος.

Ο  γνωστός  ιστορικός  Edward  Gibbon  (1737-1794)  επέδρασσε  ουσιαστικά  στην  αποκρυστάλλωση  της  κακής  εικόνας  του  Κυρίλλου.  Επηρεασμένος  από  τις  ιδέες  του  Διαφωτισμού,  στο  μνημειώδες  έργο  του  «Η  παρακμή  και  η  πτώση  της  Ρωμαϊκής  Αυτοκρατορίας»  αναπτύσσει  την  θεωρία  του  ότι  η  άνοδος  του  χριστιανισμού  ήταν  η  σημαντικότερη  αιτία  για  την  πτώση  του  αρχαίου  πολιτισμού.[12]  Ο  Gibbon  παρουσιάζει  τον  Κύριλλο  ως  φιλόδοξο  και  αδίστακτο  αρχιερέα,  ο  οποίος  εξελίσσεται  σε  «τύραννο  της  Αλεξάνδρειας».  Το  βιβλίο  του  επηρέασε  βαθύτατα  πολλούς  μεταγενέστερους  ιστορικούς  και  συνέβαλε  στην  διάδοση  της  εικόνας  του  διπτύχου  Κύριλλος  –  Υπατία  ως  αντιπροσωπευτικής  της  αντιπαράθεσης  της  λογικής  και  του  πνεύματος  ενάντια  στον  δογματισμό  και  την  βαρβαρότητα. 

Στο  βιβλίο  του  για  τον  Κύριλλο,  ο  Norman  Russell  δίνει  το  στίγμα  της  αντίληψης  που  έχουν  οι  περισσότεροι  σύγχρονοι  μελετητές  γι’  αυτόν.[13]  Επηρεασμένοι  από  την  άποψη  του  Gibbon,  θεωρούν  τον  Κύριλλο  τον  «νταή»  της  Γ’  Οικουμενικής  Συνόδου  και  δολοφόνο  της  Υπατίας.  Ο  ίδιος  ο  Russell  επικεντρώνεται  στην  θεολογική  αξία  του  έργου  του  Κυρίλλου,  ενώ  υιοθετεί  αδιάκριτα  στοιχεία  από  τις  διάφορες  κατηγορίες  εναντίον  του  και  αναφέρει  για  παράδειγμα  ότι  ο  Κύριλλος  χρησιμοποίησε  τους  παραβαλανούς  σαν  προσωπικό  του  στρατό,  ότι  εξεδίωξε  τους  Εβραίους  παραβαίνοντας  τον  νόμο  και  ότι  κατά  την  διαμάχη  του  με  τον  Ορέστη  κάλεσε  τους  μοναχούς  από  την  Νιτρία  για  υποστήριξη  και  βοήθεια,  δημιουργώντας  ταραχές[14].  Από  αυτήν  την  διαδεδομένη  εικόνα  για  τον  Κύριλλο  επηρεάστηκαν  ακόμα  και  ορθόδοξοι  θεολόγοι  όπως  ο  π.  Γεώργιος  Φλωρόφσκυ,  ο  οποίος  χαρακτηριστικά  αναφέρει:  «Κατά  την  ιδιοσυγκρασία  του  ο  Άγ.  Κύριλλος  ήταν  ένας  άνθρωπος  του  αγώνα  και  όταν  ανήλθε  στον  επισκοπικό  θρόνο  έδειξε  αμέσως  ότι  είναι  εμπαθής  και  αλαζονικός  άνθρωπος»[15]. 

Κάποιοι  μελετητές  έχουν  φτάσει  να  υιοθετήσουν  ακραίες  απόψεις  για  τον  πατριάρχη  Αλεξανδρείας,  υποβαθμίζοντας  ακόμα  και  το  θεολογικό  του  έργο  στο  επίπεδο  μιας  ωμής  διπλωματίας.  Ο  Baynes  αναφέρει  χαρακτηριστικά  ότι  όπως  και  ο  Θεόφιλος,  έτσι  και  ο  Κύριλλος  χρησιμοποίησε  την  διπλωματία  για  να  παρουσιαστεί  ως  προστάτης  της  ορθοδοξίας,  σε  μια  προσπάθεια  να  αποφύγει  τυχόν  κυρώσεις  για  την  ανήθικη  βαρβαρότητά  του.[16]  Οι  κατηγορίες  αυτές  έχουν  χρησιμοποιηθεί  κατά  κόρον  από  τους  επικριτές  του  Κυρίλλου  και  αξίζουν  διεξοδική  ανάλυση  γιατί  συνθέτουν  ένα  πορτρέτο  που  συνεισφέρει  και  συντηρεί  τον  ρόλο  του  θύτη  της  Υπατίας,  που  έχει  δοθεί  στον  Κύριλλο,  ενώ  δεν  ανταποκρίνεται  στην  πραγματικότητα.

Όπως  αναφέραμε  πριν,  στον  αντίποδα  της  υπερβολικά  άσχημης  εικόνας  του  Κυρίλλου,  δημιουργήθηκε  μια  υπερβολικά  καλή  εικόνα  της  Υπατίας  βασιζόμενη  σε  ελάχιστα  ιστορικά  στοιχεία.  Έτσι,  η  Υπατία  προβλήθηκε  ως  πρότυπο  της  ομορφιάς,  της  μόρφωσης  και  του  πνεύματος,  της  σωφροσύνης  και  της  παρρησίας.  Με  αυτόν  τον  τρόπο,  η  ακραία  αντιπαράθεση  των  χαρακτήρων  επιτείνει  ακόμα  περισσότερο  το  αποτρόπαιο  του  θανάτου  της  και  βαρύνει  αφόρητα  τον  υπαίτιο.

Η  Υπατία  πρωτοεμφανίστηκε  στην  ευρωπαϊκή  λογοτεχνία  τον  δέκατο  όγδοο  αιώνα,  όπου,  κατά  την  Dzielska  «...  μερικοί  συγγραφείς  την  χρησιμοποίησαν  σαν  όργανο  για  τους  θρησκευτικούς  και  φιλοσοφικούς  τους  αγώνες»[17].  Πρώτος,  ο  John  Toland  το  1720  κατηγορεί  ευθέως  τον  Κύριλλο  και  τους  κληρικούς  της  Αλεξάνδρειας  για  τον  θάνατο  της  φιλοσόφου,  την  οποία  θεωρεί  ενσάρκωση  της  ομορφιάς  και  της  σοφίας[18].  Ο  Toland,  μέσα  από  το  έργο  του,  εκφράζει  την  προσωπική  του  αντιπάθεια  και  αντιπαράθεση  με  το  εκκλησιαστικό  κατεστημένο  της  εποχής  του,  χρησιμοποιώντας  για  τον  σκοπό  αυτό  την  ιστορία  της  Υπατίας.  Παρόλο  που  η  πραγματεία  του  Toland  για  την  Υπατία  δέχθηκε  αμέσως  κριτική  από  κάποιους  σύγχρονούς  του  συγγραφείς[19],  η  απήχησή  της  φαίνεται  πενήντα  χρόνια  αργότερα  στο  έργο  του  Βολταίρου,  ο  οποίος  υιοθέτησε  τις  ίδιες  απόψεις  για  να  αντιπαρατεθεί  στην  εκκλησία.  Ο  Βολταίρος  θεωρεί  τον  θάνατο  της  φιλοσόφου  «κτηνώδη  δολοφονία  που  διεπράχθη  από  τα  κουρεμένα  σκυλιά  του  Κυρίλλου  με  μια  φανατισμένη  συμμορία  να  τρέχει  ξοπίσω  τους»[20].  Αυτό  που  είναι  αξιοσημείωτο  και  ενδεικτικό  των  προθέσεων  των  συγγραφέων  είναι  ότι  στο  σύνολό  τους  τα  έργα  αυτά  αδιαφορούν  για  το  πνευματικό  ή  επιστημονικό  έργο  της  Υπατίας  και  δίνουν  έμφαση  στο  σωματικό  της  κάλος  και  τον  φρικτό  θάνατό  της.[21]

Ο  φιλολογικός  θρύλος  της  Υπατίας  έφτασε  στο  αποκορύφωμά  του  στα  μέσα  του  19ου  αιώνα  με  τα  ποιήματα  της  Diodata  Saluzzo  Roero,  του  Leconte  de  Lisle  και  άλλων  στην  Γαλλία,  αλλά  και  το  βιβλίο  «Υπατία  ή  οι  Νέοι  Εχθροί  με  το  Παλιό  Πρόσωπο»  του  Άγγλου  αντι-καθολικού  Kingsley,  το  οποίο  απετέλεσε  και  τη  βάση  συγγραφής  αρκετών  διατριβών  από  Γερμανούς  ιστορικούς[22].  Το  βιβλίο  του  Kingsley  ενίσχυσε  την  άποψη  ότι  οι  ελληνικές  αξίες  χάθηκαν  μαζί  με  τον  θάνατο  της  τελευταίας  εκπροσώπου  του  ελληνικού  πνεύματος.  Τέλος,  ο  Carlo  Pascal[23]  προσέθεσε  μίαν  ακόμα  παράμετρο  στο  θέμα,  αντιμετωπίζοντας  τον  θάνατο  της  Υπατίας  ως  αντιφεμινιστική  κίνηση[24].

Αφορμή  και  σπουδαιότητα  του  θέματος

Αφορμή  για  την  παρούσα  ερευνητική  προσπάθεια  έδωσε  μια  προσωπική  εμπειρία  με  κάποιον  αγιορείτη  μοναχό,  ο  οποίος  επηρεασμένος  από  τις  επικρατούσες  αντιλήψεις  σχετικά  με  την  Υπατία,  αμφισβητούσε  την  αγιότητα  του  Κυρίλλου,  θεωρώντας  τον  υπαίτιο  για  τον  θάνατο  της  φιλοσόφου.  Η  στάση  αυτή  είναι  αντίθετη  με  την  επίσημη  άποψη  της  Ορθόδοξης  (όπως  και  της  Καθολικής)  Εκκλησίας  και  καταδεικνύει  τον  διχασμό  που  μπορεί  να  επιφέρει  στον  ανενημέρωτο  κόσμο  μια  αιωρούμενη  αμφιβολία  σχετικά  με  ουσιαστικά  ζητήματα  της  χριστιανικής  πίστης. 

Το  θέμα  έχει  επίσης  μεγάλη  σημασία  για  την  γενικότερη  αντίληψη  που  έχει  η  κοινή  γνώμη  αναφορικά  με  τις  σχέσεις  της  θρησκείας  με  την  επιστήμη,  αλλά  και  την  αντίληψη  που  έχουν  οι  ίδιοι  οι  χριστιανοί  για  το  ζήτημα.  Η  κλονισμένη  εμπιστοσύνη  της  μιας  πλευράς  προς  την  άλλη  δυναμιτίζει  την  εκ  φύσεως  αλληλοσυμπλήρωση  των  δύο  χώρων,  που  θα  μπορούσε  ιδανικά  να  υπηρετήσει  τον  άνθρωπο  ως  ψυχοσωματική  οντότητα.  Επιπλέον,  οι  συγκεχυμένες  και  πολλές  φορές  αντικρουόμενες  απόψεις  που  εκφράζονται  από  επίσημα  πρόσωπα  της  Εκκλησίας  μπορούν  να  δημιουργήσουν  ανασφάλεια  και  σύγχυση  στους  χριστιανούς.[25]

Μέσα  στο  γενικότερο  κλίμα  αμφιβολίας  και  στην  προσπάθειά  τους  να  αποδείξουν  ότι  η  Εκκλησία  δεν  διαπνέεται  από  το  πνεύμα  του  σκοταδισμού  και  του  συντηρητισμού  για  το  οποίο  την  κατηγορούν,  πολλοί  χριστιανοί  (και  μάλιστα  αρκετοί  θεολόγοι  και  πνευματικοί  ηγέτες)  είναι  πρόθυμοι  να  αποδεχθούν  άκριτα  κάθε  κατηγορία  και  να  απολογηθούν  εκ  μέρους  της.  Έτσι,  πολλές  φορές  εκπρόσωποι  της  Εκκλησίας  αισθάνονται  την  πίεση  να  τοποθετηθούν  σε  θέματα  για  τα  οποία  δεν  υπάρχει  επαρκής  πληροφόρηση,  κάτι  που  όταν  γίνεται  βεβιασμένα  και  χωρίς  στοιχεία,  μπορεί  να  αποτελέσει  τετελεσμένη  και  αμετάκλητη  συγκατάθεση  σε  μια  εσφαλμένη  άποψη,  που  μοιραία  ύστερα  θα  αποκρυσταλλωθεί  σαν  αλήθεια. 

Κατά  κανόνα,  η  Εκκλησία  δεν  καταδικάζει  κανενός  είδους  επιστημονική  πρόοδο  ή  επίτευγμα  παρά  μόνο  όταν  αυτά  αντιβαίνουν  στους  ηθικούς  κανόνες  και  τα  δόγματά  της,  δηλαδή  στην  προσπάθεια  του  ανθρώπου  για  την  ένωση  με  τον  Θεό.  Προβάλλει  μάλιστα  και  παραδείγματα  αγίων  ανθρώπων,  οι  οποίοι  διακρίθηκαν  για  την  επιστημονική  τους  κατάρτιση  και  μόρφωση.  Ένα  από  αυτά  τα  παραδείγματα  είναι  και  η  Αγία  Αικατερίνη  που  στην  ορθόδοξη  θεολογία  χρησιμοποιήθηκε  ως  σύμβολο  του  κατά  Θεόν  μορφωμένου  και  επιστήμονα  ανθρώπου.  Επειδή  η  Αγία  Αικατερίνη  ήταν  γυναίκα  που  ξεπέρασε  σε  σοφία  τους  σοφούς  άνδρες  της  εποχής  της  και  αποτελεί  το  πρότυπο  του  χριστιανού  επιστήμονα,  προβάλλεται  πολλές  φορές  ως  ο  αντίποδας  της  ειδωλολάτρισσας  Υπατίας.  Στην  προσπάθεια  όμως  αυτή  της  προβολής  της  Αγίας  Αικατερίνης,  κάποιοι  μελετητές  και  θεολόγοι  έφτασαν  να  ταυτίσουν  τα  δύο  αυτά  πρόσωπα,  προκαλώντας  σύγχυση  και  παρερμηνείες.[26]

Στην  ορθόδοξη  παράδοση,  η  άποψη  αυτή  στηρίχτηκε  σε  μια  αναφορά  του  συγγραφέα  Β.  Μυρσιλίδη,  ο  οποίος  αναφέρει  στο  σύγγραμμά  του  Βιογραφία  της  φιλοσόφου  Ελληνίδος  Υπατίας  (Αθήναι  1926),  ότι  στο  χωριό  Δενισλί  (στο  οποίο  ο  ίδιος  υπηρέτησε  ως  διευθυντής  της  Σχολής  της  Ελληνικής  Κοινότητας  το  1897),  στις  25  Νοεμβρίου  διαδραματιζόταν  εορταστική  πανήγυρις,  στην  οποία  είχε  λάβει  μέρος  και  ο  ίδιος  «εις  τιμήν  και  μνήμην  Υπατίας  φιλοσόφου  και  μάρτυρος».  Ακόμη  στη  βιογραφία  του,  ο  ίδιος  αναφέρει  ότι  στο  Δενισλί  της  Λαοδικείας  υπήρχε  και  ναός  «εκ  βάθρων  εις  τιμήν  και  μνήμην  της  Υπατίας,  της  φιλοσόφου  και  μάρτυρος»  και  ότι  ο  Ναός  αυτός  πανηγύριζε  στις  25  Νοεμβρίου  «της  παρθενομάρτυρος  Αγίας  Αικατερίνης  υπό  το  όνομα  της  οποίας  τα  πλήθη  των  πέριξ  οικούντων  πιστών  εορτάζουν  την  σοφήν  ρήτορα  κόρην  Υπατίαν».[27]

Η  εκδοχή  του  Μυρσιλίδη  δεν  έχει  αποδειχθεί  επιστημονικά,  αλλά  έχει  υιοθετηθεί  από  μια  μικρή  μερίδα  θεολόγων,  εκφράζοντας  την  τάση  του  κλίματος  διαλλαγής  που  υπάρχει  σε  κάποιο  τμήμα  της  Εκκλησίας.[28]  Η  περίπτωση  όμως  αυτή  αποτελεί  επίσης  παράδειγμα  της  σύγχυσης  που  μπορεί  να  δημιουργηθεί  από  την  άκριτη  αποδοχή  μαρτυριών  οι  οποίες  δεν  έχουν  ελεγχθεί  για  την  αξιοπιστία  τους. 

Όπως  αναφέρθηκε,  η  Υπατία  παρουσιάζεται  ως  εκπρόσωπος  της  γνώσης  και  της  ελευθερίας  του  πνεύματος,  που  θανατώθηκε  γι’  αυτά  τα  ιδεώδη,  ενώ  ο  Κύριλλος  εμφανίζεται  ως  εκπρόσωπος  του  σκοταδισμού  και  της  αδιαλλαξίας  της  θρησκείας  που  καταδιώκει  κάθε  προοδευτικότητα  και  ελευθερία.  Ειδικότερα,  αν  οι  απόψεις  αυτές  εκφράζονται  από  εκπροσώπους  της  επιστημονικής  κοινότητας  και  υιοθετούνται  άκριτα  από  άλλους  επιστήμονες,  εγκαθιδρύονται  ως  επιστημονική  αλήθεια  και  μπορούν  να  βλάψουν  πολύ  περισσότερο  το  κοινό.  Όπως  χαρακτηριστικά  αναφέρει  ο  Deakin,  πολλές  φορές  μια  μυθοπλασία  μεταφέρεται  στην  συλλογική  μνήμη  και  γίνεται  θρύλος.  Ο  θρύλος  με  την  σειρά  του,  πολύ  εύκολα  παρερμηνεύεται  σαν  ιστορική  αλήθεια.[29]

Στην  συγκεκριμένη  περίπτωση  της  Υπατίας  -  πέρα  από  την  φιλολογική  γραμματεία  την  οποία  σχολιάσαμε  νωρίτερα  -  οι  ιστορικές  πηγές  παρέχουν  περισσότερες  πληροφορίες  για  τον  θάνατό  της  παρά  για  την  ζωή  ή  το  έργο  της.  Έτσι,  θα  πρέπει  να  προβληματίσει  η  εύστοχη  παρατήρηση  του  Berggren,  ότι  η  Υπατία,  με  κριτήριο  το  έργο  της,  θα  καταλάμβανε  απλώς  μια  παράγραφο  σε  μια  μαθηματική  εγκυκλοπαίδεια.  Αντ’  αυτού,  λόγω  του  θανάτου  της,  έγινε  το  θέμα  ολόκληρων  βιβλίων.[30]

Όπως  είναι  πλέον  ομόφωνα  αποδεκτό  από  την  επιστημονική  κοινότητα,  η  φήμη  της  Υπατίας  οφείλεται  πρωτίστως  στον  θάνατό  της  και  επειδή  υπάρχουν  τόσο  λίγα  στοιχεία  γι’  αυτόν  όπως  και  για  την  ζωή  της,  ο  μύθος  που  δημιουργήθηκε  γύρω  από  το  πρόσωπό  της  πήρε  πολλές  διαφορετικές  μορφές  και  σηματοδοτήθηκε  ποικιλοτρόπως.  Η  Υπατία,  διαμέσου  της  ιστορίας,  χρησιμοποιήθηκε  κατά  κόρον  σαν  σύμβολο  της  διαμάχης  μεταξύ  θρησκείας  και  επιστήμης,  καθώς  και  σαν  σύμβολο  του  φεμινισμού,  ενώ  πρόσφατα  έγινε  περισσότερο  δημοφιλής  και  στο  ομοφυλοφιλικό  κίνημα.  Ακόμα,  χρησιμοποιήθηκε  και  στον  αντιρατσιστικό  αγώνα,  όπου  -  λόγω  της  Αιγυπτιακής  καταγωγής  της  –  παρουσιάζεται  ως  μια  μαύρη  μάρτυς.[31]

Πέραν  τούτων,  η  Υπατία  έχει  δανείσει  το  όνομά  της  σε  έναν  αστεροειδή,  έναν  κρατήρα  στο  φεγγάρι,  μια  λίμνη  στην  Αμερική,  και  ένα  περιοδικό  φεμινιστικών  σπουδών.  Τέλος,  η  ζωή  και  ο  θάνατός  της  έγινε  κινηματογραφική  ταινία.  Όπως  είναι  φυσικό,  η  βιομηχανία  του  κινηματογράφου  δεν  θα  μπορούσε  να  μην  εκμεταλλευτεί  το  θέμα  και  το  2009  προβλήθηκε  στις  αίθουσες  η  κινηματογραφική  ταινία  με  τίτλο  «Αγορά»,  η  οποία  έχει  σαν  θέμα  της  την  Υπατία  και  παρουσιάζει  τον  Κύριλλο  να  χρησιμοποιεί  την  βία  ως  μέσο  εξάπλωσης  της  ισχύος  της  εκκλησίας[32].

Η  μέχρι  τώρα  έρευνα

Όπως  αναφέρθηκε  μέχρι  τώρα,  η  Υπατία  έμεινε  στην  ιστορία  λόγω  του  τραγικού  θανάτου  της,  ο  οποίος  δημιούργησε  έναν  μύθο  γύρω  από  το  πρόσωπό  της,  που  λόγω  των  ελαχίστων  ιστορικών  στοιχείων  που  υπάρχουν,  χρησιμοποιήθηκε  με  διαφορετικούς  τρόπους  για  να  εξυπηρετήσει  τις  προθέσεις  κάποιων  συγγραφέων.  Ακόμα  και  τα  μαθηματικά  επιτεύγματα  της  Υπατίας  υπερτιμώνται  και  η  φιλοσοφική  της  θεώρηση  έχει  εξιδανικευτεί,  παρόλο  που  μέχρι  σήμερα  δεν  έχει  εξεταστεί  ενδελεχώς,  λόγω  των  περιορισμένων  πληροφοριών  που  μας  παρέχουν  οι  πηγές. 

Πέρα  από  τις  φιλολογικές  και  μυθοπλαστικές  αφηγήσεις  περί  του  προσώπου  της  Υπατίας  που  στερούνται  επιστημονικής  εγκυρότητας,  υπάρχουν  και  κάποιες  εργασίες  που  εξετάζουν  την  ζωή  και  το  έργο  της  φιλοσόφου  με  επιστημονικό  και  αξιόπιστο  τρόπο.  Το  έργο  της  Dzielska  Υπατία  η  Αλεξανδρινή[33],  έχει  κερδίσει  την  εκτίμηση  της  επιστημονικής  κοινότητας  και  κυριαρχεί  στην  βιβλιογραφία  για  το  θέμα.  Η  Dzielska  προσπαθεί  να  ανασυνθέσει  τη  ζωή  και  το  έργο  της  φιλοσόφου  μέσα  από  τις  επιστολές  του  μαθητή  της  Συνεσίου.  Επίσης,  ο  Deakin  στο  έργο  του  Hypatia  of  Alexandria:  Mathematician  and  Martyr[34],  εξετάζει  με  επιστημονική  μέθοδο  το  έργο  και  τα  επιστημονικά  επιτεύγματα  της  Υπατίας.  Τέλος,  η  πιο  σύγχρονη  και  αξιόλογη  προσπάθεια  που  εξετάζει  συνολικά  τη  ζωή  και  το  έργο  της  Υπατίας  προέρχεται  από  τον  Watts,  ο  οποίος  πρόσφατα  εξέδωσε  το  έργο  του  Hypatia:  The  Life  and  Legend  of  an  Ancient  Philosopher[35].  Εκτός  από  αυτά  τα  ολοκληρωμένα  έργα  υπάρχουν  κάποιες  μικρότερης  έκτασης  αναφορές  σε  βιβλία  και  άρθρα  που  αναφέρονται  στην  Υπατία,  αλλά  λόγω  των  περιορισμένων  πληροφοριών  που  υπάρχουν  στις  αρχαίες  πηγές,  κινούνται  όλα  γύρω  από  τον  ίδιο  άξονα. 

Όλοι  οι  ερευνητές,  λίγο  ως  πολύ,  δέχονται  την  εκδοχή  του  Σωκράτη  ότι  η  Υπατία  υπήρξε  το  εξιλαστήριο  θύμα  της  διαμάχης  του  Κυρίλλου  με  τον  έπαρχο  Ορέστη,  αλλά  διαφοροποιούνται  ως  προς  το  ποσοστό  συμμετοχής  και  υπαιτιότητας  του  Κυρίλλου.  Επιπλέον,  στην  μέχρι  τώρα  βιβλιογραφία  δεν  υπάρχει  μελέτη  του  συγκεκριμένου  θέματος  που  να  αμφισβητεί  τις  πληροφορίες  όπως  αυτές  δίνονται  από  τις  πηγές  και  δεν  υπάρχει  έρευνα  που  να  εξετάζει  τις  ευρύτερες  κοινωνικές  συνθήκες  και  την  θέση  των  πρωταγωνιστών  στην  κοινωνία  της  εποχής,  πέρα  από  αυτήν  της  Dzielska,  η  οποία  όμως  αναφέρεται  μόνο  στην  Υπατία,  και  μόνο  μέσα  από  τις  επιστολές  του  μαθητή  της  Συνεσίου.  Γενικά,  η  επικρατούσα  άποψη  θέλει  τον  Κύριλλο  να  υπερβαίνει  τα  όρια  της  εξουσίας  του  και  να  καταχράται  πολιτική  εξουσία.  Έτσι,  δεσμευμένοι  από  την  μέχρι  τώρα  βιβλιογραφία,  πολλοί  θεολόγοι  αξιολογούν  τον  Κύριλλο  μόνο  με  βάση  το  θεολογικό  του  έργο  και  ή  αποδέχονται  αδιάκριτα  τις  κατηγορίες  εις  βάρος  του  ή  τις  παρακάμπτουν  χωρίς  επιχειρήματα.  Η  σύγχρονη  ιστορική  έρευνα  ωστόσο,  έχει  να  προσφέρει  μια  διαφορετική  οπτική  με  βάση  τα  κοινωνικά  δεδομένα  της  εποχής,  τα  οποία  θα  εκτεθούν  παρακάτω. 

Μεγάλο  βάρος  στην  αντικειμενική  και  αξιόπιστη  ιστορική  έρευνα  διαδραματίζει  η  χρήση  των  ιστορικών  πηγών.  Μια  αμερόληπτη  και  ολιστική  προσέγγιση  των  ιστορικών  δεδομένων  είναι  απαραίτητη  για  την  ορθή  αξιολόγηση  των  πληροφοριών.  Έτσι,  είναι  πολύ  σημαντικό  να  επισημάνουμε  και  να  λάβουμε  υπόψη  μας  ότι  η  σύγχρονη  επιστημονική  έρευνα  αντιμετωπίζει  με  σκεπτικισμό  την  απόλυτη  αντικειμενικότητα  των  αρχαίων  πηγών,  καθώς  η  ιστορική  αλήθεια  δεν  ήταν  πάντα  το  ζητούμενο  στους  αρχαίους  ιστορικούς  συγγραφείς.  Πολλές  φορές  η  ιστορική  συγγραφή  εξυπηρετούσε  αόρατους  σκοπούς  και  ακολουθούσε  συγκεκριμένες  κατευθύνσεις[36].

Πολλοί  από  τους  σύγχρονους  συγγραφείς  που  ασχολήθηκαν  με  το  ζήτημα  που  εξετάζουμε  και  αναφέρθηκαν  νωρίτερα,  χρησιμοποίησαν  τις  πηγές  επιλεκτικά  και  χρωμάτισαν  την  ιστορία  τους  με  στοιχεία  υποκειμενικά,  για  την  εξυπηρέτηση  της  σκοπιμότητας  του  έργου  τους.  Αναμφίβολα,  και  οι  ίδιες  οι  πηγές  έδωσαν  λαβές  για  την  ανάπτυξη  εσφαλμένων  θεωριών,  και  μάλιστα  κάποιες  χριστιανικές  πηγές,  οι  οποίες  σε  πολλές  περιπτώσεις  υπερέβαλαν,  παρουσιάζοντας  τις  νίκες  και  την  επικράτηση  του  χριστιανισμού  με  δραματικές  -  και  κάποιες  φορές  -μυθοπλαστικές  αναφορές[37].  Για  παράδειγμα,  τα  σύγχρονα  αρχαιολογικά  ευρήματα  οδηγούν  στο  συμπέρασμα  ότι  η  αρχαία  Αιγυπτιακή  θρησκεία  έσβησε  λόγω  πρακτικών  και  οικονομικών  προβλημάτων  συντήρησης  των  ιερών,  και  όχι  εξ  αιτίας  της  ανόδου  του  χριστιανισμού,  όπως  υποστηρίζουν  οι  χριστιανικές  πηγές.[38]

Σχετικά  με  το  συγκεκριμένο  θέμα  και  τους  δύο  πρωταγωνιστές,  έχουμε  ήδη  αναφέρει  ότι  οι  αναφορές  των  πηγών  σχετικά  με  την  Υπατία  είναι  πολύ  περιορισμένες.  Επιπλέον  δε,  η  ιστορική  έρευνα  που  αφορά  στον  Κύριλλο  είναι  επίσης  ελλιπής,  αλλά  και  τις  περισσότερες  φορές  μονομερής.  Αυτό  συμβαίνει  επειδή  σε  κάθε  προσπάθεια  κριτικής  του  έργου  και  των  πράξεών  του,  ο  Κύριλλος  είναι  εκ  των  πραγμάτων  σε  δυσμενή  θέση  για  τους  εξής  λόγους:

α)  Το  όνομά  του,  αναπόφευκτα,  σχετίζεται  με  αυτό  του  θείου