Auteursrecht voor ontwerpers

By Vincent van den Eijnde and Anouk Siegelaar

Wanneer geldt het auteursrecht, wat mag een opdrachtgever doen met je werk, hoe zit het met hergebruik en co-creatie, hoe kun je je creaties beschermen? Ontwerpers hebben beroepsmatig dagelijks met auteursrecht te maken, maar weten vaak niet precies wat hun eigen of andermans rechten zijn. In dit boek wordt in begrijpelijke taal en met veel voorbeelden uitgelegd hoe het auteursrecht precies werkt en waar je als creatieve maker op moet letten bij het maken van afspraken met beeldleveranciers en opdrachtgevers. Daarnaast wordt ook ingegaan op aanverwante rechten waarmee ontwerpers in de praktijk te maken krijgen, zoals portret-, modellen- en merkenrecht. De auteurs zijn als juridisch adviseur verbonden (geweest) aan de Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers BNO en zijn daardoor als geen ander in staat in theorie en praktijk met elkaar te verbinden. Het handboek is daarmee een onmisbaar naslagwerk voor iedere ontwerper.

• Language: Nederlands
• Publisher: BIS Publishers
• Release date: Apr 1, 2014
• ISBN: 9789063693633

Book preview

ISBN 978-90-6369-317-6

eISBN 978-90-6369-363-3

Copyright tweede editie © 2013 Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers (BNO) en BIS Publishers

BNO is de branchevereniging van ontwerpers en ontwerpbureaus in Nederland. De leden van de BNO zijn werkzaam in de disciplines communicatie, product- en ruimtelijk ontwerp, interactive- en mode ontwerp. De BNO ondersteunt haar leden bij de uitoefening van hun vak en richt zich daarbij op kwaliteitsverbetering van de professie en op positieverbetering van de leden. Daarnaast brengt de BNO het vak, de leden en hun werk nationaal en internationaal onder de aandacht. Ook bevordert de BNO de sociale contacten tussen leden onderling en streeft zij naar synergetische banden met andere organisaties. Namens de beroepsgroep behartigt de BNO o.a. de professionele belangen bij overheden, onderwijsinstellingen en branche- en beroepsorganisaties, in Nederland en in het buitenland.

Vincent van den Eijnde schreef de tekst van de eerste editie van dit boek. De tweede editie is herschreven door Anouk Siegelaar.

Dit boek is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld. Nochtans kunnen de uitgever en de auteurs geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor enige schade, van welke aard dan ook, voortkomende uit gebreken in de inhoud of de bijlagen van dit boek.

Alle rechten voorbehouden

Redactie: Mijnwerk, Amsterdam

Ontwerp: Bloemendaal & Dekkers, Amsterdam

Illustraties handen omslag en binnenwerk: iStockphoto

Druk: Ten Brink, Meppel

Met dank aan: Arnout Engelfriet (ICT Recht), Eric Keyzer (Allen & Overy LLP), Gerdine Duijsens, Guus de Jong, HEMA, Henriëtte Damave, Hollandse Hoogte, Ebba Hoogenraad (Hoogenraad & Haak), Iemke Ruige, Ina de Boer (voko Lichen), Jeroen Verbrugge (FLEX/The INNOVATIONLAB), Josine van den Berg (Klos Morel Vos & Schaap), Kitty van Boven (i-ee), Micheline Don (Nauta Dutilh), Mijksenaar, Monique Eemsing (wijontwerpen), Nadia Plesner, Olaf van Haperen (Kneppelhout & Korthals), Paul Hermans, Paul Reeskamp (Klos Morel Vos & Schaap), Paul Steinhauser, Peter Hagen (voko Lichen), Pictoright, Sam van den Berg (CC Proof), Sanoma, Standaard Uitgeverij, Studio Dumbar

Met bijzondere dank aan Kim Braber

INHOUD

VOORWOORD

In artikel 1 van de Auteurswet wordt het auteursrecht als volgt omschreven: ‘Het auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst, of van diens rechtverkrijgenden, om dit openbaar te maken en te verveelvoudigen, behoudens de beperkingen, bij de wet gesteld.’

Het lijkt dus eenvoudig: iedere ontwerper bezit de auteursrechten op werk dat hij of zij ontworpen heeft. Uiteraard is het veel ingewikkelder. Want hoe zit het als die ontwerper bijvoorbeeld een fotograaf heeft ingeschakeld? En wat als een ontwerper iets maakt zonder het te signeren? Of als hij of zij in loondienst is? Dagelijks krijgen de juristen van de BNO die leden terzijde staan vragen op dit terrein. Dit boek is ontstaan vanuit die vragen. De eerste druk is geschreven door Vincent van den Eijnde, nu directeur Pictoright, maar voorheen juridisch adviseur van de BNO. Anouk Siegelaar, de huidige jurist van de BNO (samen met Kim Braber) heeft het helemaal bewerkt, aangepast en up to date gemaakt. Voor u als ontwerper. Want het is belangrijk dat er tussen ontwerpers en hun opdrachtgevers glasheldere afspraken gemaakt worden over de auteursrechten (en natuurlijk ook heldere afspraken over alle andere zaken, maar daar gaat het Handboek voor de Ontwerppraktijk over).

Dit boek kan ik van harte aanbevelen aan alle ontwerpers en studenten van designopleidingen. Maar ook opdrachtgevers kunnen er hun voordeel mee doen. En wordt vooral ook lid van de BNO, dan kunt u naast gebruik maken van de twee top juristen van de BNO en ook tweedelijns juridische diensten afnemen via de Stichting Rechtshulp Ontwerpers. Eén maal gebruikmaken van hun diensten en u heeft voor jaren uw contributie van de BNO terugverdiend.

Rob Huisman

Directeur Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers BNO

April 2013

Elke ontwerper heeft vrijwel dagelijks met het auteursrecht te maken, vaak zelfs zonder er erg in te hebben. Een affiche, een stoel, een winkelinrichting, een website: op al deze ontwerpen rust auteursrecht. Op grond van dit recht kan de ontwerper bepalen wat er met zijn of haar ontwerpen gebeurt: de beslissing hoe het werk wordt gepubliceerd en geproduceerd, ligt bij de maker.

Over het auteursrecht bestaat een wijdverbreid misverstand. Velen denken dat dit recht vooral van belang is in zaken als plagiaat. Van plagiaat spreekt men als iets als een eigen werk wordt gepresenteerd, terwijl het feitelijk een nabootsing is, pure namaak dus. En hoewel juist dit soort zaken vaak de publiciteit haalt, komt echt plagiaat relatief weinig voor. In de praktijk blijkt dat problemen rond het auteursrecht zich vooral voordoen in de relatie tussen opdrachtgever en ontwerper. Op basis van het auteursrecht geeft een ontwerper zijn of haar opdrachtgever toestemming om het ontwerp te gebruiken. Aan het geven van deze toestemming kunnen allerlei voorwaarden worden verbonden. Wanneer partijen hier niet bij stilstaan, ontstaan vaak misverstanden.

Hoewel de titel anders doet vermoeden, wordt in dit boek ook aandacht besteed aan verwante rechten. Het auteursrecht behoort tot het recht van de intellectuele eigendom, waar ook het portretrecht, modellenrecht, merkenrecht, en octrooirecht toe gerekend worden. Het onderscheid tussen al deze rechten is vaak lastig. Onderstaand schema geeft een beknopt overzicht.

Vaak gelden voor één ontwerp verschillende rechten. Zo zal op de vormgeving van een stoel niet alleen modelrecht, maar ook auteursrecht rusten. Het logo van Coca-Cola is zowel merkrechtelijk als auteursrechtelijk beschermd. Ook kan op een foto van iemand tegelijkertijd auteursrecht, portretrecht en merkenrecht van toepassing zijn.

Op een fles shampoo kunnen de volgende rechten rusten:

1. Octrooi:

bijzondere wijze waarop de dop wordt dichtgeschroefd, materiaal binnenzijde van de flacon, samenstelling shampoo

2. Auteursrecht:

uiterlijk totale fles, ‘foto’ persoon, aanvullende illustratie, logo

3. Modellenrecht:

uiterlijk totale fles

4. Merkenrecht:

naam shampoo, logo, vorm fles

5. Portretrecht:

portret model

Voor ontwerpers is in de eerste plaats het auteursrecht van belang en daar ligt in dit boek dan ook de nadruk op.

Er wordt wel beweerd dat het auteursrecht zijn langste tijd gehad heeft. Het auteursrecht wordt door sommigen beschouwd als een belemmering voor vrijheid van informatie. Het zou de creatie van nieuwe werken tegengaan. Maar er zal altijd een vorm van bescherming nodig zijn om bijvoorbeeld schrijvers, componisten, beeldend kunstenaars en ontwerpers te beschermen, zeker als de maker geen directe relatie heeft met de gebruiker.

De wet en het recht zijn voortdurend in beweging. Net als bij het schrijven van de eerste editie in 2003, zijn ook ten tijde van deze heruitgave enkele wijzigingen van de Auteurswet in voorbereiding. Waar dit relevant is, zal daar aandacht aan worden geschonken. Verder is het goed om te weten dat elke situatie anders is en dat voor veel auteursrechtelijke vraagstukken geen pasklare antwoorden bestaan. Zeker wanneer in een concreet geval de belangen groot (kunnen) zijn, is het daarom verstandig om vooraf een jurist te raadplegen.

2.1 WAT IS AUTEURSRECHT?

Auteursrecht is het recht dat makers van originele werken beschermt tegen plagiaat en ander misbruik. Als grondslag van dit recht geldt dat makers aanspraak moeten kunnen maken op de opbrengsten van hun creatieve prestaties. Het auteursrecht geeft de maker daarom het recht te bepalen hoe zijn ontwerp wordt gebruikt. Zonder diens toestemming mag het ontwerp niet worden verveelvoudigd of openbaargemaakt. De maker mag zelf bepalen tegen welke voorwaarden hij toestemming geeft om zijn werk te gebruiken. In een opdrachtsituatie vormen die voorwaarden vaak impliciet de grondslag voor een langdurigere samenwerking. De voorwaarden hoeven niet altijd op het financiële vlak te liggen. Met de enkele bereidheid om een vergoeding te betalen kan iemand dus nog niet om het vereiste van toestemming heen. Slechts in heel extreme gevallen kan een potentiële gebruiker de toestemming van een ontwerper afdwingen, dan zal hij wel moeten bewijzen dat de ontwerper zich schuldig maakt aan het misbruiken van zijn auteursrecht.

Naast de term ‘auteursrecht’ wordt ook vaak gesproken van ‘copyright’. Copyright kan de letterlijke vertaling zijn van auteursrecht, maar de Engelse term kan verwarring opleveren: zowel in Engeland als de VS is de regelgeving met betrekking tot intellectueel eigendom namelijk net iets anders. Het is dus verstandig om in de Nederlandse situatie gewoon de term auteursrecht te gebruiken.

Alle wettelijke bepalingen ten aanzien van auteursrecht zijn opgenomen in de Auteurswet. In de bijlage achterin dit boek is een aantal relevante artikelen van de Auteurswet opgenomen.

2.2 WAAROP IS AUTEURSRECHT VAN TOEPASSING?

Vrijwel alle creatieve prestaties komen voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking. Denk aan boeken, schilderijen, muziek, beeldhouwwerken, meubels, films, computerprogrammatuur, foto’s, gebruiksvoorwerpen, en ga zo maar door. Er worden wel voorwaarden aan die bescherming gesteld: het ontwerp moet ‘een eigen, oorspronkelijk karakter bezitten en het persoonlijk stempel van de maker dragen’. Dat betekent dat er sprake moet zijn van eigen intellectuele schepping van de maker, die zintuiglijk waarneembaar is. Het is daarbij absoluut niet relevant of een werk tot een vorm van kunst wordt gerekend. Ook een kindertekening of een gebruiksvoorwerp is auteursrechtelijk beschermd. Misschien zou je als criterium kunnen hanteren dat het vrijwel uitgesloten moet zijn dat een andere maker op basis van eigen inspiratie een identiek werk creëert. De ‘creatieve lat’ ligt (in ieder geval wat Nederland betreft) laag.

Zo verleende de rechter auteursrechtbescherming aan de handdoekjes van de HEMA: de combinatie van een vierkant doekje, met een geribbelde rand en een metalen ringetje in een van de hoeken was (nét) voldoende oorspronkelijk.