Schoolland

By Theo Thijssen

Het vervolg op 'De gelukkige klas'.'Schoolland' vormt een tweeluik, samen met 'De gelukkige klas'. Beide boeken zijn geschreven in de vorm van een dagboek. Meester Staal vertelt over de kinderen in zijn klas en hoe hij hen, met pijn en moeite, voorbereidt op het leven. Soms lopen de ouders hem voor de voeten. Soms worden er heroïsche discussies gevoerd over wie mag overgaan, wie "verhoogd" mag worden, en wie niet. "Schoolland" blijft overeind omwille van de betrokkenheid van de auteur én als tijdsbeeld. We zien een vroeger Nederland, niet als in een zoete fantasie, maar de realiteit van moeizaam bevochten welvaart. -

• Language: Nederlands
• Publisher: SAGA Egmont
• Release date: Aug 5, 2022
• ISBN: 9788728433454

Book preview

Schoolland

Omslag: Shutterstock

Copyright © 1925, 2022 SAGA Egmont

All rights reserved

ISBN: 9788728433454

1st ebook edition

Format: EPUB 3.0

No part of this publication may be reproduced, stored in a retrievial system, or transmitted, in any form or by any means without the prior written permission of the publisher, nor, be otherwise circulated in any form of binding or cover other than in which it is published and without a similar condition being imposed on the subsequent purchaser.

This work is republished as a historical document. It contains contemporary use of language.

www.sagaegmont.com

Saga is a subsidiary of Egmont. Egmont is Denmark’s largest media company and fully owned by the Egmont Foundation, which donates almost 13,4 million euros annually to children in difficult circumstances.

Junie. Woensdagavond.

Ziezo. Ik ben m'n klas kwijt.

Eerlik gezegd, het is toch wel 'n beetje 'n opluchting.

Want zoals ze de laatste dagen waren, werden ze lastig.

Het is heel aardig, niets meer te doen te hebben met 'n klas, en 'n ochtend hou-je 't wel uit; en de middag gaat óók nog wel - wat praten, wat voorlezen. Maar vandaag had ik het toch niet meer uitgehouden zonder standjes-geven. Laat ik het eerlik erkennen: vanmorgen om tien uur hadden ze me zó ver, dat ik op het punt stond, nog maar een bordvol cijfersommen te laten maken, om er de orde weer in te krijgen! Zou idioot geweest zijn. Gelukkig kwamen toen net de twee van 't stadhuis terug met de getekende getuigschriften, en toen kon ik met fatsoen 'r een eind aan maken.

Ik ben ook eigenlik een onhandige kerel. Want er ontstond een ogenblik van luwte, en je zag ze allemaal 'n soort van speech verwachten, toen ik de portefeuille met de getuigschriften in m'n hand nam en zei: ‘Luister nu 'es even’; en een ander had vast en zeker ook van de gelegenheid gebruik gemaakt, om 'n toespraak te houden, die ze heugen zou. Maar ik was natuurlik weer de saaie bedisselaar, en zei gewoontjes: ‘Die nou z'n getuigschrift heeft, gaat meteen even de klassen rond om de meesters en juffrouwen gedag te zeggen, - bij meester Kraak krijgen jullie je vaccine-bewijs mee, - en dan ga jullie naar huis.’ En dadelik ging ik de getuigschriften uitdelen. Het enige ‘extra’ dat ik deed was.... het eerbiedig hanteren der papieren bij het overreiken.

‘Kommen we hier nog terug?’ vroeg Koba, door 't rumoer heen, dat alweer ontstond.

‘Laat ik aan jullie beleefdheid over,’ was ik geestig.

Stuk voor stuk verdwenen ze, en ik was een minuut of tien alleen in het lokaal, dat akelig-rustig was. Stak 'n sigaar op; pakte toen de foto-in-lijst, m'n kadeau, netjes in, in een vel kaftpapier; en vormde onderhand het vage plan van straks toch nog even 'n klein gevoelig speechje.

Toen rumoerde het alweer op de gang, en daar waren ze terug, lachend, baldadig, elkaar duwend. Ze gingen niet meer in de banken zitten, stonden in een soort ongeregelde rij langs de zijkant van de klas, jongens en meisjes door elkaar. Koba voorop, vlak bij m'n tafeltje.

Ik had 'n moment van verlegenheid, werkelik; maar ik zèi zakelik: ‘Klaar?’

Koba stak d'r hand uit, en ik hield die vast. Maar ik keek haar niet aan: ik keek er eigenlik geen-één aan, en zo hield ik m'n speech:

‘Nou, ik zie jullie nog wel 'es natuurlik. En allemaal bedankt voor de mooie kiek, hoor.’

Meer niet. 'k Liet Koba d'r hand los, en greep naar de volgende. Weet ik van wie die volgende hand was?-

Zo defileerden ze, en gaven hun handje, en prevelden lesachtig van ‘Welbedankt.... genoten onderwijs’ - en ik zeurde maar van ‘Jawel, hoor, 'k zie je nog wel 'es....’

Goed beschouwd, een tamelik idiote vertoning.... Ik ben ook 'n onhandige kerel, werkelik.

Enfin, morgen sla 'k er 'n hele vrije dag uit. Dan is er ‘verhoging’, al de klassen schuiven 'n lokaal op; juffrouw Veldman houdt die dag nog d'r klas. Vrijdag neem ik 'm over. Heeft zij Vrijdag en Zaterdag vrij, want Maandag komen de kleintjes pas, háár nieuwe klas.

'k Bof reusachtig, dat ik háár klas krijg, want ze verstáát het vak, en ze heeft haar stelletje in orde. 'k Glij d'r om zo te zeggen lekker in, niks geen maatregelen nodig; 'k ga gewoon dóór, heb alleen maar dat klasje zo te houden als het is. D'r is een aardige geest in.

En dat zal ik zo houden. Ja, dat zal ik bepaald doen. Want de klas die 'k nu afgeleverd heb.... 't is wel gegáán, die vier jaar, maar achteraf beschouwd, heb ik toch verscheidene dingetjes stom ingepikt. Ze wat te vrij gelaten af en toe; 't is niet precies dat aardige, lieve gedweeë klasje gebleven van 't begin, waar je alles op je slofjes af kon.

'k Heb verscheidene keren in die klas allerlei dingetjes eerst zelf bedorven, die ik dan later weer met veel moeite in orde kreeg. Dat schrijven bijvoorbeeld. Dat was toch heel aardig, toen ik ze kreeg, netjes in ieder geval; en ik heb ze door m'n slapheid toch 'n inzinking bezorgd, dat minstens de halve klas uit knoeipotten bestond - en wat heb ik ze toen toch op de stang moeten rijden, om dàt er uit te krijgen!

Nee, ik ga dat nu beter inpikken. Niet meer van die grapjes, niet meer zo denken: komt wel weer terecht. Niet meer weg laten schieten die aardige geest van best-doen, van ordelik en altijd-gezeggelik zijn, ik wil dit klasje nu eens houden zoals het is: dat je 't om je vinger kunt winden. Van 't begin af konsekwent blijven; nee, ze niet donderen of ouerwets regeren, dat hoeft helemaal niet, dat deed juffrouw Veldman ook niet, ze was heel aardig met ze. Maar ze toch altijd wat op 'n afstand, ónder me houden, zodat het bijvoorbeeld gewoon 'n onmogelikheid is, dat het zo'n bende wordt, als die van-mij nu gisteren. Of.... bende, nou ja, dat wèrd het niet, omdat ik het niet verkoos, en omdat ik natuurlik per slot van rekening de baas ben. Maar toch, die klas had lang niet meer dat rustige altijd behoorlik blijven van toen ik 'em kreeg. En dat kan toch bèst anders, als ik 'n beetje oppas, als ik zelf m'n zaakjes niet bederf.

En dan kan ik 'n aardige vier jaar hebben, en de kinderen ook, en we kunnen 'n héél stuk verder op schieten dan ik nu gedaan heb óók.

En morgen sla 'k er een vrije dag uit.

Junie. Donderdagavond.

Wat is nou één vrije dag? Van morgen 'n beetje uitgemaft, en toen de rest van de ochtend besteed om het portret van m'n klas op te hangen.... vanwege die harde muur, en omdat ik het nieuwe behang niet bederven wou. Het hangt wel aardig zo boven m'n bureau, en ik vind het een leuk idee, dat ze me die kiek gegeven hebben. Ook attent van ze, om m'n vrouw te raadplegen over de soort hout van de lijst, 't had anders niet zo mooi bij onze boel gekomen.

Toen we samen de kiek bekeken, heeft m'n vrouw 'n opmerking gemaakt, die me bevreemdde. ‘Aardig stel toch zo, hè?’ zei ik, smakelik wijzend met m'n pijp.

‘Ja, de stakkers,’ sprak ze meewarig.

Ik keek haar even aan.

‘D'r zit zo iets.... 'k weet niet, zo iets armoedigs, zo iets zieligs aan de kinderen, als je die kiek bekijkt.’

‘Je bent bedonderd,’ zei ik, mal-geraakt, ‘ze zijn juist op d'rlui Paas-best.’

‘Dat zie ik ja,’ antwoordde zij kalm.

Ik zit voor mijn bureau, om 'es te proberen, of ik niet een beter begin voor dit dagboek kan maken, dan wat ik gisteravond en daareven schreef. En ik kijk naar de kiek van m'n klas. Ik kan het niet helpen, maar ik vind het 'n allemachtig aardig stel; 'n flink stel ook. Maar mijn vrouw heeft wel meer van die nuffige oordeeltjes.

Is dat een stel om medelijden mee te hebben? Had ze ze gisterochtend mee moeten maken!

Maar dat klasje dat ik nu krijg, morgenochtend, daar zal ik een model-klas van maken.... èn.... op m'n slofjes. 'k Heb er zin in.

Het dagboek hou 'k voor mezelf, dus die inleiding komt er geen cent op aan - laat ik doodeenvoudig weg, da's veel gemakkeliker dan van avond te piekeren over het begin.... Het begin komt vanzelf, als ik met m'n klas begin!

Junie. Vrijdagavond.

Eerste dag m'n nieuwe klas gehad. Ze is precies zoals ik al dacht: prima in orde. Juffrouw Veldman mag trots zijn op die klas. Dat zal ik 'r Maandag zeggen ook, ik zal 'r m'n kompliment d'r over maken, ze is een kraan van een onderwijzeres. Trouwens, ze gaat in d'r vak op ook, en ze is razend ijverig. Zoals nou vanmorgen: ze hàd toch vrij, en er dan even goed al om negen uur te wezen! Om haar klas aan mij over te dragen, zei ze. Nou ja, overdragen, overdragen.... dat zag ze zelf wel in, toen ze 'm ‘overgedragen’ hàd dan zogenaamd - zulk overdragen is theorie. We stonden met ons tweeën voor de zoete stilzittende klas, en ze wees me kinderen aan; noemde namen, voor- en achternamen, zei er komplimentjes of bedenkelikheidjes hardop bij, fluisterde af en toe me een biezonderheid toe achter d'r hand: en ik knikte en glimlachte. Maar op 't ogenblik weet ik van al die inlichtingen niets meer; dat kan iemand niet onthouden toch, wat zo'n juffrouw in een kwartier tijd je aan biezonderheden over d'r leerlingen staat toe te vertrouwen! Ik luisterde beleefd voor het uiterlik, maar onderhand nam ik op mijn manier de verschillende verschijningen eens op, en trok bij sommige gezichtjes al 'n voorlopige konklusie. Juffrouw Veldman scheen toen langzamerhand m'n maar-half-luisteren bemerkt te hebben, tenminste ze besloot tamelik plotseling: ‘En dan natuurlik de zitten-blijvers, daar kan ik je natuurlik niets van vertellen, die zijn voor mij óók vreemd, daarvoor moet je bij Kraak wezen.’ Ik voelde de gelegenheid gunstig, om te bewijzen dat ik wel degelik stond te luisteren, en vroeg: ‘Wie zijn de zitten-blijvers?’ Een paar kinderen wezen dadelik naar de achterste banken, maar juffrouw Veldman zei: ‘De meester vraagt jullie niets,’ en wachtte, tot allen weer netjes zaten. ‘Steek 'es even je vinger op, die van meester Kraak gekomen zijn,’ sprak ze toen tot de achterste banken. En toen gingen daar vier vingers omhoog. Op de allerachterste bank zat een jongen zeer duidelik te kijken met een gezicht van: ‘Ik vertik het.’

‘Hoor jij d'r ook niet bij, Fok?’ vroeg de juffrouw kalm en lief.

Fok haalde z'n schouders op.

‘Da's geloof ik een raar element,’ fluisterde zij tegen me, ‘hij deed gistermiddag ook al zo koppig, maar je begrijpt....’

Ik knikte alles-begrijpend: zo'n kreatuur laat je over aan z'n definitieve meester.

‘En dan is hier de ouë absentenlijst, met vóórnamen, en alle gegevens van leeftijd en adressen: de vijf zittenblijvers daar zal Kraak wel alles van hebben.’

Ik knikte weer, en zei, zeer duidelik tot besluit, want ik begon te verlangen dat ze nu maar ophoepelde: ‘Nou, en als ik af en toe nog 'es wat meer weten wil, Maandag ben je toch alweer terug, nietwaar....’

Dat is waarschijnlik iets speciaal geks van mij, maar ik kan er nooit goed tegen, met z'n tweeën grote mensen voor 'n klas te staan, terwijl die klas zit toe te kijken. Ik weet niet precies hoe dat komt, of het me verlegen maakt, dan wel, of het me irriteert - maar ik kan er niet tegen.

Juffrouw Veldman voelde in ieder geval ook, dat ze wel gaan kon. ‘Nou kinderen, dan ga ik weg, de meester zal jullie verder leren, maak maar dat-ie tevreden over jullie is. Dag hoor.’

D'r kwam een aardige, kalme roerigheid over de klas. De juffrouw liep langs de buitenste bankenrij, en de kinderen die daar zaten rekten zich en grepen, en slaagden er in, een hand van hun juffrouw te krijgen; de anderen zag je willen de bank uitgaan, maar ze durfden geen van allen, en ze wuifden daarom maar zo'n beetje.

Toen kreeg ik in-eens een van die invallen, waar ik altijd een klas mee bederf, en ik wenkte die wuivende kinderen met m'n hoofd, en riep: ‘Ga d'r óók maar een hand geven!’

Nou, dat werd me even een herrie! Ze sprongen als losgebroken wilden door de banken op de juffrouw toe. Die gaf handjes, maar tegelijkertijd weerde ze af, en suste, en maakte van die beleidvolle gebaren, waarmee zij de orde herstelde, want een voor een keerden de uit de band gesprongenen gekalmeerd naar hun plaats terug. Ik stond er bij als kwajongen....

Ik heb daar onder 't naar huis gaan nog eens even over nagedacht. Allereerst konstateerde ik, dat de herrie was gekomen dóór mijn rare aanmoediging. Had ik niet toegegeven aan m'n opwelling, dan waren allen kalm in bank gebleven. Verder herinnerde ik me de houding van die grote zittenblijver Fok; dat heer had toch niet de minste behoefte om van ‘z'n’ juffrouw hartelik afscheid te nemen, en was tóch z'n bank uitgesprongen, en had meegedaan. Niet aan het afscheid, maar aan het relletje, dat hìj er in zag natuurlik. Dat tekende de situatie; ik heb m'n entree gemaakt als een meester, die herrie toelaat, en al kan ik nu honderdmaal beredeneren, hier in dit dagboek, of tegen juffrouw Veldman, als die d'r eens over begint, dat ik eenvoudig àlle kinderen 'n hand wou laten geven - ik weet zeker dat in het oog van de kinderen ik als eerste indruk die gemaakt heb van een rare malle sul, waar je zómaar bij uit de banken loopt....

Nou is dat geen onherstelbare ramp, zo'n beroerde eerste indruk. Ik zal ze wel gauw aan d'r verstand brengen, dat ik géén sul ben. Trouwens, dat heb ik van middag al gedaan.... Maar aan de andere kant, laat ik het mezelf in dit dagboek bekennen -hier is nu toch zo'n stommiteit van de soort die ik me voorgenomen had nooit meer uit te halen.

Overigens - onmiddellike gevolgen van m'n ogenblik van zwakte, of wat ze d'r dan voor aan hebben gezien, heb ik niet kunnen konstateren. Ze waren de zoetheid zelf. 'k Ben eerst gaan lezen, en heb onderhand voor mezelf een ‘plattegrond’ van de klas aangelegd. Op 'n papier de drie rijen banken aangegeven; van het kind dat ik een beurt gaf, de naam gevraagd, en die naam dan gezet op m'n plattegrondje. Met.... meteen een waarderingcijfer er bij voor 't lezen. Zo'n eerste onbevangen indruk is wat waard, vind ik.

Nou, da's een hele rek, om op die manier alle kinderen een beurt te geven, als is 't een kleine. Maar tot half elf hebben ze 't uitgehouden, zonder één wanklank. En allemaal braaf ‘bijgewezen’ met hun griffels! 'k Heb nog extra opgelet bij het omslaan der blaadjes; 'k heb nog 'n paar keer, midden onder 't lezen door, een wandeling, op m'n tenen, door de klas gemaakt - maar geen enkel kind kon ik er op betrappen, 'n verkeerde bladzij voor zich te hebben. 't Is waar, ik had ze geanimeerd, door gewichtig te zeggen: ‘Nu zullen we eerst 'es horen, hoe jullie lezen. Doe je best hoor, als 't je beurt is.’ Maar dat neemt niet weg, bijna anderhalf uur oude, bekende lesjes te lezen, ik vind het een mooie prestatie voor 'n klas, om er dat af te brengen zonder onaangenaamheden.

Die waarderingcijfers, daar zal ik waarschijnlik later nog wel 'es om lachen; nou goed, ze geven een voorlopige indruk weer. Maar die is toch gunstig; weinig ‘onvoldoenden’. Alleen die ‘Fok’.... Wat die deed, wàs eigenlik geen lezen. Is tóch een raar type. Ik noem hem in gedachte ‘de boef’ - óók nog 'n voorlopige indruk, want na dat afscheids-relletje is-ie de hele dag onberispelik geweest. Noemt zichzelf ‘Fokkie’, met zekere eigenaardige zelf-vertedering. Dat gaf een klein konflikt. ‘Hoe noemt je moeder je?’ ‘Fokkie.’ ‘En meester Kraak?’ ‘Fokkie.’ ‘Hm.’

Ik keek hem eens aan. 'k Vond de naam te kinderachtig; hij leek me zo'n grove grote jongen, té groot, vergeleken bij de anderen. Maar toen ik om half elf op de gang stond voor 't spelen, viel het me op, hoe klein van stuk al die kinderen waren; 'k was natuurlik aan de groten van m'n hoogste klas gewend. En de boef Fok bleek me óók 'n klein ventje, dat groot gelijk had, Fokkìe te willen heten....

D'r is anders een vreemd stelletje namen bij. Eén jongen heet ‘Douwe.’ Douwe Speerstra. ‘Ben je nog familie van de oue Speerstra?’ heb ik hem geestig gevraagd. En ik had de voldoening, de kinderachtige voldoening, om helemaal in m'n eentje schik te hebben van het antwoord: dat-ie zelf Douwe Speerstra was.... Een ander heette ‘Sjang.’ Sprak het onmiskenbaar Chinees uit. De absentenlijst leerde me, dat-ie Jean Baptiste Rogge heette. En dan was daar Hilletje. Hilletje in 't Veld. Een pienter klein ding, een kind als een zonnestraaltje, zoals ze daar netjes en ingetogen in d'r bank zat. 'k Had de onweerstaanbare neiging, om d'r uit te nodigen: ‘Hilletje, geef 'es een gilletje’ - ja zulke idiote invallen heb ik helaas; dat is weer een van de stommiteiten waarmee ik zelf de geest in een zoete klas in gevaar breng. Gelukkig hield ik me in - gedachtig aan 't afscheidsrelletje, da'k al uitgelokt had.

Eén plaats van de twee-en-veertig was leeg. ‘Zit daar naast jou niemand?’ vroeg ik aan de jongen die daar alleen zat. Hij stak z'n vinger op - deed me even aan een gebaar van eedsaflegging denken, en zei: ‘Garres de Veer’. Om gestrubbel over die naam te vermijden, keek ik weer in de absentenlijst. Er stónd Garres. De gekste naam die 'k nog ooit gehoord had. ‘Waar is Garres?’ vroeg ik, met zeker welgevallen de naam uitsprekend, of 'k hem héél gewoontjes vond. De buurman haalde z'n schouders op, een onbeschoft jongensgebaar, dat mij altijd irriteert, zodat ik grimmig zei: ‘Kan je niet spreken? Waar is Garres?’ ‘Misschien thuis,’ antwoordde hij, even goed nog z'n schouders ophalende. ‘Enfin’ heb ik toen maar gezegd.

In 't ‘speelkwartier’ natuurlik niet laten spelen, maar een ingetogen wandeling gemaakt. En daarbij laten merken, hoe ik gesteld was op een ‘nette rij.’ 't Kostte wel moeite, om daartoe de gelegenheid te vinden, want de klas liep netjes, zoals ze van de juffrouw geleerd had. Toch wist ik twee keer 'n verwijtende blik te plaatsen, waar een te groote gaping dreigde te ontstaan, en één keer heb ik Fokkie van een zijsprongetje weerhouden door vol dreiging even te blijven stilstaan en enkel maar naar hem te kijken.

Verder 's morgens een leeslesje laten overschrijven op losse velletjes papier. Ze hebben zich uitgesloofd, mag ik zeggen, Ik onderhand even naar Kraak z'n klas overgewipt, om de ‘gegevens’ van de zittenblijvers. Kraak had ze al op een papiertje staan, en zo was ik gauw weer terug in m'n klas. Maar toch, het trof me, hoe volmaakt rustig ze waren blijven doorwerken. Da's een verschil met m'n vorige klas; die kon ik óók wel alleen laten, zeker, maar als ik terugkwam voelde ik toch altijd dat mijn aanwezigheid iets herstelde....

Terwijl de klas doorging met dat lesje-schrijven, heb ik m'n nieuwe absentenlijst in orde gemaakt, en gekontroleerd of de adressen nog goed waren. Alle adressen wàren goed, juffrouw Veldman had ze uitstekend bijgehouden; maar de indruk van deze administratieve handeling, zo kalm en zakelik, door de nieuwe meester, scheen geweldig te zijn. Sommige kinderen hadden moeite, om hun adres behoorlik op te geven, zo zenuwachtig als ze geworden waren, tegen dat hun beurt kwam! Idioot, onbegrijpelik, zo onnozel als ze feitelik nog zijn....

's Middags gymnastiek. Zaalberg kwam 't eerst de meisjes halen, en maakte nog even 'n praatje. Zei dat het een modelklasje was; alleen die slungel van een Mina Helm wou nog wel 'es vervelend zijn, hoorde er feitelik niet in. ‘Och ik ken ze nog niet,’ zei ik voorzichtig. Ik had van de hele Mina Helm nog niets bemerkt.-

De jongens hadden ‘tekenen’. 't Was me volkomen raadselachtig, wat in deze klas dat vak moest betekenen, ik zat nog met m'n denken helemaal in dat tekenen van m'n hoogste klas.... Maar de jongens zelf hielpen me uit de verlegenheid; één vroeg er: ‘Magge we vrij op de lei?’ - Ik keek gewichtig op m'n horloge, terwijl de klas in spanning wachtte. Ik zal 't eens een kwartier proberen,’ zei ik toen. En verheerlikt pakten ze hun leien, en gingen ‘vrij tekenen.’ Je had ‘geen kinderen’ aan ze, en de gymnastieker kwam ze al weghalen, eer ik er aan dacht.

Maar wat ze tekenden - dat was zielig, en voor mij een openbaring. Ik kan m'n indruk misschien het best zó samenvatten: 'k heb nog nooit zoveel toewijding en zoveel tevredenheid gezien bij zulke deerniswaardige werkzaamheden.

Julie. Maandagavond.

Verslapt mijn dagboek-ijver al? 'k Geloof het niet, want nu 'k er weer voor ga zitten, om een overzicht te maken van de schooldagen, voel ik, er wel weer lust toe te hebben. En dat ik Zaterdagavond geen pen op papier gezet heb, is geen wonder: als je visite van je schoonouders hebt, kun je je toch kwalik afzonderen aan je schrijfbureau. En na afloop van de visite opblijven - mijn vrouw zou veel te nieuwsgierig zijn, wat ik in-eens voor haastwerk had. 'k Geloof dat ze tóch al met enige bevreemding mijn plotselinge bevlieging voor al dat schriftelike ‘studeren’ aankijkt. Ik zal tenminste voor sekuriteit telkens een paar boeken geopend naast me leggen. Ze moet absoluut niets merken van dit dagboek, want dan ging ze 't met allerliefste belangstelling ‘volgen’ - en mijn aardigheid zou er gauw af zijn. Want dan werd