Saga e familjes Maia

By José Maria Eça de Queirós

Përktheu: Ilirjana Agalliu
“Saga e familjes Maia” është një klasik i letërsisë portugeze, më i njohuri i shkrimtarit portugez José Maria Eça de Queirós, botuar për herë të parë më 1888. Ngjarjet e romanit zhvillohen në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe në të tregohen peripecitë e familjes aristokrate Maia në tri breza, deri te pinjolli më i fundit i saj.
Afonso da Maia, një fisnik i kamur, që prej vitesh jetonte i vetmuar në një çiflig fshati, vendos përfundimisht të kthehet në Lisbonë, në shtëpinë e quajtur Ramaljetë (Shtëpia me gjethe), për hir të nipit të tij Karlosit, të sapodiplomuar në Mjekësi.
Karlos da Maia, trashëgimtar i një prej dyerve më të mëdha aristokrate në Portugalinë e mesit të shekullit XIX, është i pasur, i pashëm, bujar e i zgjuar. Familja ka varur tek ai gjithë shpresat dhe ambiciet shoqërore. E shkuara e lavdishme dhe e tashmja e pakënaqshme bashkëjetojnë brenda tij gjatë gjithë
kohës. Një dandy i suksesshëm, historia e dashurisë e së cilit me Maria Eduardën vë në lëvizje një sërë rastësish, që gërshetojnë në mënyrë kumbuese fatin e Karlosit me atë të të atit dhe përhapet në gjithë shoqërinë portugeze.
Miqtë e Karlosit, që janë po ashtu bij fisnikësh, që enden nëpër kryeqytet në kërkim të kënaqësive, teksa filozofojnë, pinë, shkojnë kohën kot dhe ushqehen me ideale boshe për një Portugali të cilën do të donin ta shikonin në lartësinë e Francës apo të Anglisë, dëshmojnë më së mirë inferioritetin që ndiejnë para të huajve.
Nga ana tjetër, dashuritë e tyre dhe të Karlosit në veçanti, që përfundon me një dashuri incestuoze për të motrën, rrisin ankthin e pritjes dhe e shndërrojnë romanin në një tragji-komedi.
“Saga e familjes Maia” rrëfen kalimin e pandalshëm të kohës, kauzat e humbura dhe dekadencën e kulturës dhe shpirtit portugez.
I konsideruar si “Libri më i mirë i romancierit më të mirë portugez” nga shkrimtari nobelist José Saramago, “Saga e familjes Maia” është një roman klasik i letërsisë portugeze, me një atmosferë dikensiane, me një stil realist alla Flaubert dhe Zola e me një subjekt të denjë për tragji-komeditë shekspiriane.

• Language: Gjuha shqipe
• Publisher: José Maria Eça de Queirós
• Release date: Jan 26, 2021
• ISBN: 9781005394295

José Maria Eça de Queirós

José Maria Eça de Queirós (1845-1900) ishte shkrimtar, diplomat dhe gazetar portugez. Si shkrimtar ai ishte i përkushtuar ndaj reformave shoqërore që çuan në futjen e Natyralizmit dhe Realizmit në Portugali. Shpesh është konsideruar si romancieri më i mirë portugez i shekullit XIX, me famë ndërkombëtare. Ai ishte fëmijë i paligjshëm i një gjykatësi dhepjesën më të madhe të fëmijërisë e kaloi në kolegj. Studioi për juridik, por letërsia ishte ajo që e tërhiqte më tepër. Shumë shpejt, tregimet e tij të shkurtra – ironike, fantastike, makabre dhe shpesh tronditëse – si dhe artikuj për 5ështje nga më të ndryshmet do të botoheshin në Gazeta de Portugal. Më 1871, u bë pjesë e një grupi intelektualësh rebelë portugezë, i njohur si Brezi i ’70-ës, të cilët kërkonin reforma shoqërore dhe artistike.Ai ishte babai i realizmit portugez, rinovoi thellësisht gjuhën duke e shpënë në stadin aktual. Pjesën më të madhe të veprave i shkroi jashtë Portugalisë, por gjithnjë me një vëmendje dhe sy kritik ndaj realitetit portugez.

Book preview

José Maria Eça de Queirós

Saga e familjes Maia

Përktheu: Ilirjana Agalliu

Titulli në origjinal: Os Maias

Autor: José Maria Eça de Queirós

Përkthyese: Ilirjana Agalliu

Kryeredaktore: Aida BARO

Redaktore letrare: Brunilda Meno

Korrektor letrar: Arlon Liko

Paraqitja grafike: Elidor KRUJA

Shtypi: Shtypshkronja Pegi, Lundër, Tiranë

ISBN: 978-9928-310-45-3

© Botime Pegi, dhjetor 2020

Të gjitha të drejtat për këtë botim në gjuhën shqipe janë tërësisht të zotëruara nga Botime Pegi shpk. Ndalohet çdo riprodhim, fotokopjim, përshtatje, shfrytëzim ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, pjesërisht ose tërësisht, pa miratimin paraprak nga botuesi.

Botime Pegi: tel: [phone]; cel: +355/ 069 40 075 02;

e-mail: [e-mail]; web: www.botimepegi.al

Sektori i shpërndarjes: cel: +355/ 069 20 267 73; 069 60 778 14;

e-mail: [e-mail]

Shtypshkronja Pegi: cel: +355/ 069 40 075 01;

e-mail: [e-mail]

I

Shtëpia ku u vendosën Maiat në Lisbonë, në tetor të vitit 1875, njihej nga banorët e rrugës San Françisko de Paula, madje nga gjithë lagjja e Dritareve të Gjelbra, si Shtëpia e gjetheve, apo shkurt Ramaljeta. Me gjithë këtë emër të freskët për një shtëpi rrethinash, Shtëpia e gjetheve ishte e stërmadhe, me mure të trasha, e rrethuar nga verandat e ngushta e me kangjella prej hekuri në katin e parë, kurse mbi to e nën çati, ngriheshin një sërë dritaresh të vogla, që i jepnin pamjen e trishtë të një rezidence ekleziaste. Madje mund të krahasohej me një ndërtesë të kohës kur mbretëronte Dona Maria e Parë, e po të kishte një kambanë dhe një kryq, do të ishte e ngjashme me kolegjet jezuite. Emërtimi Shtëpia e gjetheve, me siguri vinte prej fasadës së saj, veshur me pllaka qeramike me degë të gdhendura, ku ishte lënë vend për stemën heraldike, e cila s’dihej për ç’arsye nuk u vendos kurrë, dhe përfaqësohej nga një buqetë luledielli, lidhur me një fjongo, ku dalloheshin qartë germat dhe numrat e një date.

Për vite me radhë kish qenë e pabanuar dhe plot me rrjeta merimangash në kangjellat përreth; të linte përshtypjen e një shtëpie të rrënuar. Më 1858-ën, At’ Bukarini, Nunci i Santa Santidades, i joshur prej pamjes kishtare të ndërtesës dhe paqes së plotë që mbretëronte në atë lagje, e pat vizituar me idenë që të vendoste aty selinë e vet. Madje dhe pjesa e brendshme e saj i pati pëlqyer shumë, tavanet e gdhendura, muret e veshura me afreske, ku vareshin gonxhe trëndafilash dhe shquante portreti i Kupidit.

Por për monsinjor Bukarinin, me zakonet e një prelati të kamur roman, lypsej që ndërtesa të kishte edhe kopshtije e shatërvanë, si në çdo kopsht luksoz, ndërsa Shtëpia e gjetheve kishte vetëm një kopshtije gati të padukshme – dhe kjo në fund të bahçes, pasi të kaloje nëpër një verandë të mbuluar me tjegulla – mbushur plot me barishte të egra që rrethonin një qiparis, një katarakt të tharë, një pemë aromatike, një rezervuar uji dhe një statujë mermeri (tek e cila, monsinjori njohu menjëherë perëndeshën Afërditë), që mezi e shihje në atë qoshk plot barishte. Përpos kësaj, qiraja që kërkoi plaku Villasa, administratori i Maiave, iu duk tepër e lartë monsinjorit, i cili e pyeti mos mendonte se Kisha ishte ende si në kohën e Leonit X. Villasa u përgjigj se edhe fisnikët e sotëm nuk janë ata të kohës së Don Zhoaos së Pestë, kështu që Shtëpia me gjethe mbeti e shkretë.

Për këto arsye, ajo gërmadhë (siç e quante Villasa i ri, biri i plakut, që pas vdekjes së të atit zuri vendin e tij) u vu në përdorim vetëm në fund të vitit 1870, kur u sollën mobiliet dhe porcelanet nga pallati i familjes Maia në Benfika, një godinë gati historike, e cila si ndenji njëfarë kohe në ankand, u ble nga një fisnik brazilian.

Po atëkohë u shit edhe një tjetër pronë e Maiave, çifligu i Tozheirës; madje disa lisbonas, që ende i hante meraku për Maiat dhe që e dinin se qysh prej kohës së Rilindjes kombëtare, kjo familje jetonte në domenin e saj, në Santa Olavia, në breg të Douros, e patën pyetur Villasën se mos Maiat kishin mbetur trokë.

Një copë bukë për të ngrënë, e kanë, – u qe përgjigjur Villasa, – madje të lyer me gjalpë.

Maiat ishin një familje e vjetër nga Beira, gjithmonë e pakët në numër e pa shumë farefis apo lidhje të largëta, mirëpo tashmë qe katandisur në dy zotërinj: i zoti i shtëpisë, Afonso da Maia, një burrë në moshë të thyer, gati njëshekullor, si dhe nipi i tij, Karlosi, që studionte për mjekësi në Koimbra. Kur shkoi në Santa Olavia, të ardhurat e Afonsos ishin gjithë-gjithë pesëdhjetë mijë kruzados, por ai kishte rezervë kursimet e njëzet viteve në vendlindjen e tij, në fshat. Kësaj pasurie iu shtua edhe trashëgimia nga një kushëri i largët, Sebastian da Maia, i cili, që prej vitit 1830, pat jetuar në Napoli dhe merrej me numizmatikë. Ja përse administratori Villasa ironizonte kur fliste për Maiat dhe copën e bukës.

Shitjen e çifligut të Tozheiras e kish rekomanduar vetë Villasa, ndonëse kurrë nuk e kishte dashur largimin e Don Afonsos nga Benfika, vetëm e vetëm ngaqë ato mure kishin parë shumë drama familjare, çka sipas Villasës, u ndodhte të gjitha shtëpive. Sidoqoftë, veç Shtëpisë së gjetheve, ashtu e shkretë siç ishte, Maiat nuk kishin tjetër në Lisbonë; por nëse Afonsoja, për moshën që kishte, e donte shumë qetësinë që i falte Santa Olavia, i nipi, një djalë me shije dhe i dhënë pas luksit, i cili i bënte pushimet në Paris e Londër, nuk e honepste fare atë çiflig, jo më të rronte në provincën e Douros, sidomos pas mbarimit të studimeve. Për pasojë, disa muaj para kthimit të tij nga Koimbra, ku dhe u diplomua, Afonsoja e thirri Villasën dhe e njoftoi për vendimin e tij: tani e tutje do të jetonin në Ramaljetë, pra te Shtëpia e gjetheve. Administratori renditi aty për aty të gjitha pasojat që do të kishin në atë ndërtesë të stërmadhe, për më tepër që lypsej të bëheshin shumë punime e tërë ato shpenzime. Madje, mungesa e një kopshti të madh atje, ishte tepër e rëndë për këdo që kish parë bahçen dhe pemët në Santa Olavia. Ai arriti deri aty sa të aludonte edhe për një legjendë, sipas së cilës, muret e asaj godine ishin fatale për Maiat... Ndonëse, – shtoi ai nën zë, – më vjen turp që po flas për këto broçkulla tani, në shekullin e Volterit, Gisosë dhe filozofëve të tjerë liberalë...

Afonsoja qeshi kur dëgjoi këto fjalë dhe i tha Villasës se arsyet që shtronte, ishin të shkëlqyera, por atij gjithnjë ia kishte dashur zemra të banonte nën çatinë që tradicionalisht ishte e tija; kështu që, nëse kishte nevojë për punime, ato duheshin bërë, e sa për kopshtijet me shatërvan dhe për legjendat, mjafton të hapje të gjitha dritaret tej e tej, që në shtëpi të hynte dielli.

Ishte urdhri i Zotërisë dhe, duke qenë se bënte dimër i thatë, punimet e shtëpisë filluan menjëherë, nën drejtimin e zotit Esteves, arkitekt, politikan dhe fijan i Villasës. Ky artist do ta ngazëllente Villasën me një projekt me një shkallare të bukur në hyrje, në të dyja anët e së cilës do të kishte dy statuja, që simbolizonin fitoret e portugezëve në Indi dhe në Guine, ndërkohë që për dhomën e ngrënies sugjeronte edhe një shatërvan prej porcelani në mes të saj. Ndërkaq, Karlosi ia behu në Lisbonë së bashku me një arkitekt dekori nga Londra dhe, pasi u konsultua shpejt e shpejt me të për disa zbukurime që donte dhe për ngjyrat që parapëlqente për stofrat, i la dorë të lirë londinezit, në mënyrë që të krijonte sipas shijes së vet, një mjedis të rehatshëm të një luksi sa sqimatar, aq edhe të përmbajtur.

Villasës i pikoi në shpirt kjo shpërfillje ndaj artistit vendas, ndërsa Estevesi ulëriti me të madhe në klubin e vet politik se ky vend kishte marrë fund. Edhe Afonsos i erdhi keq që u detyrua ta dëbonte Estevesin, ndaj urdhëroi që ta ngarkonin me ndërtimin e ahurit, ku do të rrinin kuajt dhe karrocat e zotërinjve. Artisti vendas do ta kishte pranuar edhe këtë ofertë, mirëpo, papritur, u emërua guvernator në njërën prej kolonive.

Pas një viti që Karlosi shkonte e vinte në Lisbonë për të ndjekur punimet apo edhe për të bërë ndonjë vërejtje, nga Shtëpia e gjetheve kishte mbetur vetëm fasada e trishtë, të cilën zoti Afonso nuk deshi ta ndryshonte, pasi e konsideronte fizionomi të saj. Edhe Villasa vetë e pohonte me plot gojën se zoti Xhon Bull, (sikurse e thërriste anglezin) pa bërë harxhe të kota, e kishte shndërruar Ramaljetën në muze të vërtetë, duke përfshirë edhe disa prej objekteve antike që u sollën nga Benfika.

Çfarë e habiste jo pak, ishte pikërisht oborri, i cili dikur dukej i zymtë, i zhveshur, i mbuluar me kalldrëm, ndërsa tani shkëlqente nga pllakat e mermerit të bardha e të kuqe, nga bimët dekorative, vazot e mëdha prej kimperi dhe dy pankina prej druri të stilit feudal – të gdhendura e madhështore si ato të korit në katedrale – të cilat Karlosi i kishte sjellë nga Spanja. Në hyrje të shtëpisë, një tendë prej cohe orientale, ashtu siç edhe divanet, kolltukët e qilimat persianë, që mbytnin hapat e njerëzve; ndërsa në mure, pjata prej bakri që shkëlqenin në një harmoni ngjyrash të forta e ku mes bardhësisë së panjollë të mermerit, shquhej statuja e një vajze lozonjare, që qeshte teksa vinte këmbën në ujë. Pastaj vinte një korridor i gjerë, i zbukuruar me orenditë e mira, të sjella nga shtëpia në Benfika, arka gotike, zbukurime qelqi nga India, si dhe tablo të vyera. Sallat më të mira të shtëpisë çonin të gjitha në këtë galeri. Në sallonin e miqve, që rrallë përdorej, kishte mjaft mbulesa kadifeje në atë ngjyrën e muzgut të vjeshtës e po atje ishte edhe portreti i vjehrrës së Afonsos, konteshës De Runa, me kapelën me tri pendë dhe një veshje që shkëlqente, atë të një gjahtareje angleze, në një sfond gri e plot me re. Në krah të tij, një sallon më i vogël, ai i muzikës, të kujtonte atmosferën e shekullit XVIII, me orendi të praruara e mëndafshe të shndritshme, ndërsa dy banda muri Gobelini me nuanca të zbehta të grisë shpalosnin mbi mure pamje nga jeta baritore.

Përballë ishte salla e bilardos, muret e së cilës ishin të veshura me një lloj të ri letre, që Xhoni e kishte sjellë me vete, ku mes të gjelbrës së errët spikatnin lejlekët e bardhë. Aty ishte edhe një kënd për të pirë duhan, qoshja më e rehatshme e shtëpisë, me minderet me shilte të ngrohta në ngjyrë të errët, mes një sfondi që shndriste nga fajancat holandeze përreth.

Në fund të korridorit ishte studioja e Afonsos, e veshur me damask të kuq si dhomat e prelatëve të dikurshëm. Tavolina e madhe me ngjyrë të zezë, raftet prej dru lisi, të gdhendura, rregulli solemn i dosjeve, të gjitha këto e bënin mjedisin hijerëndë. Në mur qe varur një tablo e Rubensit, trashëgimi e vyer e familjes, me Krishtin e kryqëzuar, që shpaloste lakuriqësinë e tij prej atleti nën një qiell shpërthyes e të zymtë. Në njërin krah të oxhakut, Karlosi vendosi një karrige lëkundëse japoneze, me krahë të larë në ar e me lëkurë ujku të bardhë; pranë saj vuri një poltronë të gjerë me dy krahë, sixhadeja e së cilës shpaloste stemën e Maiave të thurur me fije mëndafshi.

Në katin e dytë, përgjatë korridorit të të cilit ishin varur portretet e familjes, ishin dhomat e Afonsos, kurse për vete, Karlosi vendosi të merrte një kënd tjetër të shtëpisë, që kishte hyrje të veçantë dhe me dritaret që binin mbi kopsht – një mjedis me tri dhoma njëra pas tjetrës, të gjitha pa dyer, të shtruara me të njëjtin tapet, me kolltukë të butë, të veshur me mëndafsh ashtu si muret, çka sipas Villasës, i jepnin pamjen e një salle balerinash dhe jo atë të kabinetit të mjekut.

Si u rindërtua e tëra, për disa kohë shtëpia mbeti bosh, sepse Karlosi, tashmë i diplomuar, po udhëtonte nëpër Europë, kështu që vetëm në vjeshtën e artë të vitit 1875, Afonsoja vendosi të shpërngulej më në fund nga Santa Olavia për t’u vendosur në Ramaljetë. Prej njëzet e pesë vjetësh nuk kishte vënë këmbë në Lisbonë dhe disa ditë pas shpërnguljes, i rrëfeu Villasës se i vinte keq që kish ikur nga Santa Olavia. Por, ç’të bënte! Nuk donte të jetonte pa të nipin, për më tepër tani që Karlosi sikur e kishte marrë seriozisht karrierën e tij profesionale dhe për këtë lypsej të banonte në Lisbonë... Ç’është e drejta, jo se nuk i pëlqente ajo shtëpi e rinovuar – ndonëse Karlosi, me pasionin e tij për luksin e vendeve të ftohta, e kishte tepruar me tapiceri e perde të rënda, të kadifenjta. I pëlqente fqinjësia e mirë në atë zonë, edhe qetësia që mbulonte atë lagje larg qytetit, që përgjumej nën diell. I pëlqente edhe kopshti i saj jo shumë i madh, që natyrisht, nuk ngjante me kopshtijet e Santa Olavias, por megjithatë kishte një pamje të këndshme me ato lulet e diellit në të dyja anët e shkallares së verandës, me qiparisin dhe cedrin e hershëm pak më tutje, por që ishin si dy miq të vjetër, të trishtë, apo edhe me perëndeshën Afërditë, e restauruar dhe e bardhë, si të kishte ardhur nga Versaja në fund të atij shekulli të madh; tani që kishte më shumë ujë, katarakti i vogël dhe i këndshëm mes atij sfondi gurësh të punuar e me pamje bukolike plot diell, si najada e shtëpisë, e derdhte ujin pak e nga pak në basenin e mermertë...

Ajo çka nuk i kishte pëlqyer që në krye Afonsos, ishte pikërisht pamja që shihte nga veranda, prej së cilës, dikur, mund të shihje edhe detin. Tanimë, shtëpitë e ndërtuara rreth e rrotull vitet e fundit, ia kishin mbyllur atë horizont të mahnitshëm. Nga Shtëpia e gjetheve, tani shihje vetëm një copëz peizazhi detar që lejonte hapësira mes dy godinave pesëkatëshe. Sidoqoftë, edhe kështu Afonsoja arriti të gjente njëfarë kënaqësie të fshehtë. I ngjasonte tablosë së një deti me kornizë me gurë të bardhë, e ndarë nga copëza e qiellit blu përballë verandës, e shpaloste, në mijëra nuanca e drita, hijet e rrjedhës së qetë të një lumi: herë-herë, shfaqeshin velat e një varke që lundronte serbes, herë-herë, një anije transporti që detyrohej të hynte aty kur perëndonte dielli, pasi ashtu e mbushur plot me njerëz, nuk mund t’i zinte besë detit. Ndodhte që pasdreke, tek dremiste, i bëhej sikur shihte një koracatë angleze. Si gjithmonë, peizazhi mbyllej me një pjesë të malit mbuluar me gjelbërim, një mulli të vjetër që nuk punonte, si dhe dy shtëpiza të bardha buzë ujit, herë të shndritshme nga dritat, herë me një pamje të menduar në muzg, herë të trishta në ditët me shi, dhe ngjanin aq të zhveshura, aq të bardha, aq të vetmuara!

Veranda komunikonte me studion nëpërmjet tri dyerve prej xhami dhe pikërisht në atë dhomë prelati, Afonsoja u mësua shpejt t’i kalonte ditët në qoshen e rehatshme, që i nipi ia përgatiti me aq dhembshuri aty pranë oxhakut. Në Santa Olavia, oxhaqet i mbanin ndezur deri në muajin prill, më pas mbuloheshin me lule e degë pemësh si një altar shtëpie; kjo ishte edhe koha kur plaku shijonte me llullën ndezur Tacitin apo Rabëlenë e tij të dashur. Megjithatë, për moshën që kishte, Afonsoja nuk ishte dembel. Ndonëse në moshë të thyer, si në verë, ashtu edhe në dimër, sapo dilte dielli, çohej e dilte në kopsht dhe bënte atë lutjen e mëngjesit, duke u zhytur në ujë të ftohtë. Përherë kish pasur një lloj dashurie supersticioze për ujin dhe thoshte se nuk ka asgjë më të mirë për njeriun sesa shija e ujit, zhurma dhe pamja e tij. Ja përse ishte aq i lidhur me Santa Olavian: atje kishte disa basene me ujë të rrjedhshëm, i cili vinte nga burimet dhe zbriste aty, duke shtyrë ujin e ndenjur që përdorej për vaditje. Kjo mënyrë e tonifikimit të trupit ishte, sipas tij, një zakon i vjetër, shekullor, që e kishte mbajtur larg sëmundjeve e dhimbjeve, madje kështu ruante edhe një traditë familjare, atë të forcës e qëndresës përballë halleve dhe moshës, ashtu si lisat e Santa Olavias kundrejt stuhive.

Afonsoja vinte pak i shkurtër, por trupngjeshur, me shpatulla të gjera e fytyrë të pashme, ku i spikaste hunda si shqiponjë. Lëkurën e kishte gati në të kuqe, flokët të bardhë, të shkallëzuar dhe mjekrën të mprehtë e të gjatë. Me këtë pamje, siç thoshte Karlosi, ai dukej si një baron i kohëve heroike, si Don Duarte de Menezesi apo si Afonso de Albkërk. Tek dëgjonte këto fjalë, plaku buzëqeshte dhe, si me shaka, i kujtonte të nipit se paraqitja e jashtme të gënjen.

Jo, jo, ai nuk ishte as Menezesi dhe as Albkërku, por një plakush i urtë, që i donte shumë librat e tij, rehatinë e poltronës së vet dhe një gotë pranë zjarrit. Hera-herës, edhe vetë thoshte se ishte veç një egoist, por kurrë më parë se në këtë moshë, nuk kishte qenë kaq shpirtmadh e zemërgjerë. Një pjesë e mirë e të ardhurave i shpëtonte lehtë nga duart për t’i shpërndarë për bamirësi. I donte gjithnjë e më shumë të varfrit e të pamundurit. Kur ishte në Santa Olavia, fëmijët rendnin pas tij për të marrë ledhatimin dhe dashurinë që u falte. Për të, çdo gjallesë meritonte dashuri, sepse ishte nga ata që nuk vriste dot as një mizë, madje prekej kur shihte një pemë të thahej për ujë.

Villasa thoshte gjithmonë se ai të kujtonte historitë që rrëfenin për patriarkët, sidomos kur afrohej pranë oxhakut dhe ulej mbi fronin e kadifenjtë, tashmë të vjetruar paksa, gjithnjë i qetë, buzagaz e me librin në dorë, ndërsa maçoku plak i rrinte te këmbët. Ishte një maçok i madh, me lesh angora, i bardhë e me ca njolla të kuqërreme i cili, qëkur ngordhi Tobiasi, një qen i mrekullueshëm i racës San Bernardo, qe bërë shoku besnik i Afonsos. Kish lindur në Santa Olavia dhe i patën vënë emrin Bonifacio, por si u rrit ca dhe i erdhi koha për të gjuajtur lart e poshtë, i shtuan titullin kalorësiak Don Bonifacio i Kalatravës, ndërsa tani është një trashaluq e gjumash që ka hyrë përfundimisht në fazën e nderimit, andaj dhe e thërrasin Reverend Bonifacio.

Jeta e Afonsos nuk ka rrjedhur gjithmonë e qetë, si një lumë i pastër e i gjerë gjatë verës. Plaku, sytë e të cilit tani mbushen me një dritë dhembshurie edhe për trëndafilat, dhe që tymos pranë zjarrit të preferuarin e tij Guisot, sipas të atit, ka qenë dikur një prej jakobinëve më të flaktë të Portugalisë. Gjithsesi, tërë ai vrull revolucionar i të gjorit djalë nuk shkonte më tej se leximi i Rusoit, Volterit, Helvetiusit dhe Enciklopedisë, teksa derdhte lotët çurg për Kushtetutën, veshur me një kapelë të stilit liberal dhe kravatë të gjerë blu, kur recitonte në lozhat masonike Odet e tmerrshme për Arkitektin Suprem të Universit. Mjaftonte vetëm kaq që të atit t’i hipnin nervat keq. Kaetano da Maia ishte një portugez besnik, i gardës së vjetër, që bënte kryqin sapo përmendej emri i Robespierit dhe që në apatinë e tij prej fisniku të bekuar, ruante të gjallë vetëm një ndjenjë, atë të urrejtjes dhe llahtarisë ndaj jakobinëve, të cilëve u atribuonte të gjitha të këqijat e kësaj bote që binin si mbi atdheun, ashtu edhe mbi familjen e tij, madje qysh nga humbja e disa kolonive portugeze e deri te gjërat fare të vogla. Për t’i shkulur nga vendi i tij jakobinët, ai ia kishte falur zemrën pretendentit të fronit, Don Migelit, të cilin e quante Mesia të zotin dhe misionarin e stabilizimit të regjimit. Ndaj edhe fakti që i kish rënë për hise një bir jakobin, i dukej një mallkim që mund të krahasohej vetëm me historinë e Jobit në Bibël.

Në fillim, me shpresën se i biri mund të korrigjohej, e la mënjanë përdorimin e metodave të ashpra dhe u mjaftua duke e thirrur me sarkazëm qytetar. Por kur mësoi se ai, trashëgimtari i tij, në mes të një turme, natën e një feste popullore, kishte goditur me gurë xhamat e zyrës së përfaqësuesit të Austrisë, i dërguar nga Aleanca e Shenjtë, e quajti Marat dhe shfreu mbi të gjithë dufin e tij. Do kishte dashur edhe ta qëllonte me atë bastunin e vet indian, siç bënte një baba i mirë portugez, por nuk mundi, për shkak të sëmundjes së rëndë që e kishte mbërthyer në poltronë; pa ç’pa, vendosi ta dëbonte nga shtëpia pa i dhënë as bekimin dhe as të ardhura familjare, si renegat e bastard, sepse ai gurëhedhës nuk mund të ishte gjaku i tij.

Lotët e së shoqes e zbutën disi, madje edhe fjalët e kunatës së saj, e cila asokohe jetonte me ta në Benfika. Kjo Minervë, një grua e gjatë dhe e ditur irlandeze, autoritare dhe e respektuar, i pati mësuar anglishten djalit dhe e adhuronte si ta kishte të vetin. Kaitano da Maia e pa të arsyeshme atëherë ta dërgonte të birin të jetonte në pronën tjetër, në fermën e Santa Olavias, ama më pas nuk i reshtnin lotët para priftërinjve që vinin në Benfika për ta ngushëlluar për hallin që i kishte rënë. Ata të shkretët i thoshin se Zoti, zoti i vjetër i Orikut nuk do të lejonte kurrë që një Maia të pajtohej me Belzebunë, apo me Revolucionin! Në mos qoftë Ati ynë, do të jetë Zonja e Dhimbjes, shenjtorja e shtëpisë dhe mbrojtësja e djalit që do ta bënte mrekullinë!

Dhe mrekullia ndodhi. Disa muaj më vonë, ai jakobini apo Marati u kthye disi i detyruar nga Santa Olavia, i mërzitur për vdekje prej vetmisë në atë vend të largët, ku pirja e çajit me komandantin Sena mund të krahasohej, për trishtim dhe dëshpërim, vetëm me recitimin e rruzares me kushërirat, zonjushat Kunjas. Kishte ardhur për t’i marrë bekimin të atit dhe disa mijëra kruzado, që të nisej drejt Anglisë, në atë vend të hipodromeve dhe flokëverdhave, për të cilat i pati folur aq shumë teto Fani. Ashtu në lot, i ati e puthi, madje u dorëzua i tëri dhe këtu u duk edhe mrekullia e shenjtores së familjes. Edhe At’ Zheronimo, prifti ku rrëfehej, e quajti këtë akt jo më pak se Rimishërimi.

E kështu, Afonsoja u nis për rrugë. Ishte pranverë dhe Anglia, e gjelbëruar e tëra, me parqet madhështore dhe rehatinë e bollshme, me harmoninë e zakonshme që vinte nga zakone fisnike të një race aq serioze e të fuqishme, e mahniti djaloshin. Shumë shpejt e harroi urrejtjen për njerëzit e fesë, harroi orët e gjata në kafenenë e preferuar ku recitonte Mirabonë, si edhe Republikën që kishte shpresuar ta gjente në vargjet klasike volteriane, në një triumvirat të Shipios dhe nderimit ndaj Zotit. Ditët e para të prillit shkoi në garat e Epsomit me një karrocë postare, duke thirrur gëzueshëm e qetë, tashmë indiferent ndaj vëllazërisë masonike, që në atë orë duhet të ishte duke kryer ritet e veta në Bairro Alto, në Lisbonë.

Vdekja e papritur e të atit e detyroi djaloshin të kthehej në Lisbonë. Pikërisht në ato rrethana u njoh me Dona Maria Eduarda Runan, vajzën e kontit De Runa, një brune e bukur, lozonjare, pak e brishte nga shëndeti, me të cilën u martua fill pas ditëve të zisë. Nga kjo martesë lindi një djalë, por ai dëshironte të tjerë fëmijë; shpejt, mori pozicionin e patriarkut të familjes dhe filloi punimet për restaurimin e vilës së tyre në Benfika, ku mbolli shumë pemë, e gatiti streha e kopshte për trashëgimtarët e dashur, që do t’i sillnin gëzime në pleqëri.

Sidoqoftë, Anglinë nuk e harroi. Kujtimin për të ia bënte më joshës ajo Lisbonë migeliste dhe e rrëmujshme, e cila i shëmbëllente me Tunizinë berbere, një përzierje e fortë apostolike e murgjërve dhe artizanëve që mbushnin kafenetë e kapelat; kjo shtresë e bekuar plebeje, e pisët, por e fuqishme, që endej mes shenjtërisë e stallës së demave dhe që mishëronte më së miri veset dhe pasionet e veta.

Ky spektakël ia cingëriste nervat Afonso da Maias dhe shpesh, mbrëmjeve të qeta mes miqsh, teksa mbante në prehër të voglin, e shprehte me gjithë shpirt zemërimin e tij. Natyrisht, në këtë moshë nuk dëshironte si dikur, në rininë e hershme, një Lisbonë të Kantonit dhe Mucio Scevolasit. Tashmë e pranonte edhe luftën që bënte aristokracia për të ruajtur privilegjet e veta historike, vetëm se kërkonte prej saj të ishte e matur dhe me dinjitet, ashtu si aristokracia angleze (të cilën, falë dashurisë për Anglinë, e idealizonte), pra, të merrte në dorë drejtimin moral të shoqërisë, të reformonte zakonet, të frymëzonte letërsinë, të jetonte në luks, por me shije, duke u bërë shembull i idealeve të larta dhe sjelljeve fisnike... Ajo që nuk honepste, ishte pikërisht bota aristokratike portugeze e Pallatit Kelluzh, e cila i dukej shtazarake, e neveritshme.

Këto fjalë, sapo dolën nga goja e tij, mbërritën në Pallatin mbretëror dhe, me t’u mbledhur trupa gjyqësore, policia ia behu në Benfika, në kërkim të dokumenteve apo sendeve të fshehta.

Afonso da Maia, me djalin në krahë e gruan pranë që drithëronte e tëra, qëndroi gojëkyçur dhe stoik gjatë kontrollit që i bënë nëpër sirtarë e dollapë, madje nuk nxori zë edhe kur ato duar të pista kontrolluan dyshekun e shtratit të tij. Gjyqtari i ngarkuar nuk gjeti asgjë për ta akuzuar dhe në fund, pranoi të pinte edhe një gotë verë, teksa nëpërdhëmbi se kishin ardhur kohë të vështira. Që prej atij mëngjesi, dritaret e vilës nuk u hapën më, madje as porta nga dilte zonja me karrocën e saj; s’kaluan veçse disa javë dhe Afonso da Maia së bashku me djalin dhe gruan emigruan në Angli.

Atje u vendosën në një shtëpi të madhe luksoze, në periferi të Londrës, pranë Riçmondit, në fund të një parku, mes peizazhit të butë e të qetë të Surreit.

Pasuria e tij, falë garancive që dha konti De Runa, mik i vjetër i Dona Karlota Zhoakinës, tashmë këshilltar i afërt i Don Migelit, nuk u konfiskua, kështu që Afonso da Maia i kishte mundësitë të jetonte si të donte. Në fillim, emigrantët liberalë si Palmella dhe disa të tjerë nga La Korunja, e vizitonin për t’i bërë shoqëri dhe hanin e pinin bashkë. Mirëpo, nuk kaloi shumë dhe shpirti i tij fisnik u revoltua përballë ndarjes së shoqërisë në kasta e hierarki, të cilat atje, në dhe të huaj, e vunë midis të mundurve të ideve të tij; aristokratët apo të kamurit rronin në luks dhe populli i thjeshtë, i zhytur në skamje, sidomos pas ndryshimeve të dhimbshme të Galicisë, vuante nga uria dhe ethet në barakat e Plimuthit. Shpejt, hyri në konflikt me krerët e liberalëve dhe u akuzua si demagog e hakmarrës, çka e largoi dukshëm nga liberalizmi. Në këto kushte, u izolua, megjithatë nuk e shtrëngoi dorën në shpenzime e bamirësi me nga pesëdhjetë apo njëqind monedha. Vetëm kur u nis ekspedita e parë dhe numri i emigrantëve u ul, Afonsoja mori frymë i çliruar dhe, sikurse thoshte vetë, po i bënte mirë ajri i Anglisë.

Pas disa muajsh, e ëma, që kishte qëndruar në Benfika, vdiq nga një hemorragji e brendshme dhe teto Fani erdhi në Riçmond, si për të plotësuar lumturinë e Afonsos me gjykimin e saj të kthjellët, kaçurrelat e bardha dhe me sjelljet e matura si të një Minerve. Dukej sikur ishte përmbushur ëndrra e tij për të jetuar në rezidencën luksoze angleze, mes pemëve shekullore e fushave të gjelbëruara ku kullotnin me bollëk bagëtitë, duke ndier se përreth tij gjithçka ishte e fuqishme, e shëndetshme, e lirë dhe solide, siç ia donte zemra.

Zuri miq, studioi letërsinë e pasur dhe të fisshme angleze, u interesua, siç i takonte një aristokrati në Angli, për kulturën, rritjen e kuajve, ushtrimin e bamirësisë, teksa i kënaqur sa më s’ka, mendonte të qëndronte përgjithmonë në atë botë të paqtë e me rregulla.

Vetëm se Afonsoja e ndiente që e shoqja nuk ishte e lumtur. Rrinte mendueshëm, e trishtuar, kollitej shpesh tek ecte nëpër sallone dhe, mbrëmjeve, qëndronte pranë vatrës e heshtur...

E shkreta zonjë! Malli për vendin e saj, për të afërmit, për kishën, po ia gërryente shpirtin. Si një lisbonase e vërtetë, ashtu e vogël dhe zeshkane, pa u ankuar e me një buzëqeshje të mekur në fytyrë, kish jetuar me një urrejtje të heshtur për atë tokë heretikësh e gjuhën e tyre barbare. Ndonëse e mbuluar me gëzof, dridhej nga i ftohti tek shihte qiellin e errët gri apo dëborën mbi pemë; zemra e saj nuk kishte qenë kurrë këtu, por shumë larg, atje në Lisbonë, në sokakët dhe lagjet plot diell. Pastaj, ai devocioni i saj (devocioni i Runave!), gjithmonë aq i madh, e tërbonte dhe ia shtonte edhe më shumë armiqësinë ndaj mjedisit që e rrethonte e që ishte kundër papistëve. Vetëm mbrëmja e qetësonte, kur ngjitej në papafingo për të folur pakëz me shërbyeset e saj portugeze, ku bënte edhe lutjen tradicionale të darkës, e ulur në gjunjë mbi qilim. Vetëm aty dhe në atë murmurimë lutjesh në një vend protestant, ajo ndiente kënaqësinë e përbetimit katolik.

Me një urrejtje ndaj çdo gjëje angleze, ajo nuk e përtypte dot faktin që i biri, Pedroja, studionte në një kolegj të Riçmondit, ndonëse Afonsoja më kot qe munduar ta bindte se shkolla ishte katolike. As që e donte atë katolicizëm pa rozmarina, pa fishekzjarrë për San Zhoaon, pa imazhin e Jezu Krishtit, pa priftërinjtë nëpër rrugë; ja, e gjithë kjo nuk kishte asnjë lidhje me fenë e vërtetë. Jo, shpirtin e Pedros së saj nuk do t’ia linte herezisë, andaj kërkoi të vinte nga Lisbona At’ Vaskesi, kapelan i kontit De Runa.

At’ Vaskesi do t’i mësonte djalit lakimet në latinisht e sidomos lutjet, por ç’e do, fytyrën e Afonso da Maias e mbulonte trishtimi sa herë që kthehej nga gjuetia apo shëtitjet nëpër rrugët e Londrës, nga ajo jetë e gjallë dhe e zhurmshme, dhe dëgjonte zërin e përgjumur të priftit që vinte nga studioja si nga fundi i ferrit:

– Cilët janë armiqtë e shpirtit?

Dhe i vogli murmuriste me zë të zvargur:

– Tre: Bota, Djalli dhe Mishi...

I shkreti Pedro! Hasmi i shpirtit të tij ishte aty: At’ Vaskesi, i dhjamosur e pa formë, i rrasur në poltronën e tij e me shaminë mbi gjunjë.

Nganjëherë, Afonsoja i zemëruar hynte në studio, e ndërpriste shpjegimin e doktrinës dhe e merrte për dore Pedron që të vraponin tok nën pemët e Tamizit, për ta larguar kështu, nën dritën e lumit, nga trishtimi i mësimeve fetare. Dhe ndërsa nëna atje brenda dridhej, ndonëse me shallin e ngrohtë hedhur krahëve, jashtë, të birin, i mësuar të rritej në prehrin e shërbyeseve dhe i veshur trashë, e zinte frika kur degët e pemëve tundeshin nga era. Kështu, pak e nga pak, me hapa të rëndë, atë e bir shkelnin gjethet e thata përtokë, të zhytur në heshtje: djali, që druhej nga hijet e pemëve të pyllit dhe babai, që kishte varur supet i menduar, i trishtuar nga kjo brishtësi e të birit...

Edhe përpjekjen më të vogël për ta larguar djalin nga krahët e së ëmës apo nga mësimet dhe lutjet fetare, të cilat e molisnin, e shoqja ia bënte pluhur e hi, duke u sëmurur dhe rënë pre e etheve. Në këtë pikë, Afonsoja nuk merrte dot guximin t’i kundërvihej të sëmurës, që ishte aq e virtytshme dhe që e donte aq shumë. S’i mbetej tjetër, veçse të shkonte të qante hallin me teto Fanin. Plaka e mençur i vinte syzet mes librit që kishte në dorë – Traktati i Adisonit apo Poema e Popes – dhe e trishtuar rrudhte supet. E ç’mund të bënte ajo e gjora!

Ndërkaq, Maria Eduardës po i shtohej kolla përditë, ashtu si trishtimi në çdo fjalë që thoshte. Madje fliste edhe për amanetin e saj të fundit: ta shihte diellin edhe një herë! E përse të mos ktheheshin në Benfika, pranë vatrës së tyre, tani që edhe mbreti ishte larguar dhe kish rënë paqja? Mirëpo këtë herë, Afonsoja nuk u dorëzua; nuk i bënte zemra ta shihte shtëpinë përmbys dhe sirtarët të rrëmuar, sepse edhe për besnikët e Don Pedros s’mund ta vije dorën në zjarr që nuk ishin po aq të ligj sa ata të Don Migelit.

Në këtë situatë, shtëpinë e pllakosi një fatkeqësi e madhe, teto Fani vdiq nga pneumonia një ditë të ftohtë marsi, çka ia shtoi edhe më dëshpërimin Maria Eduardës, e cila, ashtu si i shoqi, e donte shumë, pasi ishte irlandeze dhe katolike.

Për ta kapërcyer këtë gjendje, Afonsoja e dërgoi në Itali, në një vilë të bukur afër Romës. Atje, nuk do t’i mungonte ajo që donte: dielli, që çdo mëngjes i binte në verandë me bollëk, duke praruar dafinat dhe dredhëzat. Për më tepër, jo larg prej aty, mes statujave të mermerta ishte njeriu më i vyer dhe i shenjtë, Papa!

Megjithatë, zonja e dëshpëruar vazhdonte të ankohej, sepse më shumë se çdo gjë tjetër ajo donte Lisbonën, të rejat rreth saj, besimtarët e mirë të lagjes së vet, procesionet me zhurmën e tmerrshme teksa perëndonte dielli, të cilat linin pas pluhurin e rrugëve.

U pa e udhës ta qetësonin e ta kthenin në Benfika, por edhe atje filluan ditët e trazuara. Maria Eduarda dukej përherë e më e zbehtë dhe, për javë të tëra, nuk lëvizi nga kanapeja, ashtu, me duart të kryqëzuara, të bardha krejt e të futura në një rrobë të leshtë, të sjellë nga Anglia. At’ Vaskesi, duke marrë në dorë shpirtin e saj të lodhur ku kishte vend vetëm për Zotin, u bë edhe zot shtëpie. Për pasojë, nëpër korridoret e saj, Afonsoja ndeshej me lloj-lloj figurash kanonike me atë veshjen e gjatë e solemne, mes të cilëve dallonte edhe françeskanë të vjetër apo ndonjë kapuçon të dobët që sorollatej nëpër lagje. Shtëpia mori pamjen e një sakrestie dhe nga dhoma e zonjës herë-herë vinin pëshpërima liturgjike.

Të gjithë këta zotërinj të nderuar hanin e pinin verën e tij Porto dhe nga hesapet e administratorit, shumat që jepte zonja për këto shërbime dukeshin të larta, madje At’ Patricio pati marrë paratë për dyqind mesha për shpirtin e Don Zhozesë së Parë.

Pikërisht ky mjedis e shtynte Afonson drejt një ateizmi hakmarrës e të mendonte se kishat dhe manastiret duhej të mbylleshin, të hiqeshin portretet nga muret dhe të dënoheshin disa priftërinj. Kur dëgjonte nëpër shtëpi zëra që luteshin, ai dilte me vrap e ulej në fund të bahçes për të lexuar Volterin e tij, ose shkonte të shfrente te miku i tij, kolonelin Sekeira, i cili banonte në një pronë në Kelluzh.

Ndërkohë, Pedroja ishte bërë thuajse burrë. Kish mbetur i shkurtër e nervoz si Maria Eduarda, pak kishte marrë nga Maiat dhe forca e tyre. Fytyra ovale në ngjyrë gruri të pjekur, sytë e parezistueshëm e të bukur që i ulte shpesh, i jepnin pamjen e një djaloshi të pashëm arab. Po piqej ngadalë, s’kishte kureshtje për asgjë, indiferent ndaj lojërave, kafshëve, luleve dhe librave. A thua se nuk kishte asnjë dëshirë të fortë që t’ia trazonte shpirtin e përgjumur e të plogët; veçse, herë pas here, thoshte që do t’i pëlqente shumë të kthehej në Itali. Nuk e kishte qejf fare At’ Vaskesin, por edhe të mos i bindej, nuk guxonte. Ishte disi i plogësht në mjaft aspekte, por pikërisht kjo ngathtësi e përgjithshme bënte që ndonjëherë të shpërthente në kriza të një melankolie të thellë, çka i lexohej në fytyrën e zbehtë, në mungesën e dëshirës për të folur dhe në shikimin e ngulitur. E vetmja ndjenjë e fortë, e gjallë dhe e dukshme deri atëkohë ishte dashuria e pakufishme për të ëmën.

Afonsoja kishte dashur ta çonte në Koimbra, por kjo ide ndeshi në tronditjen e madhe të së shoqes, e cila i ra në gjunjë, duke u shkrehur në vaj e duke u dridhur që të mos ia largonte Pedron e saj. I gjendur ngushtë, Afonsoja hoqi dorë dhe djali vazhdoi të qëndronte në Benfika, duke bërë shëtitje të shkurtra me kalë, shoqëruar nga një shërbëtor, si dhe duke gjezdisur pijetoreve të Lisbonës, ku ia shtronte me xhin... Mandej ndjeu se kishte aftësi të binte lehtësisht në dashuri dhe në moshën nëntëmbëdhjetëvjeçare, e gjeti veten me një bastard të vogël.

Afonso da Maia ngushëllonte veten tek mendonte që, me gjithë përkëdhelitë, djalit nuk i mungonin disa cilësi që i dallonin Maiat: ishte i zgjuar e trim. Para ca kohësh kishte rrahur në rrugë nja tre djem, që e kishin thirrur qullash.

Kur i vdiq e ëma – pas një agonie të tmerrshme, sepse si besimtare e devotshme kishte tmerrin se mos përfundonte në ferr – Pedroja, bashkë me dhimbjen e madhe, pësoi edhe një krizë nervore. Si bëri betimin histerik se po të zgjohej e ëma, ai do të flinte një vit në depon e oborrit, kur u ngrit arkivoli dhe priftërinjtë dolën jashtë, i ra një lloj paralize, që e la të ngrirë e pa lot në sy, shtrirë në shtratin e saj, ku nguli këmbë të mos e lëviznin që aty. Për muaj me radhë, e kaploi një trishtim i thellë dhe Afonso da Maias i hyri frika kur shihte gjithë atë djalë, trashëgimtarin e vet, që shkonte përditë te varri i nënës me hapin e ngadaltë si të murgut, i zhytur në zinë që e kishte pllakosur.

Kësaj dhimbjeje të thellë e gërryese, një ditë prej ditësh, i erdhi fundi dhe, pa ndonjë periudhë tranzitore, djali i hyri një jete të turbullt e libertine, ku, si romantik pa fre që ishte, përpiqej të mbyste me qejfe e pije dhimbjen dhe mallin që e mundonte.

Por ky makth i shfaqur aq papritur dhe gjithë bujë për vetë natyrën që ai kishte, nuk zgjati shumë.

Pas një viti të turbullt në kafenenë Marrare, me zënkat në garat e demave, në garat e kuajve dhe me sherret në San Karlos, Pedros, bashkë me krizën nervore iu kthyen sërish edhe ditët e gjata, të zymta e të shkreta, të cilat i kalonte në shtëpi duke u endur nëpër dhoma apo i shtrirë përmbys poshtë një peme, si të kish prekur skajin më të tejmë të hidhërimit të tij, gjendje që dikur i bënte njerëzit të mbylleshin në manastire.

Këtë herë, Afonso da Maia po vuante kaq shumë, sa më mirë e kishte t’ia sillnin djalin nga pijetoret e Lisbonës në të gdhirë, të dehur e të rraskapitur, sesa ta shihte të mpakur e të tretur si plak, tek merrte rrugën drejt Kishës së Benfikës.

Madje, kur shpirti po i rëndonte sa më s’ka, i shkoi mendja te një gjysh i së shoqes dhe iu duk se Pedroja po bëhej si ai. Portretin e tij e kishin në shtëpi – një njeri i çuditshëm, që e kishin pasur frikë të gjithë fëmijët e familjes dhe që më pas u çmend dhe, duke menduar se ishte Juda, vari veten në një pemë fiku... Por një ditë, edhe këto kriza dhe teprime morën fund. Pedro da Maia kishte rënë në dashuri! Ishte dashuri si ajo e Romeos, me shikim të parë, e rrufeshme dhe fatale, një nga ato pasionet që të mbërthejnë të gjithin dhe, si ciklon, të fshin vullnetin, arsyen, respektin për tjetrin dhe të shtyn drejt greminës.

Një mbrëmje, atje, në kafenenë Marrare vuri re se para portës së zonjës Levaillant qëndroi një pajton blu, prej nga dolën një plak me kapelë të bardhë dhe një zonjushë bionde, e mbështjellë me shall kashmiri.

Plaku, i shkurtër e shëndetlig, me një mjekër gri të prerë shkurt e fytyrë të hequr, i mbështetur i tëri te karrocieri, si ta kish prerë në mes reumatizma, kaloi pragun e shtëpisë duke hequr zvarrë njërën këmbë, ndërsa ajo ktheu kokën prapa ngadalë dhe hodhi një vështrim nga kafeneja.

Poshtë trëndafilave që zbukuronin kapelën e saj të zezë, flokët e artë, një e verdhë e fortë, i binin onde-onde mbi ballin e vogël klasik, sytë i shkëlqenin dhe, nga i ftohti, fytyra i qe zbehur si portreti i një statuje. Në atë siluetë të bukur të bustit të saj, me supet dhe krahët që ia mbulonte shalli, Pedroja pa diçka të rrallë, të paarritshme në këtë botë, një qenie të përjetshme.

Nuk e njihte vajzën, por një djalë i gjatë, i hollë e me mustaqe të zeza, aty pranë Pedros, dhe që po pinte cigare me një pozë çapkëni, kur vuri re interesimin ngulmues të tij, shikimin e zjarrtë e të turbullt me të cilin ndiqte karrocën që po i ngjitej rrugës Shiado, iu afrua, e zuri për krahu dhe i foli me një zë të trashë, por të ulët:

– A dëshiron t’ia mësosh emrin, i dashur Pedro? Emrin, origjinën, datën e lindjes dhe zakonet në përgjithësi? Jepi mikut tënd Alenkar një shishe shampanjë të mirë.

Erdhi shampanja dhe Alenkari, si i kaloi gishtërinjtë nëpër flokë e mustaqe, u mbështet mirë, vendosi dorën grusht mbi tavolinë dhe tha:

– Një mbrëmje të artë tetori...

– Andre, – i thirri Pedroja kamerierit duke goditur fort mermerin e tavolinës, – merre shampanjën!

Ndërkaq, Alenkari briti, duke imituar aktorin Epifanio.

– Si the, more? Pa shuar etjen e buzëve të mia?

E kështu, shampanja mbeti në tavolinë dhe Alenkari harroi që ishte poeti i Zërave të agimit e zuri të tregonte për ata që zbritën nga pajtoni, shkurt dhe qartë.

– Oh, në rregull, more Pedro!

Dy vjet më parë, pikërisht atëherë, kur Pedroja humbi të ëmën, plaku Monforte u shfaq papritur nëpër rrugët e Lisbonës dhe qarqet e saj, me po atë pajton e me vajzën e bukur bionde në krah. Askush nuk i njihte. Kishin marrë një shtëpi me qira në Arroios, në katin e parë të pallatit të Vargave. Shpejt, vajza zuri të ndiqte shfaqjet në Teatrin San Karlos, ku sipas Alenkarit, ra në sy sakaq e theu kushedi sa zemra. Kur kalonte nëpër fuajenë e teatrit, burrat lëshoheshin krahëprerë prej shkëlqimit të asaj krijese të mrekullueshme, që ecte me hap hyjnor me ato fustanet me bisht, gjithnjë me dekolte dhe e mbuluar me bizhuteri të bukura vajzërore, si nëpër mbrëmjet madhështore. I ati, që nuk i rrinte në krah, por vinte pas me atë kravatën e tij të bardhë si të maxhordomëve, pranë saj dukej edhe më i zi e i kërrusur tek mbante në duar syzet, libretin e operas, një qese me bombone, një freskore dhe çadrën. Kur ajo hynte në lozhë dhe dritat i ndriçonin flokët e verdha, ngjante vërtet si një vepër arti nga ato të Rilindjes, si një modele e Ticianit... Ai vetë, Alenkari, kur e kishte parë për herë të parë atë natë, kishte klithur i mahnitur, duke i rënë në sy jo vetëm asaj, por edhe të tjerëve përreth.

– Djema, kjo qenka si dukat ari mes monedhave të vjetra të kohës së Don Zhoaos VI!

Magelani, një kopjac i regjur, e përhapi këtë fjalë edhe përmes fletushkës së tij, por në fakt, ishte Alenkari ai që e kish thënë!

Djemtë, natyrisht, filluan t’i vinin rrotull pallatit në Arroios, mirëpo dritaret e asaj shtëpie nuk hapeshin asnjëherë. Kur pyesnin shërbëtorët, përgjigjja që merrnin prej tyre ishte: Vajza quhet Maria, ndërsa zotnia, Manuel. Vetëm një shërbëtore e shëndoshë kishte rrëfyer diçka më tepër: Zonjusha jeton në një kafaz të mëndafshtë blu të errët dhe e kalon ditën duke lexuar romane. Mirëpo kaq nuk mjaftonte për të shuar kureshtjen e lisbonasve, të cilët ndërmorën aksione zbulimi, e bashkë me ta edhe vetë Alenkari.

Dhe mësuan gjëra të tmerrshme. I ati, Monforte, ishte nga Ishujt Azore; në moshë fare të re, në sherr e sipër e kishin goditur me thikë dhe ky për pak do të kishte vdekur në vend, sikur të mos ia kishte mbathur me një anije amerikane. Kohë më pas, njëfarë Silva, administrator i Taveirave, që e kishte njohur dikur në Azore, rastisi në Havana për të parë nga afër mbjelljen e duhanit, sepse edhe familja Taveira donte të merrej me kultivimin e tij; aty takoi Monforten (e thërrisnin Forte), me shapka në këmbë dhe rrethuar nga një tufë qensh, tek priste të nisej për në Nju Orlins. Këtu kishte një pikë të errët në historinë e Monfortes. Me shumë gjasa, do të ketë punuar në plantacionet e Virxhinias... Kur u shfaq mes tregtarëve, ishte në krye të anijes Nova Linda dhe drejtonte transportin e skllevërve për në Havana, Nju Orlins e Brazil.

U kishte shpëtuar paq kryqëzatave të anglezëve dhe ishte kamur me lëkurën e afrikanëve, ndërsa sot, ky pasanik, pronar i madh e me një tjetër pamje, shkonte të dëgjonte Korelin tek këndonte në teatrin San Karlos.

– Sidoqoftë, kjo kronikë e zezë, – tha Alenkari, – ashtu e mjegullt dhe pa fakte, sikur çalon disi...

– Po e bija? – pyeti Pedroja, i cili po e ndiqte sy e veshë, i zbehur krejt.

Këtë pjesë të historisë, Alenkari nuk e dinte mirë. Ku ta kish psonisur atë bukuroshe bionde? Kush ishte e ëma? Ku ndodhej ajo? Kush e kishte mësuar, vallë, të mbështillej me atë gjest aristokratik në shallin prej kashmiri?

Eh, more Pedro djali,

misteret që tërë Lisbona

nuk mundi t’i zbulojë,

vetëm Zoti i di!

Gjithsesi, kur mësoi atë histori me gjak e zezakë, Lisbonës sikur i ra disi entuziazmi për Monforten. Dreqi e mori! E reja kishte gjak vrasësi, pra modelja e Ticianit ishte bija e një tregtari skllevërish! Zonjat, si për t’ia ulur vlerën biondes së hijshme plot stoli, filluan ta quanin nëpër thashethemet e tyre tregtare skllevërish!. Kur ajo vinte në teatër, Dona Maria da Gama e fshihte fytyrën pas erashkës, ngaqë i dukej sikur në rubinët e vajzës shihte gjakun e thikave që kishte ngulur i ati! Shpifën si mundën e sa deshën. Kështu që, pas dimrit të parë në Lisbonë, Monfortëve u ra vlera fare dhe thuhej se ishin rrënuar, se plakun e ndiqte policia, e një mijë pisllëqe... Zoti Monforte, që vuante nga reumatizmi, ishte në punë të tij, në banjat e Pirenejve... Madje atje e takoi edhe Melloja.

– Ah, Melloja i njeh? – thirri Pedroja.

– Po, i dashur, Melloja i njeh mirë.

Pas disa çastesh, Pedroja doli nga kafeneja dhe po atë mbrëmje të ftohtë e me shi të imët, u end për disa orë me ca përfytyrime të ethshme rreth pallatit të heshtur e të ftohtë të Vargave. Dy javë më pas, kur Alenkari hyri në teatrin San Karlos në fund të aktit të parë të Berberit, shtangu sa pa Pedron të ulur pranë Monfortëve, në krah të Marias, me një lule kamelie në xhepin e xhaketës, madje nga ato të ndezurat që vendosen nëpër kadife.

Kurrë më parë, Maria Monforte nuk ishte dukur aq e bukur sa atë ditë, për më tepër që kishte veshur një fustan tepër teatral dhe ekstravagant, që në Lisbonë s’para i honepsnin, gjë për të cilin zonjat thanë se ishte veshur si aktore. Fustani mëndafsh ishte ngjyrë gruri; kishte vënë në flokë dy trëndafila të verdhë me një kapëse dhe në qafë i shkëlqenin gjerdanë opali. Ajo ngjyrë e praruar si gruri kur e rreh dielli, i bashkohej të artës së flokëve dhe i jepte shkëlqimin e fildishtë që mbulonte format e saj të skalitura, duke i dhënë pamjen e Shenjtës së të korrave. Më tej dalloheshin mustaqet e verdha të Mellos, tek bisedonte në këmbë me plakun Monforte, i cili, si gjithmonë, rrinte ashtu, gjysmëfshehur, në lozhë.

Alenkari shkoi te lozha e Gamave për ta parë më mirë këtë situatë të re. Pedroja e kishte kthyer karrigen nga Maria dhe me krahët të kryqëzuar, po e kundronte. Njëfarë kohe, ajo mbajti atë qëndrimin e saj hijerëndë e hyjnor, mirëpo gjatë duetit të Rozinës dhe Lindorit, sytë e saj të kaltër u ndalën dy herë tek ai, madje për disa çaste. Alenkari nxitoi drejt Marrares dhe ashtu, me krahët hapur, e dha lajmin.

Nuk vonoi shumë dhe e gjithë Lisbona zuri të fliste rreth pasionit të Pedro da Maias për tregtaren e skllevërve. Ai e kishte shfaqur hapur dashurinë e tij teksa ngulej mu si pemë përballë pallatit të Vargave, me sytë mbërthyer në dritaret e saj dhe i zbehtë nga ekzaltimi.

Përditë shkruante letra me nga gjashtë faqe, poezi që i thurte në Marrare, ku çdokush e merrte me mend se kujt i kushtoheshin ato fletë të mbushura plot, aty pranë tabakasë, me një gotë raki drithërash përpara. Kur ndonjë mik i tij hynte në derën e kafenesë dhe pyeste për Pedro da Maian, kamerierët përgjigjeshin natyrshëm:

– Zoti Pedro? Aty është, po i shkruan një vajze.

Madje edhe ai vetë, kur i afrohej dikush, i jepte dorën dhe ashtu, me atë buzëqeshjen e sinqertë e rrezatuese i thoshte:

– Më prit pak, se po i shkruaj Marias.

Miqtë e vjetër të Afonso da Maias, që vinin të luanin me letra në Benfika, ndër ta, natyrisht administratori Villasa, me zell të madh e në mbrojtje të dinjitetit të familjes, ia prunë lajmin për dashurinë e Pedros. Afonsos i kishte lindur njëfarë dyshimi, sepse çdo ditë vërente një prej shërbëtorëve tek dilte nga shtëpia me një tufë kameliesh të kopshtit të tyre, ndërsa mëngjeseve ndeshte në korridor ndonjë nga laketë e të birit që, teksa shkonte drejt dhomës së Pedros, i merrte erë zarfit që mbante në dorë, zarf i vulosur me dyllë e vulë personale. Nuk i kishte kushtuar shumë rëndësi faktit që djalin mund ta kishte rrëmbyer ndonjë ndjenjë më se e natyrshme për një të ri si ai, aq më tepër që mund ta nxirrte nga ajo melankoli që e mbërthente pa shkak, nga turbullimi apo edhe nga lojërat në qytet...

Ai nuk ua kishte dëgjuar ndonjëherë emrin Monfortëve dhe as që e dinte në rronin në këtë botë, por kur miqtë i treguan për ndeshjet me thika në Azore, punën si administrator në Virxhinia, historinë me anijen e skllevërve dhe legjendën e plakut Monforte, Afonso da Maia u dëshpërua shumë.

Një mbrëmje, koloneli Sekeira, teksa luanin bixhoz, i tha se kishte parë Maria Monforten dhe Pedron të shëtisnin me kuaj të dy dhe se dukeshin shumë të afërt me njëri-tjetrin, por Afonso da Maia ia ktheu i bezdisur:

– Tekefundit, çdo djalë i ri e ka një dashnore... Ky është zakon i vjetër, e kërkon vetë jeta dhe do të ishte absurde t’i ndalonim kësi gjërash. Por kjo vajzë, me atë farë babai që ka, nuk më duket e mirë as për dashnore.

Villasa e ndali shpërndarjen e kartave dhe, duke rregulluar syzet e tij të praruara, thirri me habi:

– Dashnore! Ajo vajzë është beqare, zotëri i dashur, e po ashtu, e ndershme.

Afonso da Maia mbushi llullën me duart që po i dridheshin dhe iu kthye administratorit me një zë të mekur:

– Me siguri, Villasa nuk mendon se im bir ka ndër mend të martohet me atë krijesë...

Tjetri heshti, ndërsa kolonel Sekeira murmuriti:

– Jo deri aty, jo; s’do mend që jo...

Pas kësaj, loja vazhdoi në heshtje. Në krye, Afonso da Maia u mërzit shumë. Pedroja nuk hante asnjëherë darkë në shtëpi dhe ai e takonte vetëm kur zbriste për të ngrënë mëngjesin, madje me njërën dorezë veshur, tërë qejf e në ngut, duke thirrur që aty nëse ishte bërë gati kali i tij. Ashtu në këmbë rrufiste çajin, ndreqte mustaqet para pasqyrës së madhe veneciane përmbi oxhak dhe dilte i krekosur.

Nganjëherë, ndodhte që rrinte gjithë ditën në dhomën e tij dhe zbriste vetëm pasdreke; me t’u ndezur dritat, i ati, i shqetësuar, ngjitej ta shikonte dhe e gjente shtrirë në shtrat, me duart në kokë.

– Si e ke hallin? – e pyeste.

– Më dhemb koka, – përgjigjej djali me një zë të ulët e të ngjirur.

Pas kësaj, Afonsoja zbriste i dëshpëruar, duke menduar se djali ishte në ankth, ngaqë nuk i kish ardhur ndonjë letër apo një tufëz flokësh me trëndafil stolisur.

Përpos kësaj, ndodhte që në pushimin e lojës me letra ose rreth një tavoline duke pirë çaj, miqtë i thoshin gjëra që e shqetësonin, pasi ata banonin brenda në qytet dhe çfarë nuk u zinte veshi, kurse ai, dimër e verë rrinte në shtëpi, mes librave dhe trëndafilave të tij. Një herë, miku i mirë Sekeira e pyeti përse Pedroja nuk ndërmerrte një udhëtim nëpër Europë, për të njohur botën, për studime në Gjermani, apo në vendet e Lindjes së Mesme... Edhe plaku Luiz Runa, kushëriri i parë i Afonsos, me ose pa shkak ndërpriste lojën e ankohej për kohët që kishin ardhur, pasi autoritetet e Lisbonës mund të dëbonin nga qyteti elementët turbullues ... Sigurisht, e kishte fjalën për Monfortët, të cilët i konsideronte të rrezikshëm.

Në verë, Pedroja u nis për në Sintra, por Afonso mësoi se Monfortët kishin marrë atje një shtëpi me qira. S’kaluan veçse disa ditë dhe Villasa erdhi në Benfika tejet i shqetësuar: Pedroja i kishte shkuar në zyrë dhe i kishte kërkuar të dhëna për pronat që i takonin dhe mënyrën se si të tërhiqte para. Ai i qe përgjigjur se me të mbushur moshën e pjekurisë, në shtator, i lindte e drejta për të tërhequr trashëgiminë nga nëna.

– Ja, kjo nuk më pëlqeu fare, zotëri, nuk më pëlqeu...

– Po përse, more Villasa? Djali ka nevojë për para, që t’i bëjë dhurata asaj... Dashuria ka koston e vet, Villasa! Zoti e ndihmoftë!

Ai mirëbesim fisnik i Afonso da Maias, përpos krenarisë atërore apo cilësive të fisit, trashëguar tek i biri, sikur e bindën Villasën.

Kaluan disa ditë dhe, më në fund, Afonso da Maia e njohu Maria Monforten. Kishte ngrënë darkë në shtëpinë e Sekeiras, afër Kelluzhit, dhe të dy po pinin kafen në ballkon, kur nga rrugica ngjitur me murin rrethues u duk tek vinte pajtoni blu me kuajt mbuluar me rrjeta. Maria, nën një çadër me ngjyrë të ndezur, kishte veshur një fustan me trëndafila që derdheshin mbi gjunjët e Pedros, i cili ishte ulur pranë saj. Edhe fjongot e kapelës që i vareshin mbi gjoks, i kishte bojë rozë, ndërsa në fytyrën e qetë si një statujë greke, tejet të mahnitshme, shkëlqenin mes tonit rozë dy sy të kaltër të thellë. Në ndenjësen tjetër ishte mbledhur si një kukull kartoni plaku Monforte, me një kapelë panama, pantallona lini dhe me mantelin e së bijës në duar, ndërsa mes gjunjëve mbante çadrën e diellit. Qëndronin të heshtur dhe nuk e vunë re që po i vështronin, por kur pajtoni mori të përpjetën e gjelbëruar dhe po ecte ngadalë, duke shkelur mbi gjethe si ato të çadrës së Marias, Sekeiras i ngriu filxhani i kafesë në dorë dhe me sytë e zgurdulluar thirri:

– Qenka e bukur, dreqi!

Afonsoja nuk u përgjigj, por shikonte kokulur çadrën e vogël që anonte nga Pedroja, sikur donte ta fshihte; iu duk sikur po e mbështillte të gjithin me një njollë gjaku që sa vinte e zmadhohej, teksa pajtoni shkelte gjethet e verdha e të trishta.

Kishte kaluar tetori dhe ia behu një dimër i ftohtë. Një mëngjes, Pedroja hyri në bibliotekën e të atit, i cili po lexonte një libër pranë oxhakut dhe, teksa merrte uratën e tij, i hodhi një sy gazetës së hapur, mandej u kthye vrikthi nga ai.

– Baba! – tha, duke u rrekur të ishte i qartë dhe i vendosur. – Kam ardhur të kërkoj miratimin tënd për t’u martuar me një zonjushë që quhet Maria Monforte.

Afonsoja e lëshoi gazetën përmbi gjunjë dhe, me zë të ulët, por të rëndë, iu përgjigj:

– Nuk më ke folur për një gjë të tillë... Më duket se është vajza e një vrasësi, e një tregtari skllevërish, së cilës i kanë vënë nofkën tregtare, si i ati...

– Baba!

– E ç’gjë tjetër do të më thuash? Më vjen turp...

Pedroja, më i bardhë se shamia që mbante në duar, thirri duke u dridhur i tëri e gati në të qarë:

– Por ta kesh të qartë që unë do të martohem me të!

Dhe doli duke e përplasur derën. Në korridor, i thirri karrocierit me zë të lartë, që ta dëgjonte i ati, dhe e urdhëroi që të çonte çantat e tij në Hotel Europa.

Pas dy ditësh, Villasa erdhi në Benfika me lot në sy e tregoi se atë mëngjes, djali kishte bërë ceremoninë e martesës dhe, siç i kishte thënë Serxhoja, administratori i Monfortëve, do të nisej me të shoqen për në Itali.

Atë çast, Afonso da Maia u ul në tavolinën e bukës, që ndodhej pranë oxhakut ku zjarri bubulonte; në mes të saj, një vazo japoneze, ndërsa pranë pjatës së Pedros, një kopje e gazetës Grinalda, të cilën e lexonte shpesh...

Si e dëgjoi administratorin, Afonsoja, i ngrysur dhe i heshtur, hapi ngadalë pecetën e tij të bukës.

– A ke ngrënë Villasa?

Administratori, i habitur nga ajo qetësi, pëshpëriti:

– Kam ngrënë, zotëri...

Atëherë, Afonsoja, duke treguar me gisht pjatën e Pedros, lugën, thikën e pirunin, i tha shërbëtorit:

– M’i hiq ato, Teisheira! Që sot e tutje, tryezën shtrojeni për një person... Ulu Villasa, ulu!

Teisheira, që s’kish shumë që shërbente në familjen Maia, i ngriti me indiferentizëm takëmet e Pedros. Villasa u ul. Rreth e përqark ishte qetësi e rregull, si çdo vakt në Benfika. Hapat e shërbëtorit nuk ndiheshin mbi sixhadet e trasha dhe zjarri bubulonte gëzueshëm, duke derdhur shkëndija të arta mbi zbukurimet e lustruara; ndërkohë, dielli i ftohtë i atij dimri të sillte ndër mend rënien e gjetheve të thata të pemëve, teksa papagalli në dritare, i prapë siç e kishte mësuar Pedroja, çirrej e lëshonte sharje.

Në fund, Afonsoja u ngrit, i hodhi një sy fermës, pallonjve në tarracë dhe, tek dilte nga dhoma, u kap pas krahut të Villasës, u mbështet i tëri tek ai, sikur ta kish mbërthyer pleqëria e thellë dhe, në atë braktisje, të kish gjetur mikun e tij besnik. Përshkuan në heshtje korridorin dhe, si u ul në poltronën e tij pranë dritares, në bibliotekë, ndezi llullën ngadalë. Villasa ecte kokulur e në majë të gishtave anës rafteve me libra, sikur në atë dhomë të ndodhej një i sëmurë. Një tufë zogjsh ia behu zhurmshëm në degën e pemës që binte mbi verandë. Pas një copë here i heshtur, Afonso da Maia tha:

– Kështu, more Villasa... edhe gjenerali Salldanja iku, hoqi dorë nga Paso...

Tjetri u përgjigj ngadalë e në mënyrë mekanike: Ashtu është, zotëri, ashtu është.

Paskëtaj, nuk u fol më për Pedro da Maian.

II

Ndërkaq, Pedroja dhe Maria, të lumtur si nëpër romane, përshkonin Italinë ditë pas dite e qytet më qytet, duke përshkuar Via Sacra-n, që shtrihej nga lulet e fushat lombarde deri në vendin e romancave, në Napolin e bardhë nën qiellin e kaltër. Kishin bërë mend ta kalonin atje edhe dimrin, në një klimë të butë pranë detit e ku tekat e të sapomartuarve ishin dhe më të ëmbla... Por një ditë, kur ishin në Romë, Marias i lindi dëshira për Parisin. Ajo mendonte se nuk kishin përse të udhëtonin duke u lëkundur tërë kohën në karrocë, vetëm për të parë fukarenjtë e Napolit që hanin makarona, ndërkohë që mund të shkonin në një folezë të rehatshme në Champs Elysée e të kalonin atje një dimër plot dashuri. Tashmë, me Lui Napolonin edhe Parisi ishte më i sigurt... Veç kësaj, Italia e lashtë dhe klasike nuk e tërhiqte, madje, me kaq shumë mermere e Shën Mari (thoshte duke iu varur me përkëdheli Pedros në qafë), sikur të merren mendtë. Psherëtinte për ndonjë dyqan të mirë mode pas dritave të shumta, përgjatë bulevardit...

Pastaj edhe sikur kishte frikë nga Italia, vend ku të gjithë veç bëjnë komplote.

U nisën drejt Francës... por edhe Parisi, asokohe i përndezur, me rrugët tërë pluhur dhe me një erë lufte që e ndieje kudo, sikur nuk i pëlqeu Marias. Natën e zgjonte Marsejeza; kudo shiheshin policë, një pamje e tmerrshme, mendonte ajo me vete, kurse dukeshat e shkreta nuk guxonin të shkonin në Bua de Bulonjë, nga frika e proletarëve, plebejve të etur. Sidoqoftë, qëndruan atje deri në pranverë, në një shtëpi të bukur siç e donte ajo, me kadifetë blu e pamje nga bulevardi plot drita e dyqane.