დასავლური ფილოსოფიის ისტორია (წიგნი I)

By ბერტრან რასელი

ბერტრან რასელის „დასავლური ფილოსოფიის ისტორია“, რომელიც დღემდე ითვლება ყველა დროის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ფილოსოფიურ ნაშრომად, წარმოადგენს დასავლური ფილოსოფიის გადმოცემას სოკრატემდელი ეპოქიდან მეოცე საუკუნემდე და მოიცავს არა მხოლოდ საკუთრივ ფილოსოფიას, არამედ შესაბამისი ეპოქებისა და ისტორიული კონტექსტის ანალიზს. წიგნი მსუბუქად და ყველასათვის გასაგებად არის დაწერილი, თუმცა, იმავდროულად, ფილოსოფიური პოპ-პუბლიკაციებისგან განსხვავებით, რეალურ და მაღალი ხარისხის ცოდნას იძლევა, რაც უფლებას გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ ის საინტერესო იქნება არა მხოლოდ სტუდენტებისა და ამ სფეროს პროფესიონალების, არამედ ნებისმიერი ადამიანისთვის, რომელიც დასავლური ფილოსოფიური აზრის განვითარებით არის დაინტერესებული. აქ შემოთავზებულია ნაშრომის პირველი ნაწილი – „ანტიკური ფილოსოფია“.

• Language: ქართული ენა
• Publisher: iBooks
• Release date: Feb 2, 2022

Book preview

ბერტრან რასელი - დასავლური ფილოსოფიის ისტორია. წიგნი I. ანტიკური ფილოსოფია

Bertrand Russell - History of Western Philosophy. Book I. Ancient Philosophy

ქართული თარგმანის ავტორი: დიმიტრი უჩანეიშვილი

iBooks© 2021 ყველა უფლება დაცულია

მოცემული პუბლიკაციის არც ერთი ნაწილი არ შეიძლება იქნას რეპროდუცირებული, გავრცელებული ან გადაცემული ნებისმიერი ფორმითა და ნებისმიერი საშუალებით, მათ შორის ელექტრონული, მექანიკური, კოპირების, სკანირების, ჩაწერის ან რაიმე სხვა გზით გამომცემლის წინასწარი წერილობითი თანხმობის გარეშე. გამოქვეყნების უფლების შესახებ გთხოვთ მოგვმართოთ შემდეგ მისამართზე: [e-mail]

iBooks

ვაჟა-ფშაველას მე-3 კვ., მე-7 კ. 0186 თბილისი, საქართველო

ტელ: (32) 2314424

ელფოსტა: [e-mail]

www. iBooks.ge

FB: IBooks

სარჩევი

წინასიტყვაობა

შესავალი

წიგნი პირველი. ანტიკური ფილოსოფია

ნაწილი I. სოკრატემდელი ფილოსოფოსები

თავი I. ბერძნული ცივილიზაციის წარმოშობა

თავი II. მილეტის სკოლა

თავი III. პითაგორა

თავი IV. ჰერაკლიტე

თავი V. პარმენიდე

თავი VI. ემპედოკლე

თავი VII. ათენი კულტურასთან მიმართებით

თავი VIII. ანაქსაგორა

თავი IX. ატომისტები

თავი X. პროტაგორა

ნაწილი II. სოკრატე, პლატონი და არისტოტელე

თავი XI. სოკრატე

თავი XII. სპარტის გავლენა

თავი XIII. პლატონის შეხედულებათა წყაროები

თავი XIV. პლატონის უტოპია

თავი XV. იდეების თეორია

თავი XVI. უკვდავების პლატონისეული თეორია

თავი XVII. პლატონის კოსმოგონია

თავი XVIII. ცოდნა და აღქმა პლატონთან

თავი XIX. არისტოტელეს მეტაფიზიკა

თავი XX. არისტოტელეს ეთიკა

თავი XXI. არისტოტელეს პოლიტიკა

თავი XXII. არისტოტელეს ლოგიკა

თავი XXIII. არისტოტელეს ფიზიკა

თავი XXIV. ადრეული ბერძნული მათემატიკა და ასტრონომია

ნაწილი III. ანტიკური ფილოსოფია არისტოტელეს შემდეგ

თავი XXV. ელინისტური სამყარო

თავი XXVI. კინიკოსები და სკეპტიკოსები

თავი XXVII. ეპიკურელები

თავი XVIII. სტოიციზმი

თავი XXIX. რომის იმპერიის მიმართება კულტურასთან

თავი XXX. პლოტინე

წინასიტყვაობა

მობოდიშებისა და განმარტების რამდენიმე სიტყვაა აუცილებელი, რათა ამ წიგნმა იმაზე მკაცრ კრიტიკას აარიდოს თავი, რასაც, რასაკვირველია, იმსახურებს.

მობოდიშება აუცილებელია სხვადასხვა სკოლების სპეციალისტებისა და ცალკეული ფილოსოფოსების წინაშე. შესაძლოა, მხოლოდ ლაიბნიცის გამოკლებით, თითოეული ფილოსოფოსი, რომელსაც მე განვიხილავ, სხვისთვის უკეთ იყოს ცნობილი, ვიდრე ჩემთვის. შესაბამისად, თუკი საერთოდ უნდა დაიწეროს წიგნი, რომელიც ფართო სფეროს მოიცავს, გარდაუვალია, რადგან ჩვენ უკვდავები არ ვართ, რომ მან, ვინც ასეთ წიგნს წერს, ნაკლები დრო უნდა დაუთმოს მის ნებისმიერ ნაწილს, ვიდრე ამას გააკეთებდა ადამიანი, რომელიც ცალკეულ ავტორს ან დროის ხანმოკლე შუალედს განიხილავს. ზოგიერთი, ვისი მეცნიერული სიმკაცრე ურყევია, დაასკვნის, რომ წიგნი, რომელიც ფართო სფეროს მოიცავს, საერთოდ არ უნდა დაიწეროს, ან თუ დაიწერება, უნდა შედგებოდეს მრავალი ავტორის მიერ შექმნილი მონოგრაფიებისგან. თუმცა, რაღაც იკარგება, როდესაც მრავალი ავტორი თანამშრომლობს. თუკი არსებობს ერთიანობა ისტორიის მსვლელობაში, თუკი არსებობს რაიმე შინაგანი კავშირი იმას შორის, რაც მანამდე იყო და რაც შემდეგ მოდის, ამის გადმოსაცემად აუცილებელია, რომ ადრეული და გვიანი პერიოდი სინთეზირებულ იქნეს ერთ გონებაში. რუსოს შემსწავლელს შესაძლოა სირთულე შეექმნას საკადრისის მიზღვისას იმ კავშირისთვის, რომელიც რუსოს ჰქონდა პლატონის სპარტასთან ან პლუტარქესთან; სპარტელ ისტორიკოსს ვერ ექნებოდა წინასწარმეტყველური ცოდნა ჰობსის, ფიხტეს ან ლენინის შესახებ. ასეთი კავშირების გამოვლენა ამ წიგნის ერთ-ერთი მიზანია, ეს კი ისეთი მიზანია, რომლის მიღწევა მხოლოდ ყოვლისმომცველი მიმოხილვით არის შესაძლებელი.

არსებობს ფილოსოფიის მრავალი ისტორია, მაგრამ, რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, არც ერთი ისახავს მიზნად იმას, რაც მე მაქვს ჩემთვის განსაზღვრული. ფილოსოფოსები ერთსა და იმავე დროს მიზეზებიც არიან და შედეგებიც: შედეგები მათი სოციალური გარემოებებისა და თავიანთი დროის პოლიტიკისა და ინსტიტუტების; მიზეზები (თუკი გაუმართლებთ) შეხედულებებისა, რომლებიც მომდევნო ეპოქების პოლიტიკასა და ინსტიტუტებს უყრიან საფუძველს. ფილოსოფიის ისტორიათა უმეტესობაში თითოეული ფილოსოფოსი თითქოს ვაკუუმში წარმოდგება; მისი შეხედულებები, უკეთეს შემთხვევაში, ჩამოყალიბებულია ადრეულ ფილოსოფოსებთან კავშირის გარეშე. მე, პირიქით, ვცადე თითოეული ფილოსოფოსი, რამდენადაც ჭეშმარიტება გვაძლევს საშუალებას, განმეხილა, როგორც  თავისი გარემოს შედეგი, ადამიანი, რომელშიც ბუნდოვანი და გავრცობილი ფორმით იმ აზრებისა და გრძნობების კრისტალიზება და კონცენტრირება მოხდა, რომლებიც დამახასიათებელი იყო საზოგადოებისთვის, რომლის წევრიც ის იყო.

ამან შედეგად წმინდად სოციალური ისტორიის კონკრეტული თავების ჩართვა გამოიწვია. ვერავინ ჩაწვდება სტოიკოსებსა და ეპიკურეელებს ელინისტური ეპოქის უცოდნელად, ან სქოლასტიკოსებს - მეხუთედან მეცამეტე საუკუნემდე ეკლესიის ზრდის შესახებ თუნდაც მცირედი წარმოდგენის გარეშე. შესაბამისად, მე მოკლედ გადმოვეცი იმ მთავარი ისტორიული მონახაზის ძირითადი ნაწილები, რომლებსაც, ჩემი აზრით, ყველაზე დიდი გავლენა ჰქონდათ ფილოსოფიურ აზრზე და ეს მაქსიმალური სისავსით განვახორციელე იმ პერიოდებთან მიმართებით, მაგალითად, ადრეულ შუა საუკუნეებთან, რომლებიც ზოგი მკითხველისთვის შესაძლოა უცნობი იყოს. მაგრამ ამ ისტორიული თავებიდან მე ხისტად გამოვრიცხე ყველაფერი, რასაც, როგორც ჩანს, მცირე ან არანაირი გავლენა ჰქონდა თანამედროვე ან შემდგომ ფილოსოფიაზე.

შერჩევის პრობლემა ისეთი წიგნისთვის, როგორიც ეს არის, მეტისმეტად რთულია. დეტალების გარეშე წიგნი მოსაწყენი და უინტერესო ხდება, დეტალებით კი იქმნება საფრთხე, რომ ის შესაძლოა გაუსაძლისად გრძელი გამოვიდეს. მე კომპრომისს ვეძებდი, მივმართავდი რა მხოლოდ იმ ფილოსოფოსებს, რომლებსაც, ჩემი აზრით, გამორჩეული მნიშვნელობა აქვთ და მათთან კავშირში ვახსენებდი ისეთ დეტალებს, რომლებსაც, შესაძლოა, ფუნდამენტური მნიშვნელობა არ ენიჭებათ, მაგრამ გააჩნიათ ღირებულება საილუსტრაციო და გამახალისებელი თვალსაზრისით.

ფილოსოფია ადრეული დროიდანვე იყო არა მხოლოდ სკოლების საქმე ან კამათის საგანი სწავლულთა მცირე ჯგუფებს შორის. ის საზოგადოების ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი გახლდათ და სწორედ ასე ვეცადე მის განხილვას. თუკი ამ წიგნს რაიმე ღირსება გააჩნია, სწორედ ამ თვალსაზრისით.

ეს წიგნი არსებობას უნდა უმადლოდეს დრ. ალბერტ ს. ბარნსს, შემუშავდა რა თავიდან და ნაწილობრივ წაკითხული იყო ლექციების სახით „ბარნსის ფონდში" პენსილვანიაში.

როგორც ჩემს მრავალ ნაშრომში 1932 წლიდან, ძიებასა და სხვა მრავალ საკითხში დიდ დახმარებას მიწევდა ჩემი მეუღლე, პატრიცია რასელი.

შესავალი

ცხოვრებისა და სამყაროს კონცეფციები, რომლებსაც ჩვენ „ფილოსოფიურს ვუწოდებთ, ორი ფაქტორის შედეგია: ერთია - თანდაყოლილი რელიგიური და ეთიკური კონცეფციები; მეორეა - კვლევის სახეობა, რომელსაც შესაძლოა „მეცნიერული ეწოდოს, ამ სიტყვის ყველაზე ფართო აზრით. ცალკეული ფილოსოფოსები საგრძნობლად განსხვავდებოდნენ თანაფარდობის მიხედვით, რომლითაც ეს ორი ფაქტორი მათი სისტემის ნაწილი იყო, მაგრამ ფილოსოფიას გარკვეული ხარისხით ორივეს მყოფობა ახასიათებს.

სიტყვა „ფილოსოფია" მრავალი აზრით გამოიყენებოდა, ზოგი მას ფართოდ იყენებდა, ზოგი - ვიწროდ. მე გთავაზობთ მის გამოყენებას უკიდურესად ფართო აზრით, რის განმარტებას ახლა შევეცდები.

ფილოსოფია, როგორც მე მესმის ეს სიტყვა, რაღაც საშუალოა თეოლოგიასა და მეცნიერებას შორის. თეოლოგიის მსგავსად, ის შედგება სპეკულაციებისგან საგნებზე, რომელთა შესახებ ზუსტი ცოდნა დადასტურებული სახით არ გვაქვს; მაგრამ მეცნიერების მსგავსად, ის ადამიანის გონებას მიმართავს და არა ავტორიტეტს, იქნება ის ტრადიციისა თუ გამოცხადების. მთელი ზუსტი ცოდნა, ჩემი აზით, მეცნიერებას ეკუთვნის; ყველა დოგმა, რომელიც სცდება ზუსტი ცოდნის საზღვრებს, ეკუთვნის თეოლოგიას. მაგრამ თეოლოგიასა და ფილოსოფიას შორის „არავისი მიწაა, რომელიც მოწყვლადია თავდასხმებისთვის ორივე მხრიდან; ეს „არავისი მიწა არის ფილოსოფია. სპეკულატური გონებისთვის საინტერესო თითქმის ყველა კითხვა ისეთია, რომ მეცნიერება მათ ვერ პასუხობს, ხოლო თეოლოგთა დამაჯერებელი პასუხები ისეთი დამაჯერებლობით აღარ გამოირჩევა, როგორც ეს გასულ საუკუნეებში იყო. შედგება სამყარო გონისა და მატერიისგან, ხოლო, თუ ასეა, რა არისი გონი და რა არის მატერია? ექვემდებარება გონი მატერიას თუ მას დამოუკიდებელი ძალები ფლობენ? გააჩნია სამყაროს რაიმე ერთიანობა ან მიზანი? ვითარდება თუ არა ის რაიმე მიზნისკენ? მართლაც არსებობს ბუნების კანონები თუ ჩვენ მათი გვწამს მხოლოდ წესრიგის თანდაყოლილი სიყვარულის გამო? ისეთია ადამიანი, როგორსაც მას ასტრონომი ხედავს, არაწმინდა ნახშირბადისა და წყლის ერთი ციქნა გროვა, რომელიც მცირე და მნიშვნელობის არმქონე პლანეტაზე დაღოღავს? თუ ის არის, რადაც ის ჰამლეტს წარმოუდგება? იქნებ ორივეა ერთად? არსებობს ცხოვრების კეთილშობილი და მდაბალი წესი, თუ ორივე ამაოა? თუ არსებობს კეთილშობილი ცხოვრების წესი, რაში მდგომარეობს ის და როგორ უნდა მივაღწიოთ მას? უნდა იყოს თუ არა სიკეთე მარადიული, რომ შეფასებული იყოს, თუ მაინც ღირს მისი ძიება, თუნდაც სამყარო გარდაუვლად მიემართებოდეს დაღუპვისკენ? არსებობს თუ არა ისეთი რამ, როგორიც სიბრძნეა, თუ, რაც ასეთად გვეჩვენება, უგნურების უკიდურესი სინატიფეა? ასეთ კითხვებზე პასუხი ლაბორატორიებში არ მოიპოვება. თეოლოგები აცხადებდნენ, რომ შეეძლოთ განსაზღვრული პასუხების გაცემა, მაგრამ სწორედ მათი განსაზღვრულობა აიძულებს თანამედროვე გონებას, ეჭვის თვალით შეხედოს მათ. ამ კითხვების შესწავლა, თუ პასუხების გაცემა არა, ფილოსოფიის საქმეს წარმოადგენს.

რატომ უნდა დავხარჯოთ დრო, შესაძლოა იკითხოთ თქვენ, ასეთ გადაუჭრელ პრობლემებზე? ამ კითხვაზე პასუხი შესაძლებელია, როგორც ისტორიკოსის თვალსაზრისით, ისე ადამიანისა, რომელიც კოსმოსური მარტოობის საშინელების წინაშე დგას.

ისტორიკოსის პასუხი, რამდენადაც მე შემწევს პასუხის გაცემა, ამ ნაშრომის მსვლელობაში გამოჩნდება. მას შემდეგ, რაც ადამიანს თავისუფალი გონებაჭვრეტის შესაძლებლობა მიეცა, მისი ქმედებები, ურიცხვი მნიშვნელოვანი მიმართებით, დამოკიდებულია მის თეორიებზე სამყაროსა და ადამიანთა ცხოვრების, სიკეთისა და ბოროტების რაობის შესახებ. ეს ისევეა ჭეშმარიტი დღევანდელ დღეს, როგორც წარსულში. ეპოქის ან ერის გასაგებად ჩვენ მისი ფილოსოფია უნდა გავიგოთ, ხოლო მისი ფილოსოფიის გასაგებად ჩვენ თვითონ უნდა ვიყოთ გარკვეული ხარისხით ფილოსოფოსები. აქ გვაქვს სახეზე ორმხრივი განპირობებულობა: ადამიანთა ცხოვრების გარემოებები მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავენ  მათ ფილოსოფიას, და პირიქით, მათი ფილოსოფია მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მათ გარემოებებს. საუკუნეთა განმავლობაში არსებული ეს ურთიერთქმედება იქნება შემდეგი გვერდების მთავარი საგანი.

თუმცა, რასაკვირველია, არის უფრო პირადი პასუხიც. მეცნიერება გვეუბნება, თუ რა შეგვიძლია ვიცოდეთ, მაგრამ ის, რაც შეგვიძლია ვიცოდეთ, მცირეა, ხოლო თუ ვივიწყებთ იმას, თუ რამდენია ის, რაც არ შეგვიძლია ვიცოდეთ, უგრძნობი ვხდებით უდიდესი მნიშვნელობის მრავალი რამის მიმართ. თეოლოგია, მეორე მხრივ, გვინერგავს დოგმატურ რწმენას იმისა, რომ ჩვენ გაგვაჩნია ცოდნა, როდესაც, ფაქტობრივად, ჩვენ უცოდინრები ვართ, და ასეთი გზით ერთგვარ კადნიერ ქედმაღლობას აღვივებს სამყაროს მიმართ. გაურკვევლობა ცოცხალი იმედებისა და შიშის პირობებში მტანჯველია, მაგრამ ამას უნდა გავუძლოთ, თუ  გვსურს, რომ მანუგეშებელი იგავების მხარდაჭერის გარეშე ვიცხოვროთ. არც ის ვარგა, რომ ფილოსოფიის მიერ დასმული შეკითხვები დავივიწყოთ და არც ის, რომ საკუთარი თავი დავარწმუნოთ, თითქოს მათზე უეჭველი პასუხები გვქონდეს ნაპოვნი. სწავლება ცხოვრებისა გარკვეულობის გარეშე, იმავდროულად კი არ იყო პარალიზებული გაუბედაობით, ალბათ მთავარი რამ არის, რისი მიცემაც ფილოსოფიას ჩვენს ეპოქაში ჯერ კიდევ შეუძლია მათთვის, ვინც მისით არის დაკავებული.

ფილოსოფია, თეოლოგიისგან განსხვავებით, საბერძნეთში ჩაისახა ჩვ. წ.ა. მეექვსე საუკუნეში. განვლო რა თავისი გზა ანტიკურ ეპოქაში, ის კვლავ იქნა შთანთქმული თეოლოგიის მიერ ქრისტიანობის აღზევებასა და რომის დაცემასთან ერთად. მისი მეორე დიადი პერიოდი, მეთერთმეტედან მეთოთხმეტე საუკუნემდე, კათოლიკური ეკლესიის დომინირების ნიშნით მიმდინარეობდა, თუ რამდენიმე დიად მეამბოხეს არ ჩავთვლით, როგორიც იმპერატორი ფრიდრიხ II (1195-1250) იყო. ეს პერიოდი დასრულდა არეულობით, რომლის კულმინაციას რეფორმცია წარმოადგენდა. მესამე პერიოდში, მეჩვიდმეტე საუკუნიდან დღევანდელ დღემდე, წინამორბედებთან შედარებით მეტად არის გაბატონებული მეცნიერება; ტრადიციული რელიგიური შეხედულებები ინარჩუნებენ მნიშვნელობას, მაგრამ იგრძნობა მათი გამართლების აუცილებლობა და ისინი იცვლება იქ, სადაც ამას მეცნიერება მოითხოვს. ამ პერიოდის ფილოსოფოსთა მცირე რაოდენობა ითვლება ორთოდოქსად კათოლიკური თვალსაზრისით, ხოლო სეკულარული სახელმწიფო მათ სპეკულაციებში მეტ მნიშვნელობას იძენს, ვიდრე ეკლესია.

სოციალური ერთიანობა და ინდივიდუალური თავისუფლება, როგორც რელიგია და მეცნიერება, კონფლიქტის ან რთული კომპრომისის მდგომარეობაში არიან მთელი პერიოდის განმავლობაში. საბერძნეთში სოციალური ერთიანობა უზრუნველყოფილი იყო ქალაქ-სახელმწიფოსადმი ერთგულებით; არისტოტელეც კი, თუმცა მის დროს ალექსანდრემ ქალაქი-სახელმწიფო მოძველებულ მოვლენად აქცია, სხვა სახის სახელმწიფოებრივ წყობაში ვერანაირ ღირსებას ხედავდა. ხარისხი, რომლითაც ინდივიდუალური თავისუფლება იკვეცებოდა ქალაქისადმი ვალდებულებით, ერთობ განსხვავებული იყო. სპარტაში პიროვნებას ისეთივე მწირი თავისუფლება გააჩნდა, როგორიც დღევანდელ გერმანიასა ან რუსეთში; ათენში, მიუხედავად ეპიზოდური დევნისა, მოქალაქეებს საუკეთესო პერიოდში განსაკუთრებული თავისუფლება გააჩნდათ სახელმწიფოს მიერ დაწესებული შეზღუდვებისგან. ბერძნების აზროვნებაში არისტოტელემდე გაბატონებულია ქალაქისადმი რელიგიური და პატრიოტული ერთგულება; მისი ეთიკური სისტემები მორგებულია მოქალაქეთა ცხოვრებას და მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ელემენტს შეიცავს. მაგრამ როდესაც ბერძნები ჯერ მაკედონელების, შემდეგ კი რომაელების ბატონობის ქვეშ აღმოჩნდნენ, მათი დამოუკიდებლობის პერიოდის შესაბამისი კონცეფციები უსარგებლო აღმოჩნდა. ამან, ერთი მხრივ, ტრადიციასთან კავშირის წყვეტის მიზეზით, ენერგიის დაკარგვა გამოიწვია, მეორე მხრივ კი - მეტად ინდივიდუალური და ნაკლებად სოციალური ეთიკა. სტოიკოსები სათნო ცხოვრებად უმალ ღმერთთან სულის მიმართებას განიხილავდნენ, ვიდრე მოქალაქის მიმართებას სახელმწიფოსადმი. ამგვარად მათ გზა მოუმზადეს ქრისტიანობას, რომელიც, სტოიციზმის მსგავსად, თავდაპირველად არაპოლიტიკური იყო, რამდენადაც მისი პირველი სამი საუკუნის განმავლობაში მის მიმდევრებს არ ჰქონდათ გავლენა ხელისუფლებაზე. სოციალური ერთიანობა ექვსნახევარი საუკუნის განმავლობაში, ალექსანდრედან კონსტანტინემდე, უზრუნველყოფილი იყო არა ფილოსოფიით ან ანტიკური ერთგულებით, არამედ ძალით, თავდაპირველად - ჯარის, შემდეგ კი - სამოქალაქო ადმინისტრაციისა. რომის ჯარებმა, რომის გზებმა, რომის კანონებმა და რომის მოხელეებმა ჯერ შექმნეს, შემდეგ კი დაიცვეს მძლავრი ცენტრალიზებული სახელმწიფო. ვერაფერს მივაკუთვნებთ რომაულ ფილოსოფიას, რადგან ასეთი არ არსებულა.

ამ ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში თავისუფლების ეპოქიდან მემკვიდრეობით მიღებულმა ბერძნულმა იდეებმა ტრანსფორმაციის ეტაპობრივი პროცესი განვლეს. ზოგმა ძველმა იდეამ, განსაკუთრებით, ისეთებმა, რომლებიც ჩვენ სპეციფიკურად რელიგიურად უნდა განვიხილოთ, შედარებითი მნიშვნელობა მოიპოვა; სხვები, მეტად რაციონალურები, უარყოფილ იქნა, რადგან ისინი აღარ შეესაბამებოდა ეპოქის სულისკვეთებას. ამგვარად, გვიანი დროის წარმართებმა ისე შეკვეცეს ბერძნული ტრადიცია, რომ ის გამოსადეგი გახდა ქრისტიანულ დოქტრინაში მოქცევისთვის.

ქრისტიანობა პოპულარიზებას უწევდა მნიშვნელოვან შეხედულებას, რომელსაც უკვე გულისხმობდა სტოიკოსთა მოძღვრება, მაგრამ უცხო იყო ანტიკურობის ზოგადი სულისკვეთებისთვის - ვგულისხმობ შეხედულებას, რომ ადამიანის ვალდებულება ღმერთის წინაშე უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მისი ვალდებულება სახელმწიფოს წინაშე[1]. შეხედულებამ, რომ „ჩვენ უნდა ვემორჩილებოდეთ ღმერთს და არა ადამიანს", როგორც სოკრატე და მოციქულები ამბობდნენ, გადაიტანა კონსტანტინეს მოქცევა, რადგან ადრეული ქრისტიანი იმპერატორები არიანელები იყვნენ ან არიანელობისკენ იხრებოდნენ. როდესაც იმპერატორები ორთოდოქსებად იქცნენ, ეს შეხედულება დავიწყებას მიეცა. ბიზანტიის იმპერიაში ის ჩრდილში იყო, როგორც მის შემდგომ რუსეთის იმპერიაში, რომელმაც ქრისტიანობა კონსტანტინოპოლიდან მიიღო[2]. მაგრამ დასავლეთში, სადაც კათოლიკე იმპერატორები თითქმის დაუყოვნებლივ ჩაანაცვლეს (გარდა გალიის მცირე ნაწილისა) ერეტიკოსი ბარბაროსი დამპყრობლებით, პოლიტიკურთან შედარებით რელიგიური ერთგულების უპირატესობა შენარჩუნდა და გარკვეული ხარისხით დღესაც არსებობს.

ბარბაროსთა შემოტევამ დაახლოებით ექვსი საუკუნით დაუდო სასრული ცივილიზაციას დასავლეთ ევროპაში. ის ჯერ კიდევ იყო შენარჩუნებული ირლანდიაში, სანამ დანიელებმა არ დაანგრიეს იგი მეცხრე საუკუნეში; თუმცა, საბოლოოდ გაქრობამდე, ერთი მნიშვნელოვანი ფიგურა წარმოშვა - იოანე სკოტ ერიუგენა. აღმოსავლეთ ევროპაში ბერძნული ცივილიზაცია გამომშრალი სახით არსებობდა, როგორც მუზეუმში, კონსტანტინოპოლის დაცემამდე 1453 წელს, მაგრამ სამყაროსთვის მნიშვნელოვანი კონსტანტინოპოლიდან არაფერი გამოსულა, გარდა მხატვრული ტრადიციისა და რომაული სამართლის იუსტინიანეს კოდექსის.

უმეცრების ამ პერიოდში, მეხუთე საუკუნის დასასრულიდან მეთერთმეტე საუკუნის შუა ხანებამდე, დასავლეთ რომის სამყარომ ზოგი ერთობ საინტერესო ცვლილება განიცადა. კონფლიქტმა ღმერთის წინაშე ვალდებულებასა და სახელმწიფოს წინაშე ვალდებულებას შორის, რომელიც ქრისტიანობის მიერ იყო შემოტანილი, მიიღო ფორმა კონფლიქტისა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის. პაპის საეკლესიო იურისდიქცია ვრცელდებოდა იტალიაზე, საფრანგეთზე, ესპანეთზე, დიდ ბრიტანეთსა და ირლნადიაზე, გერმანიაზე, სკანდინავიასა და პოლონეთზე. თავდაპირველად, იტალიასა და სამხრეთ საფრანგეთს მიღმა მისი კონტროლი ეპისკოპოსებსა და აბატებზე ერთობ სუსტი იყო, მაგრამ გრიგოლ VII-დან (გვიანი მეთერთმეტე საუკუნე) ის რეალური და ეფექტური ხდება. ამ დროიდან დაწყებული სამღვდელოება დასავლეთ ევროპაში აყალიბებს ერთიან ორგანიზაციას, რომელიც რომიდან იმართება, გონივრულად და დაუნდობლად ისწრაფის ძალაუფლებისკენ და, ჩვეულებრივ, 1300 წლამდე, გამარჯვებულია თავის ბრძოლაში საერო მმართველებთან. კონფლიქტი ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის არ იყო კონფლიქტი მხოლოდ სამღვდელოებასა და საერო ხელისუფლებას შორის; ეს ასევე იყო განახლება კონფლიქტისა ხმელთაშუა ზღვის ხალხებსა და ჩრდილოეთის ბარბაროსებს შორის. ეკლესიის ერთიანობა რომის იმპერიის ერთიანობის გამოძახილი იყო; მღვდელმსახურება ლათინურად მიმდინარეობდა, ხოლო ეკლესიის მმართველი პირები უმეტესად იტალიის, ესპანეთის ან სამხრეთ საფრანგეთის მკვიდრები იყვნენ. მათი განათლება, მას შემდეგ, რაც განათლება აღდგა, იყო კლასიკური; კანონის და მთავრობის შესახებ მათი შეხედულებები მარკუს ავრელიუსისთვის უფრო გასაგები იქნებოდა, ვიდრე მათი თანამედროვე მონარქებისთვის. ეკლესია ერთდროულად წარმოადგენდა, როგორც წარსულის გაგრძელებას, ისე ყოველივე ცივილიზებულს აწმყოში.

საპირისპიროდ ამისა, საერო ხელისუფლება ტევტონური წარმოშობის მეფეებისა და ბარონების ხელთ იყო, რომლებიც მიისწრაფოდნენ, შეძლებისდაგვარად ყველაფერი შეენარჩუნებინათ იმ ინსტიტუტებიდან, რომლებიც მათ გერმანიის ტყეებიდან გამოიტანეს. აბსოლუტური ძალაუფლება უცხო იყო ამ ინსტიტუტებისთვის, რაც ამ ენერგიულ დამპყრობლებს ცარიელ და უსიცოცხლო კანონიერებად ეჩვენებოდათ. მეფეს თავისი ძალაუფლება ფეოდალურ არისტოკრატიასთან უნდა გაეზიარებინა, მაგრამ ყველას თანაბრად მიაჩნდა, რომ ვნების პერიოდული აფეთქების უფლება ჰქონდა ომის, მკვლელობის, ძარცვის ან ძალადობის ფორმით. მონარქებს შეეძლოთ მონანიება, რადგან ისინი გულწრფელად ღვთისმოსავები იყვნენ და, გარდა ამისა, მონანიებაც ხომ ვნების ფორმა იყო. მაგრამ ეკლესიას არასოდეს შეეძლო მათში ქველი საქციელის რეგულარობის მიღწევა, ისეთისა, თანამედროვე დამქირავებელი რომ მოითხოვს და, ჩვეულებრივ, იღებს დაქირავებულთაგან. რა სარგებლობა ჰქონდა სამყაროს დაპყრობას, თუკი სმას, მკვლელობასა და სიყვარულს ვერ შეძლებდნენ განწყობის შესაბამისად? და რატომ უნდა დამორჩილებოდნენ ისინი, ამაყ რაინდთა თავიანთი ლაშქრებით, წიგნიერ ადამიანთა ბრძანებებს, რომლებიც უქორწინობის აღქმას დებდნენ და სამხედრო ძალა არ გააჩნდათ? მიუხედავად ეკლესიის გაკიცხვისა, მათ შეინარჩუნეს დუელი და ბრძოლით გამოცდა, ისევე, როგორც განავითარეს შეჯიბრები და რაინდული სიყვარული. დროდადრო, რისხვის შეტევისას, შესაძლოა გამორჩეული მღვდელმსახურიც კი მოეკლათ.

მთელი სამხედრო ძალა მეფის მხარეს იყო და მაინც ეკლესიამ გაიმარჯვა. ეკლესიამ გაიმარჯვა ნაწილობრივ იმ მიზეზით, რომ მას თითქმის მონოპოლია გააჩნდა განათლებაზე, ნაწილობრივ კი იმიტომ, რომ მეფეები უწყვეტი ომის მდგომარეობაში იყვნენ ერთმანეთთან, მაგრამ უმთავრესად, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, მბრძანებლებსა და ხალხსაც ღრმად სწამდა ეკლესიის ყოვლისშემძლეობა. ეკლესია წყვეტდა, სად გაატარებდა მეფე მარადიულ ცხოვრებას - ჯოჯოხეთსა თუ სამოთხეში; ეკლესიას შეეძლო გაეთავისუფლებინა ქვეშევრდომები ერთგულების ვალდებულებისგან და ამგვარად ხელი შეეწყო ამბოხებისთვის. მეტიც, ეკლესია განასახიერებდა კანონს ანარქიის საპირისპიროდ და თანდათანობით იძენდა მზარდი მერკანტილური კლასის მხარდაჭერას. განსაკუთრებით გადამწყვეტი იყო უკანასკნელი შეხედულება იტალიაში.

ტევტონთა მცდელობები, ეკლესიისგან ნაწილობრივი დამოუკიდებლობა მაინც შეენარჩუნებინათ, არა მხოლოდ პოლიტიკაში ვლინდებოდა, არამედ ხელოვნებაშიც, რომანტიკულ ურთიერთობებში, რაინდობასა და ომში. ის სულ მცირედ გამომჟღავნდა ინტელექტუალურ სფეროში, რადგან განათლება თითქმის სრულად სამღვდელოების ხელთ იყო. შუა საუკუნეების ექსპლიციტური ფილოსოფია არის არა დროის ზუსტი ანარეკლი, არამედ მხოლოდ იმისა, რასაც ერთი მხარე ფიქრობდა. თუმცა ეკლესიის მოღვაწეებს, განსაკუთრებით, ფრანცისკანელ ბერებს შორის, სხვადასხვა მიზეზით იყო გარკვეული რაოდენობა, რომელიც უთანხმოებაში იყო პაპთან. მეტიც, იტალიაში კულტურა საერო საზოგადოებაში რამდენიმე საუკუნით ადრე გავრცელდა, ვიდრე ალპების ჩრდილოეთით. ფრიდრიხ II, რომელიც ახალი რელიგიის პოვნას ცდილობდა, პაპის საწინააღმდეგო უკიდურეს კულტურას წარმოადგენს; თომა აკვინელი, დაბადებული ნეაპოლის სამეფოში, რომელშიც ფრიდრიხ II მბრძანებლობდა, დღემდე რჩება პაპის ფილოსოფიის კლასიკურ წარმომადგენლად. დაახლოებით ორმოცდაათი წლის შემდეგ დანტემ მიაღწია სინთეზს და შემოგვთავაზა იდეათა მთელი შუასაუკუნეობრივი სამყაროს ერთადერთი დაბალანსებული გადმოცემა.

დანტეს შემდეგ, როგორც პოლიტიკური, ისე ინტელექტუალური მიზეზებიდან გამომდინარე, შუასაუკუნეობრივი ფილოსოფიური სინთეზი მოიშალა. სანამ არსებობდა, ის სიფაქიზისა და მინიატურული დასრულებულობის თვისებებით ხასიათდებოდა; რაც არ უნდა გაეთვალისწინებინა სისტემას, ზუსტ შესაბამისობაში მოდიოდა ერთობ სასრული კოსმოსის სხვა შემადგენლებთან. მაგრამ დიდმა სქიზმმა, მომრიგებლურმა მოძრაობამ და აღორძინების პერიოდის პაპობამ მიგვიყვანეს რეფორმაციასთან, რომელმაც გაანადგურა ქრისტიანული სამყაროს ერთიანობა და მმართველობის სქოლასტიკური თეორია, რომელიც პაპის გარშემო იყო კონცენტრირებული. აღორძინების პერიოდში ახალმა ცოდნამ, როგორც ანტიკურობის, ისე დედამიწის ზედაპირის შესახებ, ადამიანებს სისტემებით დაღლილობის განცდა მიანიჭა, რაც მენტალური საპატიმროს სახით აღიქმებოდა. კოპერნიკისეულმა ასტრონომიამ დედამიწასა და ადამიანს უფრო მოკრძალებული ადგილი უბოძა, ვიდრე ეს პტოლემეს თეორიით იყო გათვალისწინებული. გონიერ ადამიანებს შორის ახალი ფაქტების მოგროვების სწრაფვა ადგილს უთმობს განსჯას, ანალიზსა და სისტემატიზებას. თუმცა კი ხელოვნებაში აღორძინება კვლავ მკაცრ წესებს მისდევს, აზროვნების სფეროში ის დიდ და ნაყოფიერ უწესრიგობას ანიჭებს უპირატესობას. ამ მიმართებით მონტენი ალბათ ეპოქის ყველაზე ტიპიური წარმომადგენელია.

პოლიტიკის თეორიაში, ისევე, როგორც ყველაფერში, გარდა ხელოვნებისა, ხდება წესრიგის რღვევა. შუა საუკუნეები, თუმცა კი პრაქტიკულად მღელვარეა, აზრის სფეროში დომინირებს სწრაფვა კანონიერებისკენ და პოლიტიკური ძალაუფლების უკიდურესად ზუსტი თეორია. ძალაუფლება საბოლოო ჯამში ღმერთისაა; მან მოახდინა ძალაუფლების დელეგიერბა პაპისთვის - წმინდა საქმეებში, და იმპერატორისთვის - საერო საკითხებში. მაგრამ პაპმა და იმპერატორმა თანაბრად დაკარგეს მნიშვნელობა მეთხუთმეტე საუკუნის განმავლობაში. პაპი ოდენ ერთ-ერთ იტალიელ მთავრად იქცა, ჩართული იტალიის ძალოვანი პოლიტიკის უკიდურესად რთულ და უპრინციპო თამაშში. საფრანგეთის, ესპანეთისა და ინგლისის ახალი მონარქიები საკუთარ ტერიტორიებზე ფლობდნენ ძალაუფლებას, რომელსაც ვერც პაპი და ვერც იმპერატორი ედავებოდა. ეროვნული სახელმწიფო, მნიშვნელოვანწილად დენთის წყალობით, იხვეჭს გავლენას ადამიანთა აზრებსა და გრძნობებზე, რაც მას ადრე არ გააჩნდა, და რაც პროგრესულად ანადგურებს იმას, რაც რომაელთა რწმენიდან დარჩა ცივილიზაციის ერთიანობის შესახებ.

ეს პოლიტიკური უწესრიგობა მაკიაველის „მთავარში გამოვლინდა. ხელმძღვანელი პრინციპების არარსებობისას პოლიტიკა იქცევა შიშველ ბრძოლად ძალაუფლებისთვის; „მთავარი შორსმჭვრეტ რჩევებს იძლევა ამ თამაშის წარმატებულად წარმართვის შესახებ. ის, რაც საბერძნეთის დიად ეპოქაში მოხდა, განმეორდა აღორძინების ხანის იტალიაში: ტრადიციული მორალური შეზღუდვები გაქრა, რადგან ისინი ცრურწმენასთან ასოცირებულად მიიჩნიეს; ხუნდებისგან გათავისუფლებამ ცალკეულ ინდივიდებს ენერგიულობა და კრეატიულობა შესძინა, გამოიწვია რა გენიალურობის იშვიათი აყვავება; მაგრამ ანარქია და მოღალატეობა, რომელიც გარდაუვლად გამომდინარეობდა მორალის გახრწნიდან, იტალიელთა კოლექტიურ უძლურებას იწვევდა, და ისინიც, ბერძენთა მსგავსად, ნაკლებად ცივილიზებული, მაგრამ სოციალურ ერთობას ნაკლებად მოსაკლისებული ერების დომინირებაში აღმოჩნდნენ.

თუმცა, შედეგი ნაკლებად კატასტროფული იყო, ვიდრე საბერძნეთის შემთხვევაში, რადგან ახალმა ძლიერმა ერებმა, ესპანეთის გამოკლებით, დიად მიღწევათა ისეთივე უნარი გამოავლინეს, როგორსაც იტალიელები ამჟღავნებდნენ.

მეთექვსმეტე საუკუნიდან დაწყებული ევროპულ აზრში რეფორმაცია დომინირებს. რეფორმაცია იყო რთული და მრავალმხრივი პროცესი, რომელიც თავის წარმატებას მრავალ მიზეზს უნდა უმადლოდეს. ძირითადად ეს იყო ჩრდილოეთის ერების ამბოხება რომის განახლებული ბატონობის წინააღმდეგ. რელიგია იყო ძალა, რომელმაც დაიმორჩილა ჩრდილოეთი, მაგრამ იტალიში რელიგია დაკნინებას განიცდიდა: პაპობის ინსტიტუტი ჯერ კიდევ არსებობდა და უზარმაზარ ხარკს აგროვებდა გერმანიასა და ინგლისში, მაგრამ ამ ერებს, რომლებიც კვლავ ღვთისმოსავები იყვნენ, აღარ გააჩნდათ ბორჯიასა და მედიჩის გვარების პატივისცემა, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ იხსნიდნენ სულებს განსაწმედელიდან ფულის სანაცვლოდ, რომელსაც ფუფუნებასა და უზნეობაზე ხარჯავდნენ. ეროვნული, ეკონომიკური და მორალური მოტივები ერთიანობაში ძალას მატებდნენ რომის წინააღმდეგ ამბოხებას. მეტიც, მთავრებმა მალე გააცნობიერეს, რომ თუ ეკლესია მათ ტერიტორიებზე მხოლოდ ეროვნული იქნებოდა, ისინი შეძლებდნენ მასზე დომინირებას, შესაბამისად კი, უფრო ძალმოსილნი შეიქნებოდნენ შინ, ვიდრე მაშინ, ძალაუფლებას რომ პაპთან იზიარებდნენ. ყველა ამ მიზეზის გამოისობით, ლუთერის თეოლოგიურ ინოვაციებს თანაბრად მიესალმებოდნენ მმართველები და ხალხი ჩრდილოეთ ევროპის უდიდეს ნაწილში.

კათოლიკური ეკლესია შემდეგი წყაროებიდან იღებს სათავეს: მისი წმინდა ისტორია ებრაულია, მისი თეოლოგია - ბერძნული, მისი მართვა და კანონიკური სამართალი, არაპირდაპირ მაინც - რომაულია. რეფორმაციამ უარყო რომაული ელემენტები, შეარბილა ბერძნული ელემენტები და საგრძნობლად გააძლიერა ებრაული ელემენტები. ამგვარად, ის თანამშრომლობდა ნაციონალისტურ ძალებთან, რომლებსაც ნოლზე დაჰყავდათ სოციალური ერთსულოვნების სამუშაო, რომელიც თავიდან რომის იმპერიის მიერ  განხორციელდა, შემდეგ კი - რომის ეკლესიისა. კათოლიკურ დოქტრინაში ღვთიური გამოცხადება არ დასრულდა წმინდა წერილით, არამედ გაგრძელდა საუკუნიდან საუკუნემდე ეკლესიის შუამავლობით, რომლისთვისაც, შესაბამისად, ცალკეული ადამიანის ვალდებულება იყო თავისი კერძო შეხედულების დაქვემდებარება. პროტესტანტებმა, პირიქით, უარყვეს ეკლესია, როგორც გამოცხადების საშუალება; ჭეშმარიტების ძიება საჭირო იყო მხოლოდ ბიბლიაში, რომლის განმარტება ყველა ადამიანს თავისებურად შეეძლო. თუ ცალკეულ ადამიანთა განმარტება განსხვავდებოდა, არ იყო ღვთის მიერ დანიშნული ავტორიტეტი, რომელიც დავას გადაწყვეტდა. პრაქტიკულად სახელმწიფო იჩემებდა უფლებას, რომელიც მანამდე ეკლესიას ეკუთვნოდა, მაგრამ ეს უზურპაცია იყო. პროტესტანტული თეორიის მიხედვით, არ უნდა იყოს მიწიერი შუამავალი სულსა და ღმერთს შორის.

ამ ცვლილების შედეგები უაღრესად მნიშვნელოვანი იყო. ჭეშმარიტება უკვე უნდა გამორკვეულიყო არა ავტორიტეტთან კონსულტაციით, არამედ შინაგანი ჭვრეტით. სწრაფად განვითარდა ტენდენცია ანარქიზმისკენ - პოლიტიკაში, და მისტიციზმისკენ - რელიგიაში, რაც ყოველთვის რთულად ექცეოდა კათოლიკური ორთოდოქსობის ჩარჩოებში. შეიქმნა არა ერთი პროტესტანტიზმი, არამედ მრავალი სექტა; არა მხოლოდ ერთი ფილოსოფია დაუპირისპირდა სქოლასტიკას, არამედ იმდენი, რამდენიც ფილოსოფოსი იყო; მეცამეტე საუკუნეში არა ერთი იმპერატორი უპირისპირდებოდა პაპს, არამედ ერეტიკოს მეფეთა დიდი რაოდენობა. შედეგად, როგორც აზროვნების, ისე ლიტერატურის სფეროში, მივიღეთ უწყვეტად გაღრმავებადი სუბიექტივიზმი, რომელიც თავიდან მოქმედებდა, როგორც სულიერი მონობისგან სრულყოფილი გათავისუფლება, მაგრამ განუხრელად მოძრაობდა პირადი იზოლაციისკენ, რომელიც მტრულად არის განწყობილი სოციალური კეთილგონიერებისადმი.

თანამედროვე ფილოსოფია დეკარტით იწყება, რომლისთვისაც ფუნდამენტურ ფაქტს წარმოადგენს მისი საკუთარი თავისა და მისი აზრების არსებობა, საიდანაც უნდა დავასკვნათ გარე სამყაროს არსებობის შესახებ. ეს განვითარების მხოლოდ პირველი ეტაპია, ბერკლისა და კანტის გავლით ფიხტესკენ, ვისთვისაც ყველაფერი მხოლოდ ეგოს ემანაციაა. ეს სიგიჟე იყო და ამ უკიდურესობიდან ცდილობს ფილოსოფია მას შემდეგ თავის დაღწევას ყოველდღიური საღი აზრის სამყაროსკენ.

ფილოსოფიური სუბიექტივიზმი და პოლიტიკური ანარქიზმი ხელიხელჩაკიდებულნი მიდიან. უკვე ლუთერის სიცოცხლეში არასასურველმა და არაღიარებულმა მოწაფეებმა განავითარეს ანაბაპტიზმის დოქტრინა, რომელიც გარკვეული დროის განმავლობაში გაბატონებული იყო ქალაქ მიუნსტერში. ანაბაპტისტები ყველა კანონს უარყოფდნენ, რადგან მიაჩნდათ, რომ ქველ ადამიანს ყოველ წამს სულიწმიდა ხელძღვანელობს, რომელიც ფორმულებით შებოჭილი ვერ იქნება. ამ წინაპირობიდან ისინი კომუნიზმსა და სექსუალურ აღვირახსნილობამდე მიდიან; შესაბამისად, ისინი განადგურებულ იქნენ გმირული წინააღმდეგობის შემდეგ. მაგრამ მათი დოქტრინა, შერბილებული ფორმით, გავრცელდა ნიდერლანდებში, ინგლისსა და ამერიკაში; ისტორიულად ეს კვაკერობის წყაროა. ანარქიზმის უფრო სასტიკი ფორმა, რომელსაც აღარ ჰქონდა რელიგიასთან კავშირი, მეცხრამეტე საუკუნეში წარმოიშვა. რუსეთში, ესპანეთსა და, შედარებით მცირე ხარისხით - იტალიაში, მან მნიშვნელოვანი წარმატება მოიპოვა და დღემდე წარმოადგენს საფრთხობელას ამერიკის საიმიგრაციო ხელისუფლებისთვის. ამ თანამედროვე ფორმას, თუმცა კი ის ანტი-რელიგიურია, ჯერ კიდევ მრავალი აქვს ადრეული პროტესტანტიზმისა; ძირითადად ის განსხვავდება საერო ხელისუფლებისკენ იმ მტრობის მიმართვით, რომელსაც ლუთერი პაპების წინააღმდეგ მიმართავდა.

ერთხელ გათავისუფლებული სუბიექტივიზმის ჩარჩოებში მოქცევა ვეღარ ხერხდება, სანამ ის საკუთარ თავს არ ამოწურავს. მორალის სფეროში ინდივიდუალურ სინდისზე პროტესტანტული აქცენტი არსებითად ანარქიული იყო. ადათი და ჩვევა იმდენად ძლიერი გახლდათ, რომ გარდა ეპიზოდური გამოვლინებებისა, იმგვარის, მიუნსტერში რომ იყო, ინდივიდუალიზმის მიმდევრები ეთიკის სფეროში ისეთი მანერით განაგრძობდნენ მოქმედებას, რომელიც ტრადიციულად სათნოდ მიიჩნეოდა. მაგრამ ეს მერყევი წონასწორობა გახლდათ. „გრძნობიერების" მეთვრამეტე საუკუნის კულტი მის ნგრევას იწყებდა: ქმედებით აღტაცებაში მოდიოდნენ არა მისი ქველი შედეგების ან მორალურ კოდექსთან შესაბამისობის გამო, არამედ მისი შთამაგონებელი ემოციის მიზეზით. ამ მიდგომიდან განვითარდა გმირის კულტი, როგორც ამას კარლაილი და ნიცშე გამოხატავენ, ისევე, როგორც ბაირონისეული კულტი ძალადობრივი ვნებისა, რა სახისაც არ უნდა იყოს ის.

რომანტიკული მოძრაობა ხელოვნებაში, ლიტერატურასა და პოლიტიკაში უკავშირდება ადამიანთა განსჯის სუბიექტურ გზას, არა როგორც საზოგადოების წევრების, არამედ როგორც ჭვრეტის მომხიბლავი ობიექტებისა. ვეფხვი ცხვარზე მშვენიერია, მაგრამ ჩვენ მას ვამჯობინებთ გისოსებს მიღმა. ტიპიური რომანტიკოსი აუქმებს გისოსებს და ტკბება საუცხოო ნახტომით, რომლითაც ვეფხვი ცხვარს ანადგურებს. ის მოუწოდებს ადამიანებს, საკუთარი თავი ვეფხვებად წარმოიდგინონ, ხოლო როდესაც ამას ახერხებს, შედეგი არცთუ სასიამოვნოა.

სუბიექტივიზმის მეტად შეშლილი ფორმების წინააღმდეგ თანამედროვე ეპოქაში მრავალი რეაქცია იშვა. უპირველეს ყოვლისა, სანახევრო კომპრომისის ფილოსოფია, ლიბერალიზმის დოქტრინა, რომელიც სახელმწიფო მმართველობისა და პიროვნების შესაბამის სფეროთა დადგენას ცდილობდა. თანამედროვე ფორმით ის ლოკით იწყება, რომელიც იმდენად უპირისპირდება „ენთუზიაზმს" - ანაბაპტისტთა ინდივიდუალიზმს - რამდენადაც აბსოლუტურ ძალაუფლებასა და ტრადიციისადმი ბრმა მორჩილებას. კიდევ უფრო რადიკალურ ამბოხებას მივყევართ სახელმწიფოს თაყვანისცემის დოქტრინამდე, რომელიც სახელმწიფოს აკუთვნებს მდგომარეობას, რომელსაც კათოლიციზმი ეკლესიას, ხანდახან კი ღმერთს აკუთვნებდა. ჰობსი, რუსო და ჰეგელი ამ თეორიის სხვადასხვა ფაზებს წარმოადგენენ, ხოლო მათმა დოქტრინებმა პრაქტიკულად ხორცი შეისხეს კრომველის, ნაპოლეონისა და თანამედროვე გერმანიის სახით. კომუნიზმი თეორიაში შორს დგას ასეთი ფილოსოფიებისგან, მაგრამ პრაქტიკულად ისეთივე საზოგადოებისკენ მიდის, რომელიც ძლიერ ჰგვას იმას, სახელმწიფოს თაყვანისცემიდან რომ გამომდინარეობს.

ამ ხანგრძლივი განვითარების განმავლობაში, ჩვ. წ.ა. 600 წლიდან დღევანდელ დღემდე, ფილოსოფოსები იყოფოდნენ ისეთებად, რომლებსაც სოციალური ერთიანობის გამყარება სურდათ, და ისეთებად, რომლებიც მის შესუსტებას ცდილობდნენ. ამ განსხვავებას სხვები უკავშირდებიან. დისციპლინის მომხრეები გარკვეულ დოგმატურ სისტემებს უჭერდნენ მხარს, ძველსა თუ ახალს, და ამიტომ იძულებულნი იყვნენ, მეტი თუ ნაკლები ხარისხით დაპირისპირებოდნენ მეცნიერებას, რადგან მათი დოგმების ემპირიულად დამტკიცება შეუძლებელი იყო. ისინი თითქმის უცვლელად ასწავლიდნენ, რომ ბედნიერება არ არის სიკეთე და რომ მასზე წინ უნდა დავაყენოთ „კეთილშობილება და „გმირობა. ისინი თანაგრძნობას განიცდიდნენ ადამიანის ბუნების ირაციონალური მხარის მიმართ, რადგან გრძნობდნენ, რომ გონება მტრულად იყო განწყობილი სოციალური ერთიანობისადმი. მეორე მხრივ, ლიბერტარიანელებს, უკიდურეს ანარქისტთა გამოკლებით, ჰქონდათ მიდრეკილება მეცნიერულობის, უტილიტარიანელობის, რაციონალურობისკენ, აგრესიულად იყვნენ განწყობილნი ვნებებისადმი და იყვნენ რელიგიის ყველა ფუნდამენტური ფორმის მტრები. ეს კონფლიქტი არსებობდა საბერძნეთში იმის წარმოქმნამდე, რასაც ჩვენ ფილოსოფიად ვაღიარებთ და უკვე საკმაოდ მკაფიოდ არის გამოხატული ადრეულ ბერძნულ ნააზრევში. შეცვლილი ფორმით ის დღევანდელ დღემდეა შემორჩენილი და უდავოა, რომ კიდევ მრავალ საუკუნეს იარსებებს.

ცხადია, რომ ამ დავის თითოეული მხარე - ისევე, როგორც ყველაფერში, რაც დროის ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში გრძელდება - ნაწილობრივ მართალი და ნაწილობრივ მცდარია. სოციალური ერთიანობა აუცილებლობაა, კაცობრიობამ კი ჯერჯერობით ვერაფრით მოახერხა ერთიანობის უზრუნველყოფა მხოლოდ რაციონალური არგუმენტებით. ყოველი საზოგადოება ორი, ერთმანეთისადმი დაპირისპირებული საფრთხისადმია მოწყვლადი: ერთი მხრივ, გაძვალება - გადაჭარბებული დისციპლინისა და ტრადიციის თაყვანისცემიდან გამომდინარე; მეორე მხრივ, განზავება ან დაქვემდებარება უცხოელი დამპყრობლებისადმი ინდივიდუალიზმისა და პერსონალური დამოუკიდებლობის ზრდის მეშვეობით, რაც თანამშრომლობას შეუძლებლად აქცევს. ზოგადად, მნიშვნელოვანი ცივილიზაციები მკაცრი და ცრუმორწმუნე სისტემებიდან იწყება, რაც თანდათან სუსტდება და გარკვეულ ეტაპზე ბრწყინვალე გენიოსთა ეპოქამდე მივყევართ, როდესაც ძველი ტრადიციის სიკეთე შენარჩუნებულია, ხოლო მისი განზავებისთვის დამახასიათებელი ბოროტება ჯერ კიდევ არ განვითარებულა. მაგრამ გამომჟღავნებისას ბოროტება ანარქიისკენ მიგვიძღვება, იქიდან კი, გარდაუვლად, ახალი ტირანიისკენ, რომელიც ქმნის დოგმათა ახალი სისტემით გამტკიცებულ ახალ სინთეზს. ლიბერალიზმის დოქტრინა ამ უსასრულო მერყეობიდან თავის დაღწევის მცდელობაა. ლიბერალიზმის არსი არის მცდელობა ისეთი სოციალური წესრიგის გამყარებისა, რომელიც ირაციონალურ დოგმაზე არ არის დაფუძნებული, და  სტაბილურობის უზრუნველყოფა იმაზე მეტი შეზღუდვის შემოღების გარეშე, ვიდრე საზოგადოების შენარჩუნებისთვის არის აუცილებელი. იქნება თუ არა ეს მცდელობა წარმატებული, ამას მხოლოდ მომავალი განსაზღვრავს.

წიგნი პირველი. ანტიკური ფილოსოფია

ნაწილი I. სოკრატემდელი ფილოსოფოსები

თავი I. ბერძნული ცივილიზაციის წარმოშობა

მთელ ისტორიაში არაფერია მეტად განსაცვიფრებელი და განმარტებისათვის მეტად რთული, ვიდრე ბერძნული ცივილიზაციის უეცარი წარმოშობა. დიდი ნაწილი იქიდან, რაც ცივილიზაციას შეადგენს, უკვე ათასობით წლის განმავლობაში არსებობდა ეგვიპტესა და შუამდინარეთში, საიდანაც მეზობელ ქვეყნებში გავრცელდა. მაგრამ ის მაინც მოისაკლისებდა ზოგიერთ ელემენტს, სანამ ისინი ბერძნებმა არ შეავსეს. ის, რასაც მათ ხელოვნებასა და ლიტერატურაში მიაღწიეს, ყველასთვის ცნობილია, მაგრამ რაც მათ წმინდად ინტელექტუალურ სფეროში მოიმოქმედეს, კიდევ უფრო განსაკუთრებულია. მათ გამოიგონეს მათემატიკა[3], მეცნიერება და ფილოსოფია; მათ პირველებმა დაწერეს ისტორია, საპირისპიროდ უბრალო ანალებისა; ისინი თავისუფლად მსჯელობდნენ სამყაროს ბუნებისა და სიცოცხლის დასასრულის შესახებ, არ იყვნენ რა შებოჭილები მემკვიდრეობით მიღებული რაიმე ორთოდოქსობის ხუნდებით. მომხდარი იმდენად გასაოცარია, რომ უკანასკნელ დრომდე ადამიანები ბერძნული გენიის შესახებ მისტიკური საუბრებითა და გაოცებით კმაყოფილდებოდნენ. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია საბერძნეთის განვითარების გაგება მეცნიერული თვალსაზრისით და ღირს კიდეც ამის გაკეთება.

ფილოსოფია იწყება თალესით, რომლის ცხოვრების წლების დადგენა, საბედნიეროდ, შესაძლებელია იმ ფაქტით, რომ მან იწინასწარმეტყველა მზის დაბნელება, რაც, ასტრონომთა აზრით, ჩვ. წ.ა. 583 წელს მოხდა. ფილოსოფია და მეცნიერება - რომლებიც თავიდან არ იყო განცალკევებული - შესაბამისად, ერთად დაიბადა მეექვსე საუკუნის დასაწყისში. რა ხდებოდა საბერძნეთსა და მის მეზობელ ქვეყნებში ამ დრომდე? ნებისმიერი პასუხი ნაწილობრივ ვარაუდის შემცველი იქნება, მაგრამ არქეოლოგიამ მიმდინარე საუკუნეში გაცილებით მეტი ცოდნა შეგვძინა, ვიდრე ეს ჩვენს ბაბუებს ჰქონდათ.

დამწერლობა ეგვიპტეში შეიქმნა ჩვ. წ.ა. დაახლოებით 4000 წელს, და ოდნავ მოგვიანებით - ბაბილონში. ორივე ქვეყანაში დამწერლობა იწყებოდა განზრახული საგნების გამოსახულებებით. ეს სურათები მალე იქცა პირობითად, ასე რომ, სიტყვები წარმოდგენილი იყო იდეოგრამებით, როგორც ეს დღემდე ხდება ჩინეთში. ათასობით წლის განმავლობაში ეს ვეებერთელა სისტემა ანბანურ დამწერლობად განვითარდა.

ცივილიზაციათა ადრეული განვითარება ეგვიპტესა და შუამდინარეთში უნდა უმადლოდეს ნილოსს, ტიგროსსა და ევფრატს, რომელთა წყალობით მიწათმოქმედება იოლი და პროდუქტიული იყო. ცივილიზაცია მრავალი მიმართებით ჰგავდა იმას, რაც ესპანელებს დახვდათ მექსიკასა და პერუში. არსებობდა ღვთიური მეფე დესპოტური ძალაუფლებით; ეგვიპტეში ის ფლობდა მთელ მიწას. დამკვიდრებული იყო პოლითეისტური რელიგია უზენაესი ღვთაებით, რომელთანაც მეფეს განსაკუთრებით ინტიმური ურთიერთობა ჰქონდა. არსებობდა სამხედრო და ქურუმთა არისტოკრატია. ამ უკანასკნელს ხშირად შეეძლო სამეფო ძალაუფლების ხელყოფა, თუკი მეფე დასუსტდებოდა ან რთულ ომში იქნებოდა ჩაბმული. ნიადაგს ამუშავებდნენ მეფის, არისტოკრატიისა და ქურუმთა კუთვნილი მონები.

ეგვიპტურ და შუამდინარულ თეოლოგიას შორის მნიშვნელოვანი სხვაობა იყო. ეგვიპტელები მეტად სიკვდილის შესახებ ფიქრობდნენ და სწამდათ, რომ გარდაცვლილთა სულები მიწისქვეშა სამყაროში ეშვებოდნენ, სადაც მათ ოსირისი განსჯიდა იმის მიხედვით, თუ როგორი იყო მათი მიწიერი ცხოვრება. მათ მიაჩნდათ, რომ საბოლოოდ სული სხეულს უბრუნდებოდა, ეს კი მუმიფიკაციასა და ბრწყინვალე აკლდამების მშენებლობას განაპირობებდა. პირამიდებს სხვადასხვა მეფეები აშენებდნენ ჩვ. წ.ა. მეოთხე ათასწლეულის დასასრულსა და მესამეს დასაწყისში. ამ დროის შემდეგ ეგვიპტური ცივილიზაცია სულ უფო სტერეოტიპული ხდებოდა, ხოლო რელიგიური კონსერვატიზმი პროგრესს შეუძლებლად აქცევდა. დაახლოებით ჩვ. წ.ა. 1800 წელს ეგვიპტე დაიპყრეს ჰიქსოსებად წოდებულმა სემიტებმა, რომლებიც ქვეყანას დაახლოებით ორი საუკუნე მართავდნენ. მათ დიდი გავლენა არ მოუხდენიათ ეგვიპტეზე, მაგრამ მათ ყოფნას ხელი უნდა შეეწყო ეგვიპტური ცივილიზაციის გავრცელებისთვის სირიასა და პალესტინაში.

ბაბილონი უფრო მეტად ვითარდებოდა ომის გზით, ვიდრე ეგვიპტე. თავდაპირველად მმართველი რასა იყო არა სემიტური, არამედ „შუმერული წარმოშობის, რომელთა წარმომავლობა უცნობია. მათ შექმნეს ლურსმული დამწერლობა, რაც მათგან მათმა დამპყრობელმა სემიტებმა შეითვისეს. იყო პერიოდი, რომლის განმავლობაში სხვადასხვა დამოუკიდებელი ქალაქები ერთმანეთს ეომებოდნენ, მაგრამ საბოლოოდ ბაბილონმა იმარჯვა და იმპერია დაამყარა. სხვა ქალაქთა ღმერთები დაქვემდებარებულ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ, ხოლო მარდუკმა, ბაბილონის ღმერთმა, დაიკავა მდგომარეობა, რომელიც მოგვიანებით ზევსს ეკავა ბერძნულ პანთეონში. მსგავსი რამ მოხდა ეგვიპტეშიც, მაგრამ გაცილებით ადრე. ეგვიპტისა და ბაბილონის რელიგიები, მსგავსად სხვა ანტიკური რელიგიებისა, თავდაპირველად ნაყოფიერების კულტს წარმოადგენდა. მიწა მდედრობით სქესს განასახიერებდა, მზე - მამრობითს. ხარი, ჩვეულებრივ, მამრობითი ნაყოფიერების განსახიერებად ითვლებოდა, ხოლო ხარი-ღმერთი საყოველთაო მოვლენა იყო. ბაბილონში იშტარი, მიწის ქალღმერთი, უზენაესი იყო მდედრობითი სქესის ღვთებათა შორის. მთელ დასავლეთ აზიაში „დიად დედას სხვადასხვა სახელით სცემდნენ თაყვანს. როდესაც ბერძენმა კოლონისტებმა მის საპატივცემულოდ მცირე აზიაში ტაძრები ააგეს, მას არტემიდე უწოდეს და არსებული კულტი შეითვისეს. ასეთია „დიანა ეფესელის" წარმოშობა[4]. ქრისტიანობამ ის ქალწულ მარიამად აქცია, ხოლო ეფესოს კრებამ დააკანონა „დედა ღვთისას" ტიტული ღვთისმშობელთან მიმართებით.

იქ, სადაც რელიგია იმპერიულ მთავრობასთან იყო კავშირში, პოლიტიკური მოტივები მნიშვნელოვნად გარდაქმნიდნენ მის პრიმიტიულ თავისებურებებს. ღმერთი ან ქალღმერთი ასოცირებული ხდებოდა სახელმწიფოსთან და არა მარტო უხვი მოსავალი უნდა მოეცა, არამედ ომში გამარჯვებაც უზრუნველეყო. ქურუმთა მდიდარმა კასტამ შეიმუშავა რიტუალი და თეოლოგია და პანთეონში გააერთიანა რამდენიმე ღვთაება იმპერიის შემადგენელი ნაწილებიდან.

მთავრობასთან ასოცირების გამოისობით ღმერთებს მორალსაც უკავშირებდნენ. კანონმდებლები თავის კოდექსებს ღმერთებისგან იღებდნენ; შესაბამისად, კანონის დარღვევა ბიწიერებად იქცა. კანონთა უძველესი კრებული, რომელიც დღემდეა ცნობილი, არის ბაბილონის მეფის, ხამურაბის კოდექსი, რომელიც ჩვ. წ.ა. დაახლოებით 2100 წელს შეიქმნა. მეფე ამტკიცებდა, რომ ეს კოდექსი მან მარდუკისგან მიიღო. რელიგიასა და მორალს შორის კავშირი დროის მდინარებასთან ერთად