XX საუკუნის ფილოსოფიის ისტორია (ნაწილი I)

By გურამ თევზაძე

წინამდებარე ნაშრომში ავტორი გვთავაზობს XX საუკუნის ფილოსოფიის ანალიზს, მის ძირითად ტენდენციებსა და ძირითად თავისებურებებს. პირველი ნაწილი მოიცავს მიმდინარეობებს "სიცოცხლის ფილოსოფიიდან" "ფიქციონალიზმის" ჩათვლით.

• Language: ქართული ენა
• Publisher: iBooks
• Release date: Aug 1, 2019

Book preview

გურამ თევზაძე - XX საუკუნის ფილოსოფიის ისტორია

ქვეყნდება შპს iBooks-ის მიერ

ვაჟა-ფშაველას მე-3 კვ., მე-7 კ.

0186 თბილისი, საქართველო

www. iBooks.ge

iBooks© 2019 ყველა უფლება დაცულია.

მოცემული პუბლიკაციის არც ერთი ნაწილი არ შეიძლება იქნას რეპროდუცირებული, გავრცელებული ან გადაცემული ნებისმიერი ფორმითა და ნებისმიერი საშუალებით, მათ შორის ელექტრონული, მექანიკური, კოპირების, სკანირების, ჩაწერის ან რაიმე სხვა გზით გამომცემლის წინასწარი წერილობითი თანხმობის გარეშე. გამოქვეყნების უფლების შესახებ გთხოვთ მოგვმართოთ შემდეგ მისამართზე: [e-mail]

სარჩევი

შესავალი. XX საუკუნის ფილოსოფიის დინამიკა

სიცოცხლის ფილოსოფია

ფრიდრიხ ნიცშე (1844-1900)

ვილჰელმ დილთაი (1833-1911)

ანრი ბერგსონი (1859-1941)

ბერგსონის ინტუიტივიზმის კრიტიკა ნ. ლოსკის (1870-1965) მიერ

ნეოპოზიტივიზმი. პრაგმატიზმი. პოსტპოზიტივიზმი

პრაგმატიზმი

ჩარლზ სანდერს პირსი (1839-1914)

უილიამ ჯეიმზი (1842-1910)

ჯონ დიუი (1859-1952)

ნეოპოზიტივიზმი

ბერტრან რასელი (1872-1970)

რასელის ფილოსოფიური განვითარება და მისი შედეგები

ლუდვიგ ვიტგენშტაინი (1889-1951)

ლ. ვიტგენტშტაინის პირველი ფილოსოფია - თანმიმდევრული სოლიფსიზმი როგორც წმინდა რეალიზმი

ვიტგენშტაინის მეორე ფილოსოფია, ანუ უსტრუქტურო ბიჰევიორიზმი

პოსტპოზიტივიზმი

კარლ პოპერი (1902-1994)

XX საუკუნის მარქსიზმი (დიალექტიკური მატერიალიზმი და ფრანკფურტის სკოლა)

მარქსისტულ-ლენინური ფილოსოფია - დიალექტიკური მატერიალიზმი

ფრანკფურტის სკოლა როგორც დასავლური მარქსიზმი

მაქს ჰორკჰაიმერი (1895-1973) და ფრანკფურტის სკოლა

თეოდორ ადორნოს (1903-1969) ნეგატიური დიალექტიკა

ჰერბერტ მარკუზე (1898-1979)

იურგენ ჰაბერმასი (დაბ. 1929)

ერიხ ფრომი (1900-1980)

ნეოკანტიანელობა

მარბურგის სკოლა

ჰერმან კოჰენი (1842-1918)

პაულ ნატორპი (1854-1924)

ფრაიბურგის სკოლა

ვილჰელმ ვინდელბანდი (1848-1915)

ჰაინრიხ რიკერტი (1863-1936)

ფიქციონალიზმი

ჰანს ფაიჰინგერი (1852-1933)

მითითებული ლიტერატურა 

შესავალი. XX საუკუნის ფილოსოფიის დინამიკა

ისტორია, როგორც მეცნიერება, არის, საერთოდ, მეხსიერების (იქნება ეს პიროვნების, ერის თუ კაცობრიობის) შინაარსის ობიექტური მოწესრიგების ცდა. თავად ისტორია მიზნობრივად წარიმართება თუ არა, ეს საკამათო საკითხია, მაგრამ მისი აგება რომ მუდამ გარკვეულ მიზანს ემსახურება, ეს უდავოა. ასევეა ფილოსოფიის ისტორიაც. ამ ნაშრომის მიზანია, გარკვეული სტრუქტურის სახით წარმოადგინოს XX საუკუნის ევროპული ფილოსოფიური აზრის თავგადასავალი. XX საუკუნე მიიწურა და ამ გადასახედიდან შესაძლებელია მისი სპეციფიკის და ადგილის განსაზღვრა მსოფლიო კულტურასა და ცივილიზაციაში.

XIX საუკუნეში ეკონომიკურად ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებულმა მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონმა და სხვადასხვა სახელმწიფომ უპირატესი ყურადღება თავის იმ ინტერესებს მიაქცია, რითაც იგი სხვებს უპირისპირდებოდა. საკაცობრიო ერთიანობა, რომლის იდეა მსოფლიო რელიგიებიდან და ფილოსოფიიდან დიდი ხანია ცნობილი იყო, თითოეულს მხოლოდ საკუთარი ჰეგემონიით წარმოედგინა. ამგვარი მსოფლმხედველობა მეოცე საუკუნემ მემკვიდრეობით მიიღო. მისი შედეგი იყო როგორც პირველი, ისე მეორე მსოფლიო ომი. მათ მთელი მსოფლიო ჩაითრიეს თვითგანადგურების დიდ პროცესში. ეს განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო ომზე ითქმის, როცა ატომური იარაღი პირველად იქნა გამოყენებული. ამან კაცობრიობა ალტერნატივის წინაშე დააყენა: ან საერთო ენის გამონახვა, ე. ი. თითოეული ქვეყნისა და კულტურის ინტერესების გათვალისწინება, საერთო საკაცობრიო ინტერესებთან თანხმობის საფუძველზე, ანდა, როგორც ამბობენ ხოლმე, იმ კოსმიური ხომალდის დაღუპვა, რომელსაც დედამიწას ეძახიან. ეს იყო ახალი აზროვნების, როგორც ახალი მსოფლმხედველობის წარმოშობის ფაქტობრივი საფუძველი.

ამ ვითარების გაცნობიერების პირველი დონე იყო უშუალოდ ომის შემდეგ შექმნილი „გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია (1945 წ. 26 ივნისი), მაგრამ ეს არ იყო მსოფლმხედველობრივი ცვლილება. საპირისპირო იდეოლოგიის წარმომადგენლები თითოეული საკუთარი საბოლოო გამარჯვებისათვის ცდილობდნენ ამ ორგანიზაციის გამოყენებას. ახალი ვითარების არსებითი მსოფლმხედველობრივი მნიშვნელობის გაცნობიერება თანდათან მწიფდებოდა. ნათელი ხდებოდა, რომ საჭირო იყო ახალი მსოფლმხედველობა, რომელიც იდეოლოგიურ დაპირისპირებებზე მაღლა დადგებოდა. ამგვარი აზროვნების შესანიშნავ დოკუმენტს წარმოადგენდა „რასელ-აინშტაინის მანიფესტი, რომელიც 1955 წ. 9 ივლისს გამოქვეყნდა ლონდონში. იგი ზეკლასობრივი, ზეპარტიული და ზერასობრივი დოკუმენტი იყო. ავტორების გარდა, მოწოდებას ხელს აწერდნენ ისეთი მეცნიერები, როგორებიც იყვნენ: მ. ბორნი, ფრ. ჟოლიო-კიური, ი. როტბლატი, ლ. პოლინგი, ჰ. იუკავა და სხვები. კომუნიზმისა და ანტიკომუნიზმის სასტიკი ბრძოლის პირობებში, ისინი აცხადებდნენ, რომ გამოდიან ადამიანის გვარის, როგორც ასეთის, ინტერესებიდან, რომლის გაქრობა არავის სურს და ამიტომ აუცილებელია სადავო საკითხთა ომის გზით გადაჭრაზე უარის თქმა (1. 3. ).

ამ პერიოდამდე კაცობრიობის ისტორიაში იყო ასპექტები, რომლებიც თითქოს ამართლებენ ისტორიის ჰეგელისეულ და მარქსისტულ გაგებას ომის, როგორც ისტორიისათვის აუცილებელი მამოძრავებლის შესახებ, სამართლიანი და უსამართლო ომების შესახებ, საერთო მიზნისათვის მსხვერპლის გამართლების შესახებ და სხვ. მაგრამ ამ შემთხვევაში ივიწყებენ მთავარს, კერძოდ იმას, რომ თითოეული პიროვნება, რომელიც ამ ბრძოლებში იღუპება, თავის შეუცვლელ ღირებულებას ფლობს და არავის აქვს უფლება იგი ვინმეს ან რაიმეს შესწიროს. ამგვარი რამ მხოლოდ ამ პიროვნების თავისუფალი არჩევანის შედეგი უნდა იყოს. ამგვარი პოზიცია ზღვრული სიცხადით გამოიხატა გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის 1949 წ. კონსტიტუციის პირველსავე დებულებაში: „ადამიანის ღირსება ხელშეუხებელია. მისი პატივისცემა და დაცვა ყოველი სახელმწიფო ძალაუფლების ვალია" (2. 5). ეს დებულება, როგორც სახელმწიფოს პოზიცია, ღირებულებათა ახალი გადაფასების ნიშანი იყო. რამდენადაც აქ საქმე ყველა პიროვნებას, მეტიც, ყველა ადამიანს ეხება, ამდენად, მათ შორის, ისევე როგორც მათსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა შეიძლება ემყარებოდეს მხოლოდ ამ ადამიანთა თავისუფალი ნების გამომხატველ რაიმე ხელშეკრულებას. ეს ვითარება შესაძლებელს ხდიდა ახალი ასპექტით დანახულიყო როგორც ღირებულებათა ნიცშესეული გადაფასება, ისე მასების აქტივობის ნეგატიური შეფასება მ. უნამუნოსა და ო. ი. გასეტის მიერ, რომლებიც ტოტალური რეჟიმების გაბატონებას სწორედ ამ აქტივობას უკავშირებდნენ (3, 111). ახლებურად დადგა როგორც პიროვნების, ისე სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხიც. მიუხედავად კაცობრიობისათვის სამარცხვინო ომებისა ვიეტნამში, ავღანეთში, აფხაზეთში, ჩეჩნეთში, კოსოვოში თუ სხვაგან, მაინც შეიძლება ითქვას, რომ XX საუკუნის მეორე ნახევარში თანდათან მტკიცდება კაცობრიობის, როგორც ერთიანი მთელის, როგორც უმაღლესი პასუხისმგებელი სუბიექტის და იურიდიული პირის აღიარება. იგი ადამიანთა შორის შემწყნარებლობის და თანასწორობის პრინციპებს სულ უფრო აქტიურად ახორციელებს მსოფლიო პრაქტიკაში. გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, თავისი ახალი შინაარსით, საერთაშორისო სასამართლო ჰააგაში, ევროკავშირი, მსოფლიო ბანკი და სხვ. ოდენ სიმბოლური ორგანიზაციები კი აღარ არიან, არამედ ქმედითი სტრუქტურები, რომლებიც სულ უფრო მეტ გავლენას იძენენ მსოფლიოში.

შეიძლება ითქვას, რომ XX საუკუნის პირველ ნახევარში შექმნილი ტოტალური სახელმწიფოების და ამ საფუძველზე ორი სისტემის დაპირისპირება როგორც ღია და ჩაკეტილი საზოგადოებებისა, მთავრდება ღია საზოგადოების სრული (როგორც პოლიტიკური, ისე ეკონომიკური) გამარჯვებით. ზემოაღნიშნული ორგანიზაციები, რომლებიც კაცობრიობას, როგორც მთლიანს წარმოადგენენ, ახალი, მაღალი დონის „საზოგადოებრივი ხელშეკრულებანია". ეს სწორი გზაა გონივრული ეგოიზმიდან, როგორც კაცობრიობის თანამედროვე დონიდან, ზოგადსაკაცობრიო ზნეობრივი იდეალებისაკენ. მისი საფუძველთა საფუძველია ყოველი კონკრეტული ადამიანის შეუცვლელი ღირებულების აღიარება. ეს კი, კანტის სიტყვებით რომ ვთქვათ, იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს როგორც მხოლოდ საშუალება, რომ იგი მუდამ უნდა განიხილებოდეს, აგრეთვე, როგორც მიზანი (4. 429).

XX საუკუნეს ყველა წინა საუკუნეზე მეტად შეიძლება ეწოდოს მეცნიერების საუკუნე. მეცნიერების გავლენა საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროზე თვისებრივად გაიზარდა. მეცნიერება აშკარად გახდა ძირითადი საწარმოო ძალა. მოწინავე ქვეყნებში შესაძლებელი გახდა მასების ცხოვრების დონის ამაღლება. ამან შეურიგებელი კლასობრივი ბრძოლის თეორიას საფუძველი შეურყია. დაიწყო იმის მტკიცება, რომ მარქსის თეორიამ ადრესატი დაკარგა: პროლეტარიატი აღარ არსებობს, ე. ი. კლასობრივი ბრძოლის საფუძველი გაქრა (ჰ. მარკუზე, ი. ჰაბერმასი). ამ ვითარებამ კიდევ უფრო გაამძაფრა დაპირისპირება სოციალისტურ ბანაკსა და ღია საზოგადოებას შორის. მარქსისტულმა იდეოლოგიამ პროლეტარიატის შეფარდებითი გაღატაკების ძველი პრინციპი წამოსწია, რადგან მისი აბსოლუტური გაღატაკების პრინციპის დაცვა „რკინის ფარდის" აქეთაც აღარ შეიძლებოდა.

თავად „რკინის ფარდაც საკმაოდ გამჭვირვალე გახდა სტალინის სიკვდილის შემდეგ. მაგრამ ის, რამაც საბჭოთა სისტემა დაანგრია, იყო არა იდეოლოგიური არგუმენტების სისუსტე, არამედ წარმოების სწრაფი დაცემის შეჩერების, ე. ი. ქვეყნის გაღატაკების პროცესის შეჩერების შეუძლებლობა. ნ. ხრუშჩოვი და მისი თანამოაზრეები ფიქრობდნენ, რომ შესაძლებელია სტალინური პერიოდის მონური შრომის უარყოფა და საბჭოთა სოციალიზმის პირობებში შრომის ნაყოფიერების თუნდაც მინიმალური დონის შენარჩუნება. „მარშალის გეგმით (1848-1951), საბჭოთა კავშირისათვის თავსმოხვეული „მშვიდობა ომის ზღვარზე" საბჭოთა სოციალისტური სახელმწიფოს შემოსავლის უდიდეს ნაწილს ნთქავდა. მდგომარეობას ართულებდა ისიც, რომ მაღალგანვითარებულ ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს ჩამორჩენილი მარქსისტულ-ლენინური იდეოლოგიით ხელმძღვანელობდნენ (საერთოდ, იდეოლოგია, შეიძლება ითქვას, მუდამ ჩამორჩენილია). თუ გენეტიკის, როგორც მეცნიერების მიმართ კიდევ შეიძლებოდა საწინააღმდეგო, კლასობრივი თვალსაზრისის მოშველიება, კიბერნეტიკის უარყოფა მხოლოდ სიბეცით თუ აიხსნება. ამან დიდად დააზარალა გამოყენებითი მეცნიერებანი და თავად სამხედრო საქმე. 70-იან და 80-იან წლებში ეკონომიკური კრახი გადასწია შორეული აღმოსავლეთის ნავთობმა და ბუნებრივმა გაზმა. საბჭოთა ხელმძღვანელობა კარგად ხედავდა, რომ კრახი გარდაუვალი იყო. პასუხისმგებლობის ასაცილებლად გამოიყენეს რესპუბლიკებში (თავად რუსეთის ჩათვლით) ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მესვეურთა გამოუცდელობა და 80-იანი წლების ბოლოდან, ფაქტობრივად, გადაულოცეს მათ პასუხისმგებლობა მომავალი აუცილებელი ანარქიისათვის.

ყოფილი სოციალისტური ბანაკის ქვეყნები (ჩინეთის გარდა) მძიმე კრიზისმა მოიცვა, იმდენად მძიმემ, რომ მასებში გარკვეული მხარდაჭერა პოვა ძველი სისტემის აღორძინებისაკენ მოწოდებამ. ტოტალური რეჟიმი წესრიგის სიმბოლოდ სურდათ ექციათ. ამას ხელს უწყობდა რუსეთის რეაქციული ძალების მიერ ყოფილ რესპუბლიკებში კონფლიქტების გაჩაღება და მათი გამოყენება ტოტალური რეჟიმის ძველ საზღვრებში აღსადგენად.

ამან გარკვეული ნიადაგი შექმნა იმისათვის, რომ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში ნაციონალიზმს ემძლავრა. ეროვნული ინტერესების ზოგად-საკაცობრიო იდეალებთან თანხმობის აუცილებლობაზე მითითება მძაფრ რეაქციას იწვევდა. ამაში დიდი სახელმწიფოების და დიდი ერების ძველ პრეტენზიებს ხედავდნენ.

ამგვარ პირობებში მიმდინარეობდა მეცნიერებისა და კულტურის განვითარება სოციალისტური ბანაკის ქვეყნებში. ფილოსოფიური აზრი შინაარსობრივად ორად იყო გაყოფილი. მათი უმრავლესობა, რომელნიც სახელმწიფო სტრუქტურებსა და დაწესებულებებში იყვნენ დასაქმებული, ყველა ახალ პრობლემას უკვე გადაჭრილად თვლიდა მარქსიზმ-ლენინიზმის კლასიკოსებთან. დისიდენტური აზროვნება კი ან ფრანკფურტის სკოლის კვალად ცდილობდა გაბატონებული იდეოლოგიისათვის „ნამდვილი მარქსი" დაეპირისპირებინა, ანდა იატაკქვეშ ბეჭდავდა შრომებს, რომლებიც სოციალურად ძალზე ქმედითნი იყვნენ, მაგრამ თეორიულად ყოველთვის ვერ იდგნენ სათანადო დონეზე. საშუალო ხაზის გატარებას ცდილობდნენ ის ფილოსოფოსები, რომლებსაც სურდათ ახალი პრობლემატიკა მარქსიზმის კლასიკოსთა ციტატებს შორის მიეწოდებინათ მკითხველისათვის. თუმცა ამისათვის ზოგჯერ ისჯებოდნენ ხოლმე. საქართველოში ამის მაგალითები იყვნენ: კ. ბაქრაძე, ს. წერეთელი, ზ. კაკაბაძე, მ. მამარდაშვილი.

დასავლეთის მოაზროვნეთა წინაშე მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ამგვარი სიძნელეები არ იდგა, მაგრამ მსოფლმხედველობრივმა აზროვნებამ ღირებულებათა გადაფასების აუცილებლობა გააცნობიერა. ეს იმდენად რთულ ამოცანად მიიჩნიეს, რომ ფილოსოფიის ახალ კრიზისზე დაიწყეს მსჯელობა. ტოტალური სისტემებისაგან განთავისუფლებული ევროპელი მოაზროვნეები უმთავრეს ამოცანას კონკრეტული პიროვნების თავისუფლების დაცვაში ხედავდნენ. ისინი უჩვენებდნენ, რომ მატერიალურ უზრუნველყოფას თავისთავად არ მოაქვს პიროვნების თავისუფლება. იგი ზოგჯერ მის წინააღმდეგაც გამოიყენება. მათი აზრით, დასავლეთის მოწინავე ქვეყნების წარმოება არა მარტო აკმაყოფილებს მასების ძირითად მოთხოვნებს, არამედ აყალიბებს და წინასწარ განსაზღვრავს მათ ინტერესებს. იქმნება ე. წ. მასობრივი კულტურა. იგი თავისუფლების მტრად იქნა გამოცხადებული, რომელმაც ტოტალიტარიზმის აღორძინებამდე შეიძლება მიგვიყვანოს. აქედან გამომდინარე, განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა მასობრივი ცნობიერებისაგან განთავისუფლების და პასუხისმგელობის პრობლემებს (ფრანკფურტის სკოლა, ქ. პ. სარტრი, ა. კამიუ და სხვ.).

ახლებურად დადგა ცოდნისა და რწმენის მიმართების საკითხიც, რომელიც მარქსისტულ იდეოლოგიაში ერთმნიშვნელოვნად იყო გადაჭრილი ცოდნის სრული პრიმატის სასარგებლოდ, თუმცა სიტყვიერად კონსტიტუციაში რწმენის თავისუფლება იყო აღიარებული (გამონაკლისს წარმოადგენდა ალბანეთი, რომელიც 1967 წლიდან თავს ოფიციალურად ათეისტურ სახელმწიფოდ აცხადებდა. 5. 239). რელიგიურ რწმენას არც ნაციონალ-სოციალისტები წყალობდნენ, თუმცა ბედისწერისა ბრმად სჯეროდათ. ცოდნისა და რწმენის ახალი მიმართების დამკვიდრებას ხელი შეუწყო იმან, რომ XX საუკუნის დასაწყისიდანვე დასავლეთში შეხედულება მეცნიერების ბუნებაზე პრინციპულად იცვლება. უარყოფილ იქნა არა მარტო ასახვის თეორია (როგორც მატერიალისტური, ისე იდეალისტური), არამედ მეცნიერებათა კანონების მარადიულობისა და ურყეობის დებულებაც (ჰ. რიკერტი, ა. ნ. უაიტჰედი. ბ. რასელი და სხვ. ). განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიიღო მეცნიერებაში წარმოსახვის უნარმა. მეცნიერულობის გამსაზღვრელად სულ უფრო მეტად მიიჩნეოდა არა დასაბუთება, არამედ სამოქმედო პროგრამის პრაქტიკული შედეგები. ის პრინციპები, რასაც პრაგმატიზმი და ფიქციონალიზმი იცავდნენ, სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენდნენ. მარცხით დამთავრდა ანალიზური მეცნიერების წარმომადგენელთა (ჯ. მური, ბ. რასელი, ლ. ვიტგენშტაინი) ცდა, ყველაფერი ნათელი მარტივი საწყისებიდან გამოეყვანათ, ზუსტი მეცნიერული აზროვნების სფერო შემოეფარგლათ და მეტაფიზიკისაგან გამიჯნულიყვნენ. მათ თავად დასჭირდათ XIX ს-ის ბოლოდან ათვალწუნებული ჰეგელი. ეს უკვე ო. ქუაინის „ემპირიციზმის ორი დოგმიდან" (1951) დაიწყო. შეუძლებელი აღმოჩნდა როგორც ცნების თავის თავზე მიყენების აცილება (რასაც ბ. რასელი მოითხოვდა), ისე იმის განსჯაზე უარის თქმა, რისი გამოთქმაც არ შეიძლება (რასაც ადრინდელი ვიტგენშტაინი ამტკიცებდა). დღეს ანალიზური ფილოსოფიის წამყვანი მოაზროვნეები (მაგ., პიტსბურგის უნივერსიტეტის პროფ. ჯ. მაკდაუელი) ჰეგელის შესწავლას აუცილებლად მიიჩნევენ (7, 8).

რაკი მეცნიერებამ სინამდვილის ერთადერთ ჭეშმარიტად ამსახველად ყოფნის ძველ პრეტენზიებზე უარი თქვა, რელიგიურ რწმენას ხელახლა მიეცა ის ადგილი, რომელიც ერთ დროს კანტის მცდელობით გაუთავისუფლდა. შესაძლებელი გახდა მეცნიერებისა და რელიგიის წარმომადგენელთა თანასწორუფლებიანი დიალოგი. ეს კარგად გამოიყენა კათოლიკურმა ეკლესიამ, რომელმაც 60-იანი წლებიდან, შემწყნარებლობის პრინციპის წამოწევით, განახორციელა საინტერესო დიალოგები არა მარტო მეცნიერთა და თეოლოგთა შორის, არამედ სხვადასხვა აღმსარებლობათა წარმომადგენლებს და თვით მორწმუნეთა და ათეისტთა შორისაც. ამგვარი მცდელობებით ევროპული ფილოსოფია გადაურჩა ნიჰილიზმს, რომლის მესიტყვე და იმავე დროს მოწინააღმდეგე ფრ. ნიცშე იყო. დასავლეთმა ნიცშეს ნააზრევი კრიტიკულად აითვისა. ამის ერთ-ერთი მაგალითია სისტემის იდეასთან მიმართება. XX ს-ის ფილოსოფიამ გონების ძალა კი არ უარყო, არამედ შეზღუდული რაციონალიზმის სხვადასხვა სახე აირჩია. ნიცშე სისტემის შექმნის სურვილს უსინდისობად თვლიდა. იგი ჰეგელის სისტემის მსგავსს გულისხმობდა. ფილოსოფოსები არ დაეთანხმნენ საერთოდ სისტემის უარყოფის მოთხოვნას, მაგრამ ჩაკეტილი, აბსოლუტურობაზე პრეტენზიის მქონე სისტემების აღორძინებას კი არ შეეცადნენ, არამედ ე. წ. ღია სისტემების აგებას. ეს სისტემა, მეცნიერული კვლევისათვის აუცილებელი სისტემურობის დაცვასთან ერთად, ღიაა შემდგომი კვლევით მიღებული ახალი შინაარსისათვის. ამგვარი რაციონალიზმის ყოველი კონკრეტული გამოვლენა მხოლოდ სამუშაო ჰიპოთეზა შეიძლება იყოს. სისტემის ამ ახალი გაგების მაგალითად შეიძლება ჩავთვალოთ პოსტპოზიტივიზმის უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენლის კ. რ. პოპერის პოზიცია. წერილში „ღრუბლები და საათები" (1965) პოპერი დეტერმინისტული სისტემის ნიმუშად მიიჩნევს საათს. იგი ყველა თავის ნაწილში მკაცრად შეკავშირებული მექანიზმია, რომელიც ადგილს არ სტოვებს თავისუფლებისათვის. სულ სხვაა ღრუბლების ანდა მუმლის გროვის კავშირი. ეს ცვალებადი სისტემაა და ცვალებადობაში ერთიანობას წარმოადგენს. ეს თავისებური ინდეტერმინიზმია საშუალო სისტემასა და უსისტემობას შორის (6. 12-13).

ეს პროცესი ერთ-ერთი მაგალითია იმისა, რომ როგორც მეცნიერული კვლევის, ისე მსოფლმხედველობრივი აზროვნების განვითარება ხდება გონების მიერ საკუთარი თავის ახალი კრიტიკის გზით. შეიძლება ითქვას, რომ კანტის მიერ ჩატარებული წმინდა გონების თვითკრიტიკა გრძელდება XX ს-ში. მეცნიერულმა შემეცნებამ არა მხოლოდ თავისთავადი ნივთების რაობის გაგებაზე თქვა უარი, არამედ თავად მოვლენების შემეცნების სფეროშიც დაუშვა პრაგმატული კრიტერიუმი და ალბათობის პრინციპიც, რასაც კანტი უარყოფდა. მეორე მხრივ, ეს კანტის ხაზის გაგრძელება იყო, რამდენადაც XX ს-ში ხაზი ესმევა პრაქტიკული გონების პრიმატს, ანუ ზნეობის მიზნებისათვის მეცნიერული კვლევის დაქვემდებარებას. მეორე მსოფლიო ომის შედეგებით და ამ საუკუნის უდიდესი მეცნიერული მიღწევებით შექმნილ ახალ შესაძლებლობათა გათვალისწინების შესაბამისად, ამ პრინციპს სულ უფრო მეტი მნიშვნელობა ენიჭება. შემთხვევითი არ არის, რომ თანამედროვე ამერიკული ფილოსოფიის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წარმომადგენელს, ჰ. პათნემს (დაბ. 1926) დამსახურებად უთვლიან იმ ჰიპოთეზის წამოყენებას, რომ ცოდნა მორალურად უნდა იქნეს დაფუძნებული (7. 17). სპინოზას მიერ ახალ ფილოსოფიაში წამოწეული ზნეობის წარმმართველი როლის პრინციპი, რომელიც ყოველი ადამიანური წამოწყებისაგან მოითხოვდა მორალური სრულყოფისათვის ხელშეწყობას, როგორც საკუთარი არსებობის გამართლებას, ძნელად ეგუებოდა მისი სისტემის სრულ რაციონალიზმს. იგი ყოველივეს, როგორც სინამდვილეში, ისე ცნობიერებაში აუცილებლობას უმორჩილებდა და შემთხვევითობის არსებობას უარყოფდა. კანტმა განსხვავებული სფეროები მიუჩინა ზნეობრივს და არსისეულს, ჰეგელმა ამაში გონების ძალის დამცირება დაინახა და დიალექტიკურად გაგებულ აუცილებლობის სფეროში შეეცადა თავისუფლებისათვის ადგილი მოენახა.

XX ს-ის მსოფლმხედველობრივ ცნობიერებაში ამ პრინციპის მნიშვნელობა არსებითად გაიზარდა, რადგან გაცნობიერებულია არა მარტო ღმერთის არსებობის უეჭვო დასაბუთების შეუძლებლობა, არამედ თავად მეცნიერული თეორიისაც. საბოლოო ანგარიშით, ორივე შემთხვევაში ადამიანმა თავისი არჩევანით უნდა მისცეს მათ არსებობის უფლება და საკუთარ არჩევანს დაემორჩილოს. ასევე უნდა აირჩიოს კაცობრიობამ თავისუფლება და თანასწორობა. ამგვარ არჩევას, ადამიანთა კეთილი ნების, საყოველთაო სარგებლიანობის გათვალისწინების და გონიერების გარდა, სხვა საყრდენი არ გააჩნია. გაცნობიერებულ იქნა, რომ პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების ცდა (რაც ადამიანის ერთ-ერთი მახასიათებელია) ილუზიაა. სოციალური არჩევანის ბედზე, სამყაროს წინასწარ დადგენილ მიზანზე თუ გარდაუვალ ისტორიულ აუცილებლობაზე დაფუძნების ცდას ტოტალური საზოგადოების სხვადასხვა სახემდე მივყავართ. ამგვარი არჩევანიც არჩევანია და იგი პასუხისმგებლობას არავის ააცილებს.

XX ს-ის ფილოსოფია ზოგადისადმი ერთეულისა და კონკრეტულის უპირატესობის მტკიცებით დაიწყო. ეს ხდებოდა პიროვნების ღირებულებისა და შემწყნარებლობის აღიარების მიზნით. მაგრამ ამ პრინციპს წინ აღუდგნენ არა მარტო მარქსიზმის რუსი და შემდეგ საბჭოთა მიმდევრები, არამედ ლოგიკური პოზიტივიზმისა და, მის კვალად, ანალიზური ფილოსოფიის დამცველები. ისინი მეცნიერებაში დასაბუთების ერთადერთობას იცავდნენ და შორს იყვნენ შემწყნარებლობისაგან. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მათი გავლენა არსებითად შესუსტდა. ცხადია, ეს არ შეხებია სოციალისტურ ბანაკს, სადაც დიალექტიკური და ისტორიული მატერიალიზმის ერთადერთობას რეჟიმი აკანონებდა. პოსტპოზიტივისტურ და პოსტანალიზურ ფილოსოფიურ მიმართულებებს თანამებრძოლებად ექცნენ დასავლური მარქსიზმის წარმომადგენლები ფრანკფურტის სკოლიდან, ასევე თავდაპირველად რუსულ მარქსიზმზე ორიენტირებული მოაზროვნეები (რ. გაროდი, ლ. ალთუსერი, ა. მაკინტაირი და სხვ. )

მარქსისტულ-ლენინური ფილოსოფია ყველა სხვა ფილოსოფიურ მიმართულებას (საკუთარი რევიზიონისტების ჩათვლით) იდეალისტურს უწოდებდა და უარყოფდა მის ღირებულებას. ითვლებოდა, რომ იდეალისტური ფილოსოფია ყოველთვის მჩაგვრელი კლასების მსახურია და პროლეტარიატის წინააღმდეგი. დასავლეთის მრავალფეროვანი მიმდინარეობები ამგვარ ოპონენტთან მიმართებით გარკვეულად ერთიანდებოდნენ, თუმცა ერთმანეთს ხშირად არსებითად უპირისპირდებოდნენ. ამ დაპირისპირებაში ორივე მხარემ გარკვეული ცვლილება განიცადა. ცნობილია, რომ მარქსიზმის გავლენით, შემეცნების სოციოლოგიის შემქმნელმა მ. შელერმა (1874-1928) არა მარტო შემეცნების სოციალური განსაზღვრულობის პრინციპი ისესხა მარქსისაგან, არამედ ისეთი ცნებებიც, როგორიცაა „ბაზისი და „ზედნაშენი. ისიც ცნობილია, რომ ჟ. პ. სარტრი, რომელსაც ექსისტენციალიზმი დიდად უმადლის თავის პოპულარობას, აშკარად მიმართავდა მარქსიზმს, როცა კონკრეტული სუბიექტის ნებაზე მაღლა მდგომი ღირებულების დაშვების აუცილებლობას აცნობიერებდა. მან დაინახა, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში თავისი ყოფილი მოწაფის ა. კამიუს (1911-1960) ანარქიზმისაკენ მიმავალ გზას უნდა გაჰყოლოდა. კამიუ უფრო თანმიმდევრული იყო, სარტრი უფრო მართალი. მან ისტორიული მატერიალიზმის გარკვეული ღირებულება აღიარა (3. 14). მარქსის იდეების მნიშვნელობა აღიარა მ. ჰაიდეგერმაც. ცნობილ ნაშრომში „ჰუმანიზმის შესახებ (1946 ) იგი აღნიშნავდა, რომ „მარქსისტული შეხედულება ისტორიაზე სჯობნის ისტორიის შესახებ ყველა სხვა მოძღვრებას. ვერც ჰუსერლმა და, რამდენადაც აქამდე ვხედავ, ვერც სარტრმა, ვერ შეიმეცნეს ისტორიულის არსებითობა ყოფიერებაში. ამდენად, ვერც ფენომენოლოგიამ და ვერც ექსისტენციალიზმმა ვერ მიაღწიეს იმ განზომილებას, რომელშიც შესაძლებელია ნაყოფიერი დიალოგი მარქსიზმთან (3. 14). მეორე მხრივ, მარქსისტულ ფილოსოფიაში დაშვებული იქნა ისეთი დისციპლინები, როგორიცაა კატეგოროლოგია, ფილოსოფიური ანთროპოლოგია, ეთიკა, ესთეტიკა და სხვ. მეტიც, ფაქტობრივად, არსებობდნენ მარქსისტი პოზიტივისტები, მარქსისტი პრაგმატისტები, მარქსისტი ექსისტენციალისტები და სხვ. დასავლეთში მარქსიზმის კრიტიკოსთა დიდი არმია, ხშირად დიდი ინსტიტუტების სახით, გავლენას ახდენდა ფილოსოფიურ ამინდზე. მარქსის, ლენინის და მაო ძედუნის იდეები პოულობდნენ დამცველებს. მრავალ ქვეყანაში და უზარმაზარ ტერიტორიაზე გაბატონებულ ფილოსოფიას არც შეიძლებოდა გარკვეული ზეგავლენა არ მოეხდინა დანარჩენი მსოფლიოს აზროვნებაზე. თანაც იგი მატერიალიზმის დამცველად გამოდიოდა, რომელსაც მარქსიზმამდეც ჰყავდა და საბჭოთა მარქსიზმის კრახის შემდეგაც ჰყავს საყურადღებო მომხრეები. ისინი თავად ცნობიერების მატერიალობასაც კი ამტკიცებენ. მათ რიცხვს მიეკუთვნება ლონდონის სამეფო კოლეჯის პროფესორი დ. პაპინო (დაბ. 1947). იგი ამტკიცებს, რომ „არსებობენ მხოლოდ ფიზიკური მდგომარეობანი და სხვა არაფერი, რადგან სხვაგვარად არ აიხსნება ის, თუ როგორ შეუძლიათ იმ ვითარებებს, რომელნიც ცნობიერებისეულად მიგვაჩნია, გამოიწვიონ ფიზიკური შედეგები (9. 312). დეკარტის მიერ ამ სიძნელიდან ფსიქოფიზიკური პარალელიზმის დაშვებით გამოსვლის ცდა პაპინოს, ჩანს, არ აკმაყოფილებს. მას არც ის აწუხებს, თუ როგორ არსებობს „სახლობა, როცა სახლი დაიწვება. მეოცე საუკუნეში მეცნიერების დიდმა მიღწევებმა იმგვარი პრობლემებიც წამოსწიეს, რაც ადრე ფანტასტიკურად ითვლებოდა. ერთ-ერთია ხელოვნური ინტელექტის შესაძლებლობის საკითხი. იგი გერმანელმა ექიმმა და ფილოსოფოსმა პარაცელსმა (1493-1541) დააყენა და გოეთემ თავის „ფაუსტში", ჰომონკულუსის სახით, მისცა ბინა. მაგრამ დღეს ამ პროექტის პრაქტიკული განხორციელების შესაძლებლობების საკითხზე უფრო არსებითად იქცა მისი (და მსგავსი იდეების) განხორციელების ზნეობრივი თვალსაზრისით მიზანშეწონილობის საკითხი.

როგორც ყველა პრინციპს თუ იდეას, რომელსაც ადამიანი სახელმძღვანელოდ თუ ორიენტირად იღებს, ასევე ზნეობრიობისა და შემწყნარებლობის პრინციპებსაც სჭირდება დასაბუთება. დასაბუთების ცდას კი კვლავ ფილოსოფიის რაობის საკითხი მოჰყვება. მასთან დაკავშირებულ სიძნელეს ვერ გავექცევით იმის განცხადებით, რომ უნდა ვიფილოსოფოსოთ ფილოსოფიის რაობის თაობაზე საკითხის დასმის გარეშე. სხვა რომ არა, ამგვარ არჩევანსაც დასაბუთება სჭირდება. ამის ცდაა ამერიკელი ფილოსოფოსის რ. ნოზიკის (დაბ.1928) პოზიცია. იგი ამტკიცებს, რომ ადამიანის მიერ წამოყენებული ნებისმიერი პრინციპი რელატურია. აქედან გამომდინარე, შემწყნარებელი უნდა ვიყოთ სხვა ნებისმიერი პოზიციის მიმართ, ოღონდ ერთი პირობით, თუ მას თავად არ ექნება პრეტენზია აბსოლუტურობაზე. მეტიც, ნოზიკი სასარგებლოდ თვლის, სტიმულიც კი მივცეთ მოწინააღმდეგეს ალტერნატიული პოზიციის გასაძლიერებლად (7. 71).

როგორც ჩანს, ამერიკულმა ფილოსოფიამ მოახერხა არა მარტო ანალიზური ფილოსოფიის ცალმხრივი სციენტიზმისაგან განთავისუფლება, არამედ ფრანგული დესტრუქტივიზმის (ჟ. დერიდა და სხვ.) მიერ იზოსთენიის პრინციპის აღორძინების გამოცდილებაც გონივრულად გამოიყენა მსოფლმხედველობრივ აზროვნებაში ლიბერალური და შემწყნარებლური პრინციპების დასაცავად. იზოსთენია ფილოსოფიაში, კარნეადედან (214-129) მოყოლებული, საპირისპირო დებულებათა ტოლძალოვანი დასაბუთების შესაძლებლობას ნიშნავს. კანტმა მისი სფერო ოთხი ანტინომიით შემოფარგლა, ჰეგელმა კი ყველა ძირითადი ცნება ანტინომიური არსის მქონედ მიიჩნია (16. 20. 356). ამით მან მოხსნილი და შენახული სკეპტიკური პრინციპი გონების აბსოლუტურობის დასასაბუთებლად გამოიყენა. პოსტმოდერნისტებმა კი ჰეგელთან ერთად მის მიერ ნაქები დიდროც (1713-1784) გაიხსენეს და კვლავ გონების აბსოლუტურობის წინააღმდეგ წარმართეს იგი. ეს საინტერესო კავშირშია თანამედროვე გერმანული ფილოსოფიის ძირითად ინტენციებთანაც, სადაც ჰეგელისადმი აღორძინებული დიდი ინტერესი გონების სოკრატულ-კანტისეულ თვითკრიტიკასთანაა დაკავშირებული.

აბსოლუტურობაზე პრეტენზია აზროვნებაში ევროპელ მოაზროვნეებს აგონებს საზოგადოებაში ტოტალურ წყობას და შემწყნარებლობის უარყოფას. მიუხედავად მეორე მსოფლიო ომის შედეგებისა, დასავლეთ ევროპაში ფაშიზმის 12-წლიანი ბატონობა, ხოლო აღმოსავლეთში გაცილებით ხანგრძლივი არსებობა რეჟიმისა, მათთვის საეჭვოდ ხდიდა მსოფლმხედველობრივი აზროვნების ძირითად პრინციპებს. ეჭვქვეშ დადგა თვით პროგრესის არსებობის საკითხიც. ეჭვი საერთოდ ფილოსოფიის უფლებიანობასა და ღირებულებაზეც გავრცელდა. თუ ჰუსერლი საუკუნის დასაწყისში მიზნად ისახავდა შეემუშავებინა ფილოსოფია როგორც მკაცრი მეცნიერება, ხოლო ჰაიდეგერი ფილოსოფიას მეცნიერების საგანზე უფრო სიღრმისეული ვითარების გააზრებად მიიჩნევდა, XX საუკუნის შუა წლებიდან საყოველთაო ყურადღებას იპყრობს საკითხი: რა საჭიროა ფილოსოფია?

საკითხის ამგვარი დასმა მოულოდნელი არ ყოფილა. ცნობილი ინგლისელი ისტორიკოსი და ფილოსოფოსი რ. ჯ. კოლინგვუდი (1889-1943) აღნიშნავდა, რომ ნეოპოზიტივისტებმა ყველაფერი გააკეთეს ფილოსოფიის დევალვაციისათვის (8. 350). მათ გაანთავისუფლეს ფილოსოფია ყოველგვარი მეტაფიზიკური პრობლემებისაგან და, ამდენად, კონკრეტულ მეცნიერებათა გვერდით მის დამოუკიდებელ არსებობას საფუძველი გამოაცალეს. ფილოსოფიის ღირებულებაში დაეჭვებას ვერ შეუშალა ხელი ვერც მ. ჰაიდეგერის ნარკვევმა „რა არის ეს - ფილოსოფია?". აქ ავტორი მხოლოდ საპირისპირო შეხედულებათა კონსტატაციას იძლეოდა და შემდგომი კვლევის აუცილებლობაზე მიუთითებდა (10. 445).

მნიშვნელობა ჰქონდა იმასაც, რომ ჰაიდეგერის მიერ ყოფიერების შესახებ იმის მტკიცება, რომ იგი რაციონალურობა-ირაციონალურობაზე მაღლა დგას, არსებობის უფლებას მხოლოდ პოზიტივისტურად ორიენტირებულ მეცნიერებას და პოზიტივისტურ-პრაგმატისტულ ფილოსოფიას უტოვებდა. მეცნიერებას ხომ, ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე, შეუმეცნებადი ყოფიერების მხოლოდ ფაქტობრივი აღწერა და გამოთვლა რჩება? ფენომენოლოგიურ და ექსისტენციალისტურ მოძრაობაში პოზიტივისტური ელემენტების ზრდის მაუწყებელი იყო დიუსელდორფელ ფილოსოფოსთა კვლევანი. ამ ჯგუფის მეთაურმა, ჰუსერლის შესახებ ცნობილი გამოკვლევის ავტორმა ა. დიმერმა, წამოაყენა „ენციკლოპედიური სისტემური ფილოსოფიის იდეა" და ცდილობდა იგი თანამედროვე დოკუმენტაციის პრობლემებისათვის დაეკავშირებინა (11. 3).

ამგვარ სიტუაციაში გასაკვირი არაა, რომ ფრანკფურტის სკოლის ერთ-ერთი მეთაურის თ. ადორნოს მიერ 1962 წ. დასმულმა კითხვამ: „რაღა საჭიროა ფილოსოფია"? (12. 11) პასუხთა მთელი ნაკადი გამოიწვია. ეს ნაკადი თანდათან ფართოვდებოდა, რადგან ინდუსტრიული საზოგადოება, რომელიც ყველაფერს გამოთვლას უქვემდებარებს, ფილოსოფიას კონკრეტულ პასუხს თხოვს კითხვაზე და კონკრეტულ შედეგებსაც მოითხოვს მისგან. ამას უკავშირდება მისი დაფინანსების საკითხი. იმ პერიოდში თანდათან იკვეთებოდა აზრი, რომ კონკრეტული მეცნიერებანი და ტექნიკა თავად მოუვლიან საზოგადოებისათვის საჭირო ყველა პრობლემას. ისინი თავად იქცევიან იდეოლოგიად, ე. ი. თავად უვლიან მოცემული საზოგადოების გამართლების პრობლემას, ანდა მისი შეცვლის გზების საკითხს. ამგვარი ცნობიერების გამოვლენა იყო ფილოსოფიის, როგორც სპეციალობის და სასწავლო დისციპლინის თანდათან შევიწროება. ზოგან კათედრებიც დაიხურა და ფილოსოფიურ კვლევას დაფინანსება შეუწყვიტეს. დასავლეთ გერმანიაში იგი ზოგან სამეცნიერო ხარისხის მისაღებად აუცილებლად ჩასაბარებელი საგნების სიიდანაც ამოიღეს. ზოგჯერ იგი სპეციალობათა ნუსხაშიც არ იყო შეტანილი (13. 127, 267, 288). ფილოსოფიისადმი ამგვარი დამოკიდებულება დასავლეთ გერმანიით არ შემოიფარგლებოდა. 1975 წ. ციურიხის უნივერსიტეტში დახურეს ფილოსოფიის კათედრა (13. 128). ამერიკის შეერთებულ შტატებში ჰარვარდის უნივერსიტეტიდან დაითხოვეს ისეთი სახელგანთქმული ლოგიკოსი და ფილოსოფოსი, როგორიც არის ს. კრიპკე (14. 32).

ზოგიერთი მოაზროვნე გარკვეულად ამართლებდა კიდეც ხელისუფლების ამგვარ დამოკიდებულებას ფილოსოფიისადმი. ამ დარგის წარმომადგენლები თავად ვერ შეთანხმებულანო იმაში, თუ რა არის ფილოსოფია და რა საჭიროა იგი. მიუთითებდნენ, რომ თავად ნ. ჰარტმანი და მ. ჰაიდეგერიც ვერ შეთანხმდნენ ამაში. ჰაიდეგერისათვის - მისი მოძღვრება არის აზროვნების სწავლება, რომელიც უპირისპირდება ტრადიციული ფილოსოფიის მიზანს: სისტემის აგებას. ნ. ჰარტმანი კი სწორედ ტრადიციული ფილოსოფიის მიერ დასმული კითხვების ახლებურად გადაჭრას ცდილობს. სისტემის დასრულების პრეტენზია არც მას აქვს, მაგრამ „აზროვნებას" არ უპირისპირებს ფილოსოფიას (13. 92). ინგლისელმა ფილოსოფოსმა ე. გელნერმა, ასე ვთქვათ, ფაქტის არგუმენტი წამოსწია: ერთ დღეს ყველა პროფესიონალი ფილოსოფოსი რომ გაქრეს, ამერიკული საზოგადოების ცხოვრებაში არაფერი შეიცვლებაო (15. 27). ამ ლოგიკას საერთოდ ფილოსოფიაზე გავრცელების ტენდენცია აქვს: სოკრატეს დასჯით საზოგადოების ცხოვრებაში არაფერი შეიცვალა და სხვ., რასაც კვლავ ტოტალური საზოგადოებისკენ მივყავართ.

აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ფილოსოფიისადმი გულგრილობა არ ნიშნავს მსოფლმხედველობის მნიშვნელობის უარყოფას. ესაა ფილოსოფიის, როგორც მსოფლმხედველობის, დასაბუთების ცდის უარყოფა. ადამიანი არ არსებობს მსოფლმხედველობის გარეშე. ფილოსოფია ამ მსოფლმხედველობაში ნაგულისხმევი საფუძვლების ანალიზის და დასაბუთების ცდაა. მის მიმართ გულგრილობა და უარყოფითი დამოკიდებულებაც, ცხადია, შესაძლებელია, მაგრამ კულტურისათვის ეს უკვალოდ არ ჩაივლის ხოლმე. წარმოვიდგინოთ საკაცობრიო კულტურა პლატონის, არისტოტელეს, კანტის, ჰაიდეგერის და სხვათა გარეშე.

1978 წ. ბერლინში გამოვიდა ინტერნაციონალური ფილოსოფიური სემინარის მოხსენებათა კრებული: „ფილოსოფიის როლი და ფუნქცია. ამ საინტერესო სემინარის მოხსენებებიდან ჩანს, რომ ზოგჯერ ფილოსოფიისა და საერთოდ მსოფლმხედველობის ცნებები სათანადოდ გამიჯნული არ არის იმათთანაც კი, ვინც თვლის, რომ მსოფლმხედველობის აგება და დაფუძნება ფილოსოფიის ერთ-ერთი ამოცანაა. მაგ., მიუნხენელი ფილოსოფოსი ჰ. კრინგსი წერილში „ფილოსოფიის ეზოთერიკულობისა და ეგზოთერიკულობის შესახებ ამტკიცებს, რომ „ფილოსოფია არის ქმედითი. საზოგადოება და ისტორია დღეს, ისევე როგორც გუშინ, ფილოსოფიითაა განსაზღვრული, ალბათ, უფრო მეტად, ვიდრე ეს ზოგიერთისთვისაა სასურველი. ფილოსოფია ისევე ქმედითია, როგორც ჰორმონები ორგანიზმში, რომლებიც, როგორც ენერგიის წყარო, უმნიშვნელოა, მაგრამ მნიშვნელოვანია როგორც ბიოკატალიზატორები, რომლებიც ორგანულ პროცესებს ამოძრავებენ და წარმართავენ" (13. 150). კრინგსი თვლის, რომ ფილოსოფიის შედეგები შეიძლება სახიფათო და სულაც კატასტროფული იყოს მაშინაც კი, როცა იგი უმოქმედო და თავის თავში ჩაკეტილი ჩანს. ფილოსოფია ეზოტერიკულია როგორც თეორია, ხოლო ექსოტერიკულია, როცა საზოგადოებას დაეუფლება. ეზოტერიკულად ჩვენ შეგვიძლია ვიყოთ ანალიზის სკოლის მიმდევრები, მარქსისტები, რაციონალისტები, სკეპტიკოსები და სხვ. ექსოტერიკული კი ეს შეიძლება ნიშნავდეს ტოტალიტარიზმს, ანარქიას, დესპოტიზმს, ტექნოკრატიას და სხვ. ცხოვრებაზე ფილოსოფიის ზემოქმედება თითქოს ნათელია, მაგრამ, ფაქტობრივად, ვერაფერს გავარკვევთ, თუ ერთმნიშვნელოვან მიმართებას არ დავამყარებთ ეზოტერიკულ თეორიასა და ექსოტერიკულ პრაქტიკას შორის. მაგ., რაციონალიზმსა და ტოტალიტარიზმს შორის. ამას კი კრინგსი არ აკეთებს. გარდა ამისა, ფილოსოფიისა და მსოფლმხედველობის რთული დამოკიდებულება არ დაიყვანება ეზოტერიკულისა და ექსოტერიკულის მიმართებაზე.

ზოგი ცდილობს ფილოსოფიის რაობა გაარკვიოს მისი ფუნქციების ჩამოთვლის გზით. მანჰაიმის უნივერსიტეტის პროფესორი რ. შპეხტი ფილოსოფიის სამ ფუნქციას გამოჰყოფს: კრიტიკულს, მასტაბილიზებელს და მეტაფიზიკურს. მისი აზრით, უკანასკნელი მათგანი ეჭვქვეშ დადგა უკვე XII ს-ში და დღესაც საეჭვოდაა მიჩნეული. მიუხედავად ამისა, იგი მარად დარჩება, რადგან განსხვავებით მეცნიერული ჭეშმარიტებისაგან, რომლის საპირისპირო დებულება მცდარია, ფილოსოფია იკვლევს, როგორც ნ. ბორი (1885-1965) ამბობდა „ღრმა ჭეშმარიტებებს", რომელთა საპირისპიროც შეიძლება ჭეშმარიტი იყოს (13. 164). ისინი აუცილებელია როგორც კრიტიკისათვის, ისე სტაბილიზაციის, ანუ საზრისის მინიჭებისათვის. ფილოსოფიური თეორიისა და მსოფლმხედველობის მიმართებაზე პასუხი არც აქაა გაცემული, არც იმ საფუძველზეა მითითებული, რაც ნიშანთა ნახსენებ ჩამოთვლას ამართლებს.

ციურიხელი ფილოსოფოსი ვ. ციმერლი (დაბ. 1945) თვლის, რომ ფილოსოფიას მეცნიერებისაგან განსხვავებული ფუნქცია უნდა ჰქონდეს. მისი სპეციფიკა და საფუძველი მეცნიერებისაგან განსხვავებულ სისტემაში უნდა ვეძიოთ. ადამიანის სასიცოცხლო გარემოში ეს სისტემები ერთმანეთს უკავშირდებიან როგორც ნაწილსისტემები. ფილოსოფიის დანიშნულებად ვ. ციმერლი თვლის ადამიანსა და ბუნებას შორის იმ გაუცხოების გადალახვას, რომელიც XX ს-ში მეცნიერებისადმი ადამიანის უსაზღვრო ნდობის შედეგად წარმოიშვა. ფილოსოფიას აუცილებელი მიმართება აქვს როგორც გარე სამყაროს და საზოგადოების საარსებო პირობებთან, ისე საკუთარ იმანენტურ კანონზომიერებასთან. თითოეული ამ მხარის მოცილება კლავს ფილოსოფიას. ვ. ციმერლი აქაც არ უშვებს შემთხვევას ფრანკფურტის სკოლის ყოფილი მესიტყვის ი. ჰაბერმასის (დაბ. 1928.) გასაკრიტიკებლად. ჰაბერმასისათვის „ფილოსოფია თავისი დიდი ტრადიციების ერთგულია, როცა იგი მათ უარყოფს". ციმერლისათვის იგი ასეთია მაშინაც, როცა იგი ტრადიციის განახლებას მისი გაგების საფუძველზე ცდილობს (13. 210). აქ განვითარების, როგორც მოხსნა-შენახვის გაგების აუცილებლობის საკითხი სამართლიანადაა დასმული.

ამერიკელი ფილოსოფოსი ი. კოკელმანსი, რომელსაც ექსისტენციალიზმის გავლენა ატყვია, თანამედროვეობაში ფილოსოფიის მნიშვნელობის დასადგენად გამოდის ჰეგელის იმ დებულებიდან, რომ ადამიანის არსების ყოველი გამოვლენის გასაგებად აუცილებელია მისი ისტორიული განხილვა. ფილოსოფიაც ადამიანის არსების ერთ-ერთი გამოვლენაა. ამდენად, ფილოსოფიის ისტორიულობა ადამიანის ისტორიულობაში ეფესვება.