Srbi u Americi

By Marko i Dušan Lopušina

Već dve stotine godina Srbi osvajaju zemlju koju su belci oteli od Indijanaca. U Ameriku su prvo odlazili bokeljski mornari, srpski misionari i avanturisti, brdska sirotinja sa Balkana, seljaci i radnici. Prvi Srbin koji se zvanično naselio u Ameriku bio je Vojvođanin Đorđe Šagić. Srpski doseljenici su američko tlo naseljavali početkom XIX veka kada su ulazili u južne države – Luizijanu, Teksas i Novi Meksiko – tada pod Španijom i Francuskom. Ulazilo se preko Kalifornije, jer je ona bila poljoprivredni raj, a potom i zlatni rudnik, pa su srpski pioniri naseljavali zapadne gradove, Los Anđeles i San Francisko. Lagano su se širili prema kontinenalnom delu, ka Nevadi, Juti, Montani, Arizoni i Pensilvaniji. U ovim državama Srbi osnivaju svoja prva nacionalna društva, podižu Crkvu Sveti Sava u Džeksonu i otvaraju redakcije svojih novina. Nažalost, osnivaju i prva groblja. Prva seoba Srba ka Americi, od oko 150.000 ljudi, trajala je sve do Prvog svetskog rata. Malo ko od tih Srba tada uspeo je da ostvari priželjkivani san, da se obogati i vrati kući, jer su uglavnom okopavali njive, dubili rudarske jame i kopali sopstvene grobove. Razočarani Srbi su zato ispevali pesmu u kojoj je ta daleka Amerika – ljudska čemerika.

• Language: Српски језик
• Publisher: Agencija TEA BOOKS
• Release date: Dec 7, 2017
• ISBN: 9788663290976

Book preview

1815–2010

Impresum

Copyright © 1997, 2000, 2010 Marko i Dušan Lopušina

Copyright za digitalno srpsko izdanje © 2013 Agencija TEA BOOKS

Glavni i odgovorni urednik

Tea Jovanović

Kompjuterski slog

Agencija TEA BOOKS

Dizajn korica

Agencija PROCES DIZAJN

Izdavač

Agencija TEA BOOKS

Por. Spasića i Mašere 94

11134 Beograd

Tel. [phone]

[e-mail]

www.teabooks.rs

Ova publikacija u celini ili u delovima ne sme se umnožavati, preštampavati ili prenositi u bilo kojoj formi ili bilo kojim sredstvom bez dozvole autora ili izdavača niti može biti na bilo koji drugi način ili bilo kojim drugim sredstvom distribuirana ili umnožavana bez odobrenja izdavača. Sva prava za objavljivanje ove knjige zadržavaju autor i izdavač po odredbama Zakona o autorskim pravima.

OSVAJANJE INDIJANSKE ZEMLJE

Već dve stotine godina Srbi osvajaju zemlju koju su belci oteli od Indijanaca. U Ameriku su prvo odlazili bokeljski mornari, srpski misionari i avanturisti, brdska sirotinja s Balkana, seljaci i radnici. Prvi Srbin koji se zvanično naselio na tlu Amerike bio je Vojvođanin Đorđe Šagić. Srpski doseljenici su američko tlo naseljavali početkom XIX veka kada su ulazili u južne države – Luizijanu, Teksas i Novi Meksiko – tada pod Španijom i Francuskom. Ulazilo se preko Kalifornije, jer je ona bila poljoprivredni raj, a potom i zlatni rudnik, pa su srpski pioniri naseljavali zapadne gradove, Los Anđeles i San Francisko. Lagano su se širili prema kontinentalnom delu, ka Nevadi, Juti, Montani, Arizoni i Pensilvaniji. U ovim državama Srbi osnivaju svoja prva nacionalna društva, podižu Crkvu Sveti Sava u Džeksonu i otvaraju redakcije svojih novina. Nažalost, osnivaju i prva groblja.

Prva seoba Srba ka Americi, od oko 150.000 ljudi, trajala je sve do Prvog svetskog rata. Malo ko od tih Srba tada uspeo je da ostvari priželjkivani san, da se obogati i vrati kući, jer su uglavnom okopavali njive, dubili rudarske jame i kopali sopstvene grobove. Razočarani Srbi su zato ispevali pesmu u kojoj je ta daleka Amerika – ljudska čemerika.

Ubrzana industrijalizacija SAD na početku XX veka pomerila je američke Srbe iz Kalifornije na istok, u Pensilvaniju i Ilinois, jer je na njenim njivama, a posebno u rudnicima i čeličanama, bilo dosta posla. Ekonomski razvoj Amerike privukao je i nove doseljenike iz srpskih zemalja, koji su ulazili sa Istočne obale u okolna rudarska naselja i u novi industrijski centar, Geri kod Čikaga. Ova seoba, koja je trajala do početka Drugog svetskog rata, nije bila masovna, jer ekonomska recesija i stroge kvote za doseljenike nisu svim Srbima pružali šansu da se usele u Ameriku.

U tom periodu uzbuđeni zbog ratnih događanja na Balkanu i posebno u otadžbini, američki Srbi formiraju prvu nacionalnu i političku organizaciju, Srpsku narodnu odbranu – SNO. Po završetku rata 1945. započeo je treći talas useljavanja Srba u SAD, koji je trajao punih dvadeset godina. Tada se uselilo oko 250.000 bivših ratnih zarobljenika, izbeglica i raseljenih lica, protivnika komunizma u novoj Jugoslaviji, kojima je Amerika davala prividni status političkih emigranata. Njihova glavna američka luka bio je Njujork, iz kog su se Srbi selili duž Čikaškog basena i Kalifornije. U Čikagu je bilo sedište Srpske pravoslavne crkve i Srpske narodne odbrane, u Pitsburgu je postojao Srpski narodni savez, u Njujorku je delovalo Udruženja boraca Jugoslovenske kraljevske vojske.

Odbegli monarhisti, pripadnici nacionalnih snaga i antikomunisti, koji nisu želeli da žive u Titovoj Jugoslaviji, u Americi su sredinom XX veka stvorili izuzetno snažnu srpsku koloniju. Podigli su stotinak pravoslavnih hramova i ojačali srpsku koloniju u SAD. S velikim trpljenjem dočekali su Titove ekonomske migrante, a s oduševljenjem Miloševićeve iseljenike.

Prema popisu stanovništva SAD u 1990. godini, kao Srbi i Jugosloveni registrovano je oko 380.000 naših ljudi. Uznemireni zbog albanskog secesionizma na Kosovu i Metohiji, Zapadnog rasturanja zemlje i medijskog rata protiv srpskog naroda, naši iseljenici su 7. decembra 1990. u Klivlendu stvorili novu srpsku političku asocijaciju, Kongres srpskog ujedinjenja – KSU.

Američkim Srbima su u petom talasu doseljavanja, izazvanom građanskim ratom 1991. i raspadom SFRJ, iz otadžbinskih zemalja počeli da se pridružuju vojni begunci, izbeglice, stručnjaci i mlada srpska inteligencija. Prva stanica novih doseljenika u Americi bili su grad Tuson u Arizoni, Čikago i okolna mesta, potom Detroit, Pitsburg, Njujork, Los Anđeles i San Francisko. U SAD, prema popisu, danas živi oko 560.000 Srba. Srpska kolonija s pola miliona duša u velikoj Americi ima status „male etničke zajednice".

Srbi su za dva veka osvajanja bivše indijanske zemlje uspeli da postanu deo istorije Sjedinjenih Američkih Država. Tu istoriju prvi su ispisivali brodski slepi putnik Đorđe Šagić, episkopi Dabović, Mardarije, Nikolaj, Dionisije, naučnici Mihailo Pupin i Nikola Tesla, patriota Mihailo Dučić i pesnik Jovan Dučić, kralj Petar II Karađorđević, princ Andreja i kneginja Jelisaveta, četničke vojvode Đujić, Jevđević, Đurišić, košarkaški genije Petar Pit Maravić, filmski umetnik i oskarovac Mladen Sekulović, poznat kao Karl Malden, pisci Vilijam Jovanović, Čarls Simić i Stiv Tešić. Takođe i političari Majk Stepović, Helen Delić-Bentli, Miroslav Đorđević.

Naposletku, tu su i čarobnjaci kičice Arso Ivanović, Sava Rakočević, pisci Borivoje Karapandžić, Milorad i Slobodan Drašković, Nikola Moravčević, Nataša Radojčić, naučnik Bogdan Maglić, košarkaški div Vlade Divac, plivački šampion Milorad Čavić, mladi genijalni pronalazač Marko Popović i mnogi drugi znameniti ljudi.

Srbi danas u Americi imaju pet dobitnika Oskara, trojicu vlasnika Pulicerove nagrade, dva kongresmena i jednog guvernera, ali i stotinak vrhunskih profesora, reditelja, glumaca, muzičara i sportista. Uspelo nam je da Holivud pretvorimo u srpsko selo i da na američke univerzitete uselimo preko 2.000 studenata, za koje se tvrdi da su nove Tesle.

Mnogi od njih su se povremeno ili trajno vratili u otadžbinu. Neki da žive u Srbiji, a neki da u srpskim zemljama potraže svoje davno izgubljene korene. Koliko danas ima Srba u SAD utvrdiće popis stanovnika, koji je počeo u proleće 2010. godine. Srpska organizacija Kongres srpskog ujedinjenja tim povodom je povela kampanju da se Srbi u popisu izjasne i potvrde svoje srpsko poreklo. Očekuje se da nas bude najmanje milion u SAD.

Najvažnije od svega je to što su američki Srbi sačuvali svoj nacionalni identitet i što se nisu utopili u veliku Ameriku. Tome je ponajviše doprinela Srpska pravoslavna crkva, koja je za jesen 2010. priredila doček novog srpskog patrijarha Irineja. Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Irinej treba da dođe prvi put u SAD na proslavu stogodišnjice osnivanja hrama Sveti Sava u San Gabrijelu, u Kaliforniji, gde se naselio prvi Srbin pre dva veka.

Kada je u proleće 2010. američki fotograf Lari Malete iz Hjustona odlučio da poseti zemlju rođenja njegovog čukundede Đorđa Šagića i prvog srpskog pionira u SAD, poznatijeg kao Džordž Fišer, točak srpske istorije u Americi pokrenuo se unatrag. Ovom knjigom želimo da otkrijemo i prikažemo deo te bogate srpske istorije u Americi.

Autori

Na Vidovdan, 28. juna 2013. godine

PRVI SRBIN

– Ko si ti, mladiću?

– Ja sam pecaroš!

– Kako ti je ime?

– Đorđe pecaroš, fišer!

– O, ti si Džordž Fišer?

Ovaj dijalog vodio se davne 1815. godine na obalama mora oko Filadelfije, između mladog srpskog doseljenika i lokalnog policajca. Izgovorivši jedinu reč koju je znao na engleskom, Đorđe Šagić, došljak iz Vojvodine, zapisan je u američku policijsku beležnicu kao Džordž Fišer.

„Bilo je Srba na američkom kontinentu i pre Đorđa Šagića. Izvesni Jovan Mišković je davne 1740. stigao u Kaliforniju brodom i tu proveo punih pet godina. Potom je došao i Vule Jelić s porodicom, iz Boke Kotorske. Međutim, Đorđe Šagić ili Đorđe Ribar u Imigracionom birou zvanično je registrovan kao prvi Srbin – useljenik u Ameriku", piše Aleksandar Saša Slavković u svom romanu Imigrant, posvećenom ovom Vojvođaninu koji je zvanično prvi stupio nogom na tlo Amerike.

Rano doseljavanje Srba u Ameriku, kako tvrdi dr Vladimir Grečić, obuhvata period tokom XIX veka, mada niko sa sigurnošću ne može da kaže kada i gde su se prvi put Srbi doselili u SAD. Drugim rečima, ne postoje pisani tragovi o prvim srpskim iseljavanjima u SAD. Bili su to uglavnom Srbi iz Austrougarske i Crne Gore. Pretpostavlja se, naime, da je na dubrovačkim brodovima koji su plovili do američke obale još tokom XVIII veka, među mornarima bilo i Srba iz Dalmacije, Boke Kotorske, Hercegovine, Bosne, Like i Korduna. Nije, međutim, poznato da li su ostajali da žive u Americi.

Kad su Rusi došli u regiju San Franciska 1806. godine, da nađu potrepštine za svoje kolonije na Aljasci, severno od grada sagradili su tvrđavu, Fort Rosiju. Danas je poznata kao Fort Ros. Tu su podigli i pravoslavnu kapelu.

Godine 1841, zbog ekonomskih problema, morali su da prodaju utvrđenje.

Za građane Aljaske, i za Srbe, Grke i Sirijce, koji su dolazili narednih decenija, ruska kolonija je imala veliku religijsku vrednost. Prvi srpski doseljenici, pridošli iz Dalmacije, Boke, Hercegovine, koji su stigli pošto je zlato otkriveno, našli su duhovni dom kod pravoslavnih Rusa.

„Zvuci pravoslavne molitve čuli su se u Kaliforniji prvi put u Fort Rosu", pisao je Dabović o važnosti ove tvrđave. Fort Ros bio je smešten u gradiću Bodega. Prema svedočenju francuskog trgovca Ogista Bernara Diho-Silija iz 1828. godine, u ruskom utvrđenju nalazile su se elegantne kuće, voćnjaci, polja kukuruza, pasulja, krompira, velika skladišta i radionice. Pravoslavna kapela bila je kao bastion u jugoistočnom ćošku Fort Rosa. Sve kuće bile su napravljene od drveta, ali veoma brižno i kvalitetno. U njima su, pored Rusa, živeli i Srbi i Grci, ali detaljnijih podataka i imena srpskih porodica nema. Istoričari samo pretpostavljaju da su srpski mornari zajedno s Rusima bili na Aljasci početkom XIX veka.

Među glavnim odredištima srpskih mornara, osobito lučkih, bila je luka Nju Orleans, koja se razvila tek pošto je Amerika kupila od Napoleona luizijansku teritoriju. Prva značajnija grupa Srba dolazi u Nju Orleans tridesetih godina XIX veka. To su bili trgovci, lingvisti, moreplovci jadranske obale – Crnogorci, Bokelji, Dalmatinci. Obrazovani i sa znanjem više jezika, lako su se uklapali u novu sredinu i postizali lični uspeh. Malo je bilo siromašnih među njima.

Da bi se razlikovali od ostalih Slovena iz Evrope, naši ljudi su, kako tvrdi dr Krinka Vidaković Petrov, sebe nazvali „ilirski Slavjani".

Kada su otkriveni rudnici zlata, krajem četrdesetih godina, mnogi Srbi iz Nju Orleansa preselili su se u Kaliforniju. Ovi Srbi bili su statistički svrstani kao doseljenici iz „nemačkih država". Prema nalazima Adama Eterovića, Srbi u Americi prvi put se pominju 5. marta 1848. u beogradskom listu Podunavka, kada je Spiridon Popović u članku pod naslovom „Srbi u Americi" napisao da je u Nju Orleansu bilo 300 naših ljudi; bilo ih je, zatim, 300 u Meksiku; 250 u Teksasu; 200 u San Francisku; 200 u Njujorku; 200 na Floridi; 160 u Filadelfiji; 100 u Vašingtonu; 100 u Bostonu; 120 u Mobilu; samo 50 Srba u Luisvilu i 30 u Čarlstonu.

Zvanično registrovan kod imigracionih vlasti prvi srpski useljenik stigao je u Ameriku brodom Delaver iz nemačke luke Hanover do Filadelfije, septembra 1815. Prema pisanim tragovima u američkoj državnoj administraciji, to je bio Đorđe Šagić. Ovaj prvi Srbin je u američkoj Novoj zemlji dobio ime Džordž Fišer (George Fisher).

„Rođen je u Austrougarskoj, 30. aprila 1795. u porodici doseljenika iz Srbije, koji su u okolinu Budimpešte došli u talasu velike Seobe Srba pod pritiskom Turaka. Naime, Šagićeva familija se iz Srbije doselila u drevni grad Šekešfehervar, mesto krunisanja mađarskih kraljeva. Srbi su ovaj grad nazivali Stoni Beograd. Nakon smrti oca, Đorđe dolazi u Sremske Karlovce, centar Srpske pravoslavne crkve, gde pohađa gimnaziju i stiče klasično obrazovanje. Namera porodice Šagić je bila da se Đorđe školuje za sveštenika. Učio je u Sremskim Karlovcima veronauku, nemački, grčki i latinski, što mu je kasnije dobro došlo u Americi. Sa osamnaest godina Đorđe Šagić napušta školu i prelazi u Srbiju 1813. godine, gde se priključuje voždu Karađorđu i ustanicima u borbi protiv Turaka. Učestvovao je s protama Tomom i Petrom u bitkama za odbranu Beograda", opisuje Aleksandar Slavković životni put mladog Šagića.

Nakon poraza koji su srpski ustanici pretrpeli, Šagić beži u Austriju. Proveo je dve godine lutajući na lađama Dunavom kao trgovac, da bi se 1815. u Hamburgu ukrcao na brod Delaver za Ameriku.

„Đorđe se ukrcao kao ’otkupljenik’, jer nije imao novca za kartu. U to vreme, kapetan broda je praktikovao da, ukoliko ima slobodnih mesta na brodu, prima i one koji nisu imali novca za kartu, s tim da ih, kad stigne do odredišta ’proda’ onome kome su potrebni radnici i spreman je da kapetanu broda plati kartu za njih. Pre iskrcavanja, pošto nije imao novca da plati kartu, vlasnik broda ga je ščepao s namerom da ga zadrži i za njega traži otkupninu od nekoga kome budu bili potrebni radnici. Šagić je s još dvojicom uspeo da pobegne s broda, pre nego što je prispeo u luku u Filadelfiji, i pridružio se ribarima koji su na obali pecali. Tada ga je policajac legitimisao", kaže Šagićev biograf Slavković.

Neko vreme Đorđe Šagić je radio po Filadelfiji i Nju Orleansu. Mladi Šagić je bio lepotan, kicoš i veliki zavodnik. Iz Evrope je došao s odličnim znanjem četiri svetska jezika, pa mu engleski nije predstavljao problem. Čim je stigao oženio se 1815. godine Elizabetom Dejvis iz Misisipija i naselio se kod njenih roditelja. Imali su tri sina, ali je najpoznatiji bio Hiram Fišer, s kojim je Đorđe Šagić po Kaliforniji u vreme zlatne grobnice iskopao dve bisage zlata. Šagić se od prve žene Elizabet Dejvis razveo 1839. godine.

Avanturista u duši, planirao je da ide u Teksas s ekspedicijom Džejmsa Longa, što mu se i ostvarilo. Teksas je tada pripadao Meksiku i Šagić nije slutio da će tamo ostati punih dvadeset godina.

„Naime, kada je moj čukundeda Šagić 1829. postao meksički državljanin, kao obrazovan čovek, sklon biznisu, ugovorio je posao oko naseljavanja 500 američkih porodica na zemlju u Teksasu, koja je ranije pripadala Hejdenu Edvardsu. Imenovan je te godine za carinika u Port Galvestonu, ali nije dobio punomoćje. Naredne, 1830, imenovan je za direktora luke Galveston. Krajem godine postao je sekretar grada San Felipe", pripoveda Šagićev čukununuk Lari Malete iz Hjustona, koji i danas čuva porodične uspomene na dedu.

U Meksiku je Šagić bio i direktor carine u Galvestonu, zatim carinik u Matamorosu, ratni komesar, vlasnik štamparije i knjižare i urednik. Do 1835. izdavao je na španskom jeziku nedeljni list Merkurio del Puerto de Matamoros u Matamorosu. Taj nedeljnik je bio suviše liberalan za meksičke zvaničnike, te je prouzrokovao njegovo seljenje, pa i odlazak iz Meksika. U oktobru 1835. godine Šagić se već nalazi u Nju Orleansu kao sekretar Hosea Meksije, s kojim je organizovao pokret protiv centralističke vlade. Kako taj bunt nije uspeo, Šagić se zaposlio kao generalni komesar i sekretar ekspedicije za Tampiko.

Đorđe Šagić je, kako pokazuju istorijska dokumenta koja se nalaze u Nacionalnom muzeju u Hjustonu, aktivno učestvovao u uspostavljanju nezavisnosti države Teksas 1836. godine. Napustio je Meksiko i u glavnom gradu nove američke države afirmisao se kao trgovac i advokat. Ima dokumenata koji pokazuju da je Šagić tj. Fišer 1840. godine bio član gradskog odbora Hjustona, a 1843. je radio kao major u miliciji Teksasa.

U međuvremenu se, u luci Port Galveston, oženio drugi put, gospođom Pejdž. Venčanje je obavljeno 20. jula 1840. godine.

Šagić je bio učesnik u ratu između Amerike i Meksika od 1846. do 1848. godine. U muzeju u Hjustonu sačuvana je prepiska Džordža Fišera s američkim političarima oko statusa Teksasa. Koliko je Đorđe Šagić bio uvažena ličnost Teksasa, govori i činjenica da se danas u Nacionalnom muzeju u Hjustonu čuva njegov veliki portret.

„Željan avantura i novih otkrića, Šagić je 1849. s najstarijim sinom, Hiramom Fišerom, koji je tada imao dvadeset osam godina, krenuo u Kaliforniju, jer je i njega zahvatila zlatna groznica. U to vreme u Kaliforniji je postojalo Udruženje srpskih kopača zlata, koji su se organizovali kako bi sačuvali svoje blago. Posle samo godinu dana, zbog biznisa i svojih tajnih poslova, preko Pacifika seli se u Panamu. Njegov prvi sin Hiram 1851. vraća se majci u Misisipi s bisagama zlata", svedoči Šagićev čukununuk Lari Malete.

Kako se u međuvremenu treći put oženio, s Meri Karolajn Fleming 13. aprila 1848. godine, tri godine kasnije Đorđe Šagić se s porodicom vraća u San Francisko. Zahvaljujući poznavanju Meksikanaca i znanju španskog jezika, postao je sekretar Zemljišne komisije za Kaliforniju. Za vreme njegovog rada u ovoj komisiji, do 1856. rešeno je oko 800 slučajeva deobe preko 12 miliona jutara zemlje. U San Francisku Šagić je jedno vreme bio i sudija za vešanje, jer je izricao oštre kazne neobuzdanim kaubojima, rančerima i konjokradicama. Potom je bio izveštač u Američkom građanskom ratu, od 12. aprila 1861. do 26. aprila 1865. godine.

Kako tvrdi pisac i hroničar Borivoje Karapanždić iz Klivlenda, iz tog ratnog vremena pominje se i izvesni kapetan Mihailović, koji se borio u armiji Federacije, pod komandom Abrahama Linkolna.

„Kao predstavnik kalifornijskih vlasti u San Francisku, prvi srpski doseljenik Đorđe Šagić nije zaboravljao svoje poreklo i svoj narod. Sredinom XIX veka, kada su Srbi počeli da podižu svoju prvu crkvu u Džeksonu, Šagić im se pridružio i pomogao da osnuju malu, ali brzo rastuću koloniju srpskih doseljenika u Kaliforniji. Ova zajednica okupljala je Srbe i značajan broj Hrvata, uglavnom iz Dalmacije. Sebe su nazivali Slavonians. Kada je nekoliko pravoslavnih hrišćana 1864. u San Francisku osnovalo Grčko-rusko-slavonsku pravoslavnu istočnu crkvu kao dobrotvorno društvo, u kome su Srbi činili većinu, Šagić je postao njihov istaknuti član i blizak saradnik Sebastijana Dabovića, misionara Ruske crkve i osnivača Srpske crkve u Americi. Šagić je bio i prvi predsednik Ruskog i panslavenskog dobrotvornog društva osnovanog u San Francisku 1857. godine i član Društva pravoslavaca", kaže njegov biograf Aleksandar Slavković.

Ilirski Slavjani

Prva organizacija „ilirskih Slavjana", odnosno bokeljskih i dalmatinskih doseljenika u Americi bilo je Slavjansko-ilirsko potporno društvo, formirano 1859. u San Francisku. Društvo je delovalo kao osiguravajuća kompanija, u kojoj su Srbi ulagali novac u zajedničku kasu, za penzije ili neophodnu pomoć u teškim danima iseljeništva. Pokretanjem srpskih novina Slavjan u San Francisku urednik Đorđe Šagić pokušao je da informiše ondašnji američki svet o problemima pravoslavnih Srba i Grka na Balkanu, pod turskim osvajačem.

Srbi, Rusi i Grci okupljali su se u Grčko-rusko-slavjanskoj parohiji od 1864. godine, a potom i u zajedničkom Rusko-srpskom potpornom društvu San Franciska. Aktivisti u parohiji bili su Nikola Dabović, Luka Zenović, Savo Martinović, dok su u osiguravajućem društvu bili Đorđe Šagić i Nikola Gregorić. Njihovo glasilo Slavjan je 1871. izlazilo na srpskom, ruskom i grčkom jeziku. U znak zahvalnosti zbog njegove podrške borbi za nezavisnost Grčke, kralj Đorđe I je 1870. godine imenovao Šagića za prvog grčkog konzula u Kaliforniji.

Interesovanje Amerikanaca za ovog neobičnog Srbina, kojeg znaju samo pod imenom Džordž Fišer, raste poslednjih godina, jer je Šagić identifikovan kao značajna istorijska ličnost. Naime, istoričar Džon Livingston je Fišera prepoznao ne samo kao učesnika revolucija u Meksiku i Teksasu sredinom XIX veka već i kao autora Memoara, koji predstavljaju začetak avanturističke proze u SAD. Naime, kada je Livingston 1853. pisao prvu knjigu o znamenitim Amerikancima, među 200 najuglednijih ličnosti uvrstio je i Šagića tj. Džordža Fišera. Tako je u knjizi Portraits of Eminent Americans Now Living ostalo zapisano:

„Džordž Fišer je najbolji živi lingvist, budući da zna osamnaest jezika. Govori tečno srpski, mađarski, nemački, grčki, engleski, španski, portugalski, francuski i italijanski, a poznaje mnoge druge jezike, kao što su latinski, ruski, poljski, češki, slovački, moravski, hrvatski, dalmatinski, crnogorski i druge."

Istoričar Tomas Striter iz Hjustona za Šagića je napisao:

„On je lingvista, pustolov s fizičkom i psihičkom hrabrošću i odvažnošću, spletkar. Raskalašni ljubitelj svog imena, željan da vidi svoje ime u štampi, gotovo ucenjivač. Fišer je jedan od neobičnih karaktera koji je gravitirao Teksasu i, u to vreme, oduševljavao njegove anale."

Džon Henri je u svojoj studiji o pionirima Teksasa o Šagiću rekao:

„Postojala su četiri čoveka pod imenom Džordž Fišer. Prvi Fišer, koji je figurirao u Teksasu pre, tokom i posle revolucije. Zatim Džordž Fišer u svojstvu činovnika i prevodioca. Ali postoji i Džordž Fišer kao Grk i diplomata koji je umro u Kaliforniji. Imao je osam imena, četiri žene i mnogo dece. Sve je to jedan čovek."

Interesantno je da spomenemo da Češka kao država zvanično smatra da je Džordž Fišer, ili, prema njima, Jirži Ribar, bio prvi Čeh koji se 1829. godine uselio u SAD. Zvanični Prag je u Americi i Češkoj podigao spomenik Džordžu Fišeru kao „svom Amerikancu". Slične teze iznose i Mađarska i Austrija, jer je Šagić bio žitelj velikog evropskog carstva. Samo Srbija nikada zvanično ništa nije rekla o ovom prvom srpskom doseljeniku.

O Šagiću kao Džordžu Fišeru napisane su mnoge knjige, romani, čak i jedna magistarska teza. Vladimir Bajec ga je opisao u romanu Bekstvo od biografije. Sam Fišer napisao je Memoare, ali je i u toj ličnoj ispovesti ostalo dosta nedorečenih i nepoznatih momenata iz njegovog života. Ni danas se ne zna ko je, u stvari, bio taj čovek.

„Za Šagića se tvrdilo da je srpski mason, koji je od masonerije u Nemačkoj dobio zadatak da ode u Meksiko i tamo uvede, prvo hrišćanstvo, a potom i slobodno zidarstvo. Sam Šagić je, dok je živeo u Meksiku, govorio da je rođen u Beogradu, u Srbiji. Ali dok je 1825. boravio u Teksasu, koji je u to vreme bio deo meksičke države, osnovao je prvu masonsku ložu, Yorkions. Šagić je masonske lože formirao i u Panami i u Kaliforniji, dok su bile deo Meksika. Kada je Teksas izborio nezavisnost, u leto 1848, s Edvinom Murom iz teksaske mornarice putovao je u Vašington, kao predstavnik Velike masonske lože Teksasa. Četiri godine kasnije stekao je meksičko državljanstvo, a 1830. postao je carinik grada San Felipea. Funkciju direktora carine u luci Galveston obavljao je do 1832. godine. Za jednog doseljenika iz Evrope bila je to munjevita karijera, koja nije mogla da se objasni samo intelektualnim sposobnostima ovog Srbina", kaže Šagićev biograf Aleksandar Slavković.

Džordž Fišer je i danas zagonetka, čak i za svoje potomke, koji pokušavaju da otkriju sve tajne njegovog života.

„Moj čukundeda je umro je 11. juna 1873. godine u San Francisku. Tog dana su zastave na svim konzulatima bile spuštene na pola koplja. Uz veliku pogrebnu pratnju, sahranjen je na groblju Laurel Hil, pored četvrte supruge Karolin H. Fišer. Ostali članovi naše porodice sahranjeni su na groblju u Misisipiju. Kada je zemljotres 1904. pogodio San Francisko, to groblje je potonulo, a spomenici su polomljeni. Zato je groblje premešteno, a posmrtni ostaci mog čukundede Džordža Fišera i čukunbabe Karoline su 1946. godine premešteni u Memorijalni park. Na tom groblju je podignut i spomenik prvim doseljenicima i pionirima Kalifornije. Na spomeniku se nalazi i ime mog čukundede", svedoči njegov čukununuk Lari Malete, po zanimanju muzičar i pisac.

On tvrdi da je Đorđe Šagić u Americi izrodio s četiri žene čak dvanaestoro dece.

Na porodičnoj fotografiji iz 1923. godine vide se direktni naslednici i potomci – Hiram, Sara, Džordž Vašington, Elmira, Mari, Elmer, Mini, Danijel, Ženevjev, Marta, Remsburg i Izrael Filip Fišer.

Lari Malete i njegov otac potomci su Šagićeve kćerke Ženevjev Fišer, udate Malete. Lari ima još tri brata i svi su intelektualci. Iz četiri Šagićeva braka, po ženskoj liniji, iznikle su familije Parmenter i Malete. Većina Šagićevih potomaka danas živi u Hjustonu, San Francisku, Vašingtonu, Nju Orelansu i Njujorku.

Sveti Sava u Kaliforniji

Do osamdesetih godina XIX veka, seoba Srba u SAD bila je sporadična. U toj fazi najranijih iseljavanja najpre su se selili pojedinci, a kasnije i manje skupine iz primorskog dela starog kraja. Većina doseljenika tog perioda stare američke imigracije bila je pismena i naseljavala se u gradovima Kalifornije, ali i Istočne obale, Pitsburga i Čikaga. U analima Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga stoji zapisano da je prvi Srbin koji je stigao u Pensilvaniju 1886. godine bio Nikola Vujnović iz sela Vujnovići, opština Gomirje.

Srpski doseljenici ranog perioda živeli su u prisnim kontaktima s Hrvatima. Zajedno su osnivali i prva dobrotvorna društva. Ne može se sa sigurnošću reći koliko se Srba tada doselilo. Neki istraživači koristili su podatke brodskih kompanija, ali ni oni nisu potpuni. Zapravo, podaci o iseljenicima s Balkana nisu pouzdani sve do popisa stanovništva SAD 1910. godine.

Srbi su, kao i drugi slovenski narodi, tada registrovani kao Austrijanci, Nemci, Mađari, Italijani, Turci, jer se radilo pretežno o doseljenicima iz „nemačkih i drugih država". Istoričar Adam Eterović u svojim istraživanjima otkriva, pored Đorđa Šagića, mnoga srpska imena ljudi koji su učestvovali u američkom građanskom ratu 1861–1865. Pominje dosta dobrovoljnih vojnih firmi toga doba koje su Srbi vodili. Imigracione vlasti SAD su počele da vode evidenciju o useljavanju južnih Slovena tek 1899.

Početkom osamdesetih godina XIX veka dolazi do bržeg useljavanja Srba u SAD. Srpski doseljenici dolaze u ovu zemlju kao deo masovnog iseljavanja iz južnih i jugoistočnih zemalja Evrope. Tokovi ovih migracija, iz Italije i velikih multinacionalnih imperija – Otomanske, Austrougarske i Ruske, poznati su u istoriji prekookeanskih migracija kao „nova imigracija". Najveći broj srpskih imigranata u SAD iz tog perioda poticao je iz Vojvodine, jer su ih kao radnu snagu vrbovali poslovni agenti, koji su im obezbeđivali useljeničke i radne vize. Samo parobrodsko društvo Kunard je iz Bačke i Banata prevezlo u Ameriku preko 100.000 srpskih duša.

„Ideja je bila da rade u Americi neko vreme, uštede dvesta dolara, što je odgovaralo sumi od hiljadu perpera ili kuna u otadžbini, i vrate se kući. Raseljeni su ne samo po Kaliforniji već i Oregonu, Arizoni, Nevadi, Pensilvaniji, Ilinoisu, sve do Aljaske. Radili su po jedanaest sati dnevno za dva dolara, na farmama, orali su, kopali, gajili stoku, podizali rudnike i fabrike, gradili pruge kao jeftina radna snaga. Srbi su u SAD stvorili svoje kolonije, pa su dugo bili kulturno izolovani od američkog društva. Slabo znanje engleskog jezika, niske zarade i nepoznavanje američke kulture, terali su ih da žive zajedno i da pomažu jedni druge. Srbi su, inače, bili koncentrisani u rudarskim i industrijskim područjima centralnih, severnih i severoistočnih regiona, kao i na pacifičkoj obali", kaže Gradimir Marković, koji već trideset pet godina živi u Čikagu.

Na jednoj nadgrobnoj ploči u San Francisku piše: „Umro je star 32 godine". Ovakvi grobovi nisu usamljeni. Ima ih po celoj Americi.

Pored Đorđa Šagića, pioniri male srpske kolonije u San Francisku sredinom XIX veka bili su Bob Konjević, Ilija Ćelović, Pera Vukotinja, Jovan Ćatović, Stevan Davidović. Najbrojniji i najpoznatiji žitelji San Franciska bili su tada članovi familija Ljepava, Mandić, Lučić, Ljubibratić, Davidović, Lepetić, Martinović, Jovović, Zenović i Kosić. Posle rudarskih i minerskih poslova, prva mesta srpskog okupljanja bile su kafane, koje su imale američke nazive. Jedna od poznatijih bio je, na primer, Bakingem kafe.

Tako su se u kafani Srbi dogovarali da se udruže i pomagali jedni druge. Godine 1880. u San Francisku osnovano je i Prvo uzajamno dobrotvorno društvo Srba u Americi. Njegov osnivač bio je poručnik američke vojske Lazar Jovović, pristigao iz Luizijane, ali poreklom iz Boke Kotorske.

„Jovović je rođen 1833. godine u selu Kameno kod Herceg Novog, a u Ameriku je ušao 1865, u vreme građanskog rata. Radio je neko vreme kao podoficir, ali je prešao u San Francisko i počeo da se bavi trgovinom kafom. Bio je član Srpskog književnog kluba i pravoslavne crkve od 1867. godine. Kao poslovni čovek okupljao je uspešnije Srbe i tako se s njima dogovorio da formiraju osiguravajuće društvo koje su nazvali Prvo uzajamno dobrotvorno društvo Srba u Americi", kaže Gradimir Marković, hroničar američkih zbivanja.

Lazar Jovović je s grupom Bokelja i Vojvođana, u aprilu 1880. organizovao seriju sastanaka, kada je odlučeno da se za predsednika izabere Antonije Vukasović iz Herceg Novog, a za potpredsednika Jovo Abramović. Na sastanku su bili i Krsto Gopčević, Jovo Pavković, Rade Begović, Jovan i Vladimir Jovović, Đuro Martinović, svi iz Boke Kotorske, i Mihail Rašković, jedini iz Vojvodine. U fond društva položeno je 55 dolara kao prvi kapital. Odlučili su da slava društva bude Savindan.

Jovović je postao predsednik Prvog uzajamnog dobrotvornog društva Srba u Americi tek 1886, ali je na toj funkciji ostao deset godina. U međuvremenu, broj članova društva porastao je na 170, a prilozi u fondu na 8.000 dolara. Kao lider ove organizacije Jovović se trudio da iz njenih fondova finansira društveni i kulturni život srpske zajednice, ali i podršku američkih Srba narodu u otadžbini, koji je vodio ratove protiv Turaka. Kada je Lazar Jovović umro 1889. godine, kalifornijske novine su zapisale da su „Srbi izgubili najboljeg prijatelja i najuglednijeg člana kolonije Slovena..."

Srbi koji su dolazili u Ameriku zatekli su u njoj dobro organizovanu Rusku crkvu, pa su pohodili njene hramove. Oni koji nisu išli u crkvu, svoju veru su služili u sopstvenim domovima i na kućnim slavama. U gradu Galvestonu, u Teksasu, 1862. godine Srbi su išli u crkvu zajedno s Rusima i Grcima. Zajednička parohija nazvana je Sveti Konstantin i Jelena. Taj hram je osveštan 1895. i od 1962. pripada Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Galveston u Teksasu je krajem XIX veka bio važna luka u koju su stizali ljudi i dobra iz celog sveta. Četrnaest srpskih doseljenika, najviše iz Trebinja i Crne Gore, 13. januara 1895. godine osnovali su Slovensko pravoslavno društvo (Slavonic Orthodox Society). Osnivači su bili Risto Čuoke, Miloš i Risto Porobić, Vujan i Jovo Vukanović, Nikola i Tripo Kovačević, Spasoje Derikuća, Vaso Božić, Risto Vuković, Savo Kaluđerović, Andrija Ercegović i Lazar Vučetić.

„U izjavi na prvom sastanku društva, napisali su da se organizacija uspostavlja kako bi sagradila Istočnu pravoslavnu crkvu. Godinu i po dana kasnije, 3. juna 1896. godine, crkva je posvećena Svetom Konstantinu i Jeleni. Bila je registrovana kao Rusko-grčka pravoslavna crkva. Ruski pravoslavni biskup Nikolas je tom prilikom došao čak iz San Franciska. Zajednicu crkve činili su Srbi i Grci. Prvi eparhijski sveštenik bio je Grk, otac Teoklitos. Njegove troškove, kao i troškove završetka izgradnje crkve, snosio je ruski Sveti sinod. Jedan od prvih poklona iz Rusije bila je istorijska Knjiga jevanđelja, napisana crkvenoslovenskim, doneta s Aljaske 1896. godine. Srbi i Grci bili su osnivači ove crkve. Poverenici su bili Risto Vuković, Kris Čuoke, Artur Menutis i Majkl Mihaloudaki. Oni su kupili zemlju, i sagradili crkvu za godinu dana. Galveston je tih godina bio metropola koja se konstantno uvećavala, i u kojoj je živelo dosta srpskih doseljenika, mahom mornara, ribara i biznismena. Samo iz Grahova u Crnoj Gori je 1900. godine bilo oko stotinu ljudi", piše Meri Niklanović Hart, urednica u listu Serb vorld, koji izlazi u Arizoni.

Prvi Srbin u Galvestonu verovatno je bio upravo Džordž Šagić Fišer, koji je poslat u taj grad 1830. godine kao administrator luke. Jedan od najuspešnijih biznismena u ovom gradu krajem XIX veka bio je Džulijus Tušup, Srbin koji je najverovatnije došao iz Herceg Novog. On je bio predsednik kompanija Teksas konzjumeri i Tušup groseri. Na čelu ovih firmi početkom XX veka bio je T. D. Jaković. Godine 1930. to su bili najveći proizvođači kafe u regionu, koji su obrađivali 100.000 funti kafe mesečno. Prodavci voća i povrća u Galvestonu bili su i Luko Milić, Majkl Vidović, Džon Vuković. Salune i restorane držali su Nikolas Gonsić, Gasper Spremić, Mičel Ivanović, Robert Milić, Nikolas Raičević. Mnogi Srbi su radili u luci, premeštali pamuk iz skladišta u brodove.

„Septembra 1900. godine uragan je razrušio Galveston i odneo oko 6.000 života, piše Meri Niklanović Hart u svojoj studiji o galvestonskoj pravoslavnoj katedrali. „Među poginulima su bili i parohijani pravoslavne crkve. Galveston se ponovo izgradio, a i crkva s njim. Do 1910. bilo je više od 300 Slovena u gradskom adresaru. Za vreme Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, najmanje 40 dobrovoljaca krenulo je iz Galvestona u otadžbinu.

Nakon revolucije u Rusiji 1917. godine, Ruska crkva nije više mogla da potpomaže crkvu u Galvestonu. Godine 1933, Grci su formirali svoju eparhiju, jer su želeli da slušaju liturgiju na svom jeziku.

U San Francisku i drugim gradovima Kalifornije srpski doseljenici, uglavnom Bokelji, takođe su odlazili u Rusku crkvu. Kada je ruski episkop Vladimir služio liturgiju u San Francisku 1888, Božo Gopčević je pojao pričasni stih na engleskom. Iskusni miner Jovan Milović, kog su prijatelji zvali Jovo od Grahova, recitovao je pesme o Marku Kraljeviću i Milošu Obiliću.

„Čim su, međutim, američki Rusi počeli Srbe da učlanjuju u svoje crkvene opštine i potčinjavaju ih, naši su počeli da se odvajaju i da formiraju mešovite srpsko-ruske opštine u Teksasu, Minesoti, Oregonu i Kaliforniji. Najsposobniji među pravoslavnim srpskim misionarima bio je otac Sevastijan Dabović iz San Franciska. Rođen je kao Jovan Dabović 9. juna 1863. u ovom gradu, u porodici Ilije Dabovića, poreklom iz sela Sasovići u Boki Kotorskoj. Imao je starijeg brata Stefana Dabovića. Kako su se roditelji iz San Franciska preselili u Amador, mali Jovan je tu odrastao. Posle Više gimnazije školovao se u duhovnim akademijama Rusije, u Petrogradu i Kijevu. Zamonašio se u Ruskoj crkvi kao Sevastijan, čin jerođakona je dobio 1887. Rukopoložen je u jeromonaha 16. avgusta 1892. godine i postavljen za ruskog misionara u Kaliforniji i Vašingtonu. Prvih godina službovanja obilazio je Srbe po Kaliforniji", tvrdi istoričar Borivoje M. Karapandžić iz Klivlenda.

Obilazeći Srbe otac Sevastijan Dabović ih je savetovao da podignu svoj pravoslavni hram. Odluka o izgradnji crkve doneta je 1893. godine u kući gospođe Helen Dragović. Prvi donator bila je lokalna rudarska kompanija Kanada ko, a Prvo uzajamno dobrotvorno društvo Srba u Americi iz San Franciska je, kao i prva poslovna kancelarija srpskih doseljenika s dvesta pedeset dolara u zlatu, kupila od Semjuela V. Brajta imanje za groblje. Potom su Srbi 11. januara 1894. od gospodina Didera kupili zemljište za crkvu u Džeksonu u Kaliforniji. Kada je čuo da će na tom placu da grade crkvu, parohijski dom i srpsko groblje, gospodin Dider je i sam darivao ovaj hram.

Kamen temeljac prvog srpskog hrama u Americi, Crkve Sveti Sava u Džeksonu, položio je Milan Mićo Kurilić. Dobrotvori gradnje bili su braća Nikola i Miloš Dragulović, Ilija i Jovan Anđelić, Jovan Porobić, Miloš i Panto Kojović, Mišo Ćurilić, Savo Laković, Simo Dragomirović, braća Risto, Todor i Tripo Kurilić, Trivo Vasiljević, Petar Vlatković, Nikola Mitrović, Petar Obradović, Stanko Mijušić, Luka Kostić, Đuro Radomanović, Savo Savić, Dejvid Rafajlović, Đuro Bokač, Sem Popović, Sem Martinović i Andrija Vuković.

Osvećenje crkve obavljeno je 4. decembra 1894. uz sudejstvovanje episkopa ruskog Nikolaja sa sveštenicima, koji su hramu darovali zvono. Episkop je za prvog sveštenika hrama Sveti Sava imenovao jeromonaha Sevastijana Dabovića.

Hram posvećen Svetom Savi podignut je na brežuljku, odakle se vidi grad Džekson. Zidan je opekom i tvrdim materijalom. Ikonostas su radili ruski majstori, dok je narod darivao svoje ikone, svete slike sa Isusom Hristom i srpske i crnogorske zastave. Na oltaru je sveta plaštenica veoma skupocene izrade.

„Ruski episkopi su, zadovoljni njegovim radom, jeromonaha Sevastijana Dabovića unapredili u arhimandrita i postavili ga za načelnika Srpskih pravoslavnih crkava pod ruskom jurisdikcijom. Istovremeno, školovali su još nekolicinu srpskih sveštenika, koji su, takođe, bili za osnivanje srpskih parohija. Njihov zajednički moto je bio: sačuvati srpsko ime, sačuvati srpsku veru pravoslavnu i osnovati narodnu Srpsku pravoslavnu crkvu", piše Borivoje Karapandžić.

Vođeni ljubavlju prema narodu i bogu naši ljudi su posle hrama Sveti Sava u Džeksonu, ovom svecu podigli crkvu u Mekisportu u Pensilvaniji 1900. godine, koju je vodio jerej Ilija Komadina, potom u Daglasu na Aljasci i 1903. u Stiltonu, u državi Pensilvaniji, gde je paroh bio Jakov Odžić. U naredne dve decenije Srbi su u Americi podigli još trideset crkava.

Prvi srpski pravoslavni misionar, Sevastijan Dabović, umro je u manastiru Žiča 1940. godine, ali su 2007. njegove mošti prenete na groblje Crkve Sveti Sava u Džeksonu, da bi prvi srpsko-američki iguman počivao u svom hramu.

U poslednjih sto godina prva srpska crkva, Sveti Sava u Džeksonu, prerasla je u centar Arhijerejskog namesništva SPC, u čijem se nadleštvu nalaze hram posvećen Svetom Vasiliju Ostroškom u Anđeoskom kampu, parohija Uspenja presvete Bogorodice u Far Ouksu, parohija Svetog apostola Pavla u Freznu, parohija Svete Trojice u Moragi, parohija Svetog Andreja Jurodivog u Redingu i Misionarska parohija svetog Jovana Krstitelja u Rinu.

Pri hramu u Džeksonu nalaze se i Misija Svetog Save i Omladinski srpski kamp, u kome potomci naših iseljenika uče maternji jezik, nacionalnu istoriju i srpske običaje.

Duhovna snaga

Kako to, inače, u rasejanju biva, tamo gde su bili narod i crkva, tu je i duhovna snaga američkih Srba bila jača. Početak srpske štampe u Americi obeležio je upravo izlazak Grčko-rusko-slovenskih novina 1871. godine u San Francisku. U ovom kalifornijskom gradu štampani su 1892. listovi Draškova sloga, urednika Miće Ćuda, Slavjanska sloga, koji su radili Mićo Ćuda i V. Piskulić, kao i Srbin Amerikanac, koji je uređivao Božo Gopčević. On je bio brat mnogo poznatijeg i aktivnijeg Krste Gopčevića, velikog pravoslavca. Braća Božo i Krsto Gopčević bili su poreklom iz Orahovca u Boki Kotorskoj.

Prvi Srbin – profesionalni novinar bio je Velimir Čelović iz Risna u Boki Kotorskoj, koji je još 1859. u San Francisku organizovao štampanje prvih iseljeničkih novina, ali na italijanskom jeziku, L’eko dela patrija. Čelović se školovao u Trstu i došao je u Ameriku s prvim pionirima, koji su osvajali Kaliforniju. Kako je odlično vladao italijanskim, pokrenuo je još jedan list, Glas naroda.

List Sloboda takođe je pokrenut u San Francisku, ali avgusta 1893. godine. Prvi njegovi urednici su bili Špiro i Krsto Radulović, obojica Bokelji, s Veljkom Radojevićem. Sloboda je bila najuticajniji srpski list i delovala je među Srbima u Kaliforniji, Montani i na Aljasci. Njene glavne teme su bili događaji u srpskoj zajednici u Americi, ali i vesti iz otadžbinskih zemalja. Kasnije je svoj uticaj proširila i na Pensilvaniju. Novina je ugašena 1906. zajedno sa štamparijom, koja je nestala u požaru.

Nikola Dabović, Sava Martinović i Jovan Ivanković su 1869. otvorili Slavensku čitaonicu, odnosno biblioteku srpskih knjiga, koje su dobijali iz Srbije i Crne Gore. Doktor Krinka Vidaković Petrov tvrdi da je davne 1880. godine u San Francisku osmoro srpskih pojedinaca, stvaralaca pisane reči, formiralo Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo u Oklandu, kako bi se suprotstavili neprijateljima srpskog naroda. Njegovo osnivanje pozdravio je ministar prosvete iz Srbije. U upravu su izabrani Anton Vukasović, predsednik, Mihajlo Rašković, potpredsednik, Jovo Jovović, blagajnik, Đuro S. Martinović, sekretar, Jovan Pavković, Krsto Gopčević, Vladimir Jovović i Rade Begović kao nadzornik.

Posle dve godine društvo je registrovano kod američkih vlasti i kao zaštitni znak uzelo je srpsku zastavu i krunu, a Savindan kao svoju slavu. Preko pravoslavlja i slovenstva društvo je negovalo prijateljske odnose s ruskim, grčkim, ali i hrvatskim doseljenicima. Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo je pomagalo srpski narod u otadžbini, a knezu Milanu Obrenoviću i knjazu Nikoli Petroviću, koje su izabrali za počasne članove, poslalo je specijalne diplome.

Zahvaljujući kulturnim aktivnostima ovog društva, u jesen 1905. u San Francisku je otvorena prva srpska škola, u kojoj je učitelj bio Veljko Radojević. On je bio književnik i zaljubljenik u srpski folklor. Rođen je na Čevu kod Herceg Novog 1868. Bio je đak Sime Matavulja i saradnik Laze Kostića, a poznavao je i Aleksu Šantića i Jovana Dučića. Pisao je 1881. o bokeljskom ustanku i zbog cenzure je 1900. morao da emigrira u Ameriku. Radojević je bio i izdavač knjige Život i rad Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog društva, koju je 1904. napisao Vladimir P. Popović. Osnivanje prve srpske škole, tvrdi dr Krinka Vidaković Petrov, bio je dokaz da su stasale prve generacije Srba rođenih u Americi, koje će i poneti zvanje „američki Srbi". Među njima kasnije će se istaći Ilija Glavinović, predsednik ovog društva, ali i Jovan Gregović, koji se bavio politikom. Za Gregovića se smatra da je bio prvi srpski senator u Americi, poslanik u skupštini Nevade, dok je Jovan Ljubibratić postao 1898. gradonačelnik grada Bjut u Montani, gde je stvorena nova jaka srpska kolonija.

Danas se može reći da je Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo bilo prva srpska patriotska i kulturna organizacija uspostavljena na severnoameričkom kontinentu. U njenom okrilju pojavili su se i prvi srpski pisci u Americi, Lazar S. Đurić, autor pesme „Pod zemljom u Americi" i N. Musić koji je napisao poemu o Svetom Savi. Postojanje društva bilo je podsticajno i za rađanje novih kulturnih društava i klubova, ne samo u Kaliforniji već i u okolnim državama.

Godine 1902. Srbi u San Francisku organizuju Srpski klub, društvenu, kulturnu i atlet­sku organizaciju. U toku Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, Srpski klub postaje organizacija Soko, pa mnogi njeni članovi odlaze na evropska ratišta kao dobrovoljci, da se bore na strani srpske i crnogorske vojske.

U međuvremenu, 1903. godine Veljko Radojević je u Oklandu štampao list Srpska nezavisnost s urednikom Prokom Jovkićem. Ovaj drugi talas srpske štampe u rasejanju nastavljen je pokretanjem novih glasila na prostorima Severne Amerike. U Pueblu, u državi Kolorado, još 1901. Mitar Šaban iz Nikšića pokrenuo je list Srbin, u Sent Luisu u Misuriju Milivoje Buzadžić je 1908. štampao Srpski svijet, a Mile Jeftić Borbu Balkana.

Srbi i Crnogorci iz Kalifornije pokrenuli su marta 1909. Srpski glasnik, čiji su urednici bili Boža Ranković, Milan Nikolić i Špiro Radojčić.

Doseljavanje Srba se i početkom XX veka nastavljalo nesmanjenim tempom. Ilija Li Vuinović iz sela Gornjeg Hrasna iznad Hutova blata u Hercegovini, imao je samo sedamnaest godina kada ga je otac, aprila 1906. ispratio na daleki put u Kaliforniju. Njegove uspomene zapisane su u knjizi Kad navru sećanja, koju je Vuinović počeo da piše u sedamdeset petoj godini života.

„Doselio sam se u kalifornijsko selo Stokton, u vreme kada su siromaštvo, glad i strah naterali hiljade hercegovačkih mladića da se, najčešće kao neplivači, otisnu preko Atlantskog okeana. Tražili smo u tuđini koru hleba, a nalazili je u američkim rudnicima, čeličanama, pilanama, krečanama, na farmama i dokovima velikih luka. Tražili smo svoj Eldorado", zapisao je Ilija Li Vuinović.

„U meni je tinjala potajna želja da napustim selo i odem negde daleko, gde se lepše živi. Još od 1900. godine neki naši su se počeli otiskivati u Ameriku, pa sam naslućivao da ni za mene nema drugog puta. Mladi su jatomice počeli da odlaze u daleki, tuđi i nepoznati svet, u Ameriku, ne znajući šta ih tamo čeka. Prvi je iz naše kuće krenuo u Ameriku, 1904. godine, moj brat Luka. On nikad nije bio od koristi prilikom obrađivanja zemlje. Nasledio sam od njega kožni silah i fini nož. Posle Lukinog odlaska nije bilo druge nego da se prihvatim svega, kao da mi je dvadeset godina: orem, sijem, okopavam – krompir, kupus, kukuruz. Duvan smo prestali saditi otkako se amidža Ilija odelio od mog oca."

Li Vuinović, rođen 25. jula 1889. godine, otkriva dalje u memoarima:

„Bila je nova 1906. godina. Kod nas je došao Niko Lucijan da kupuje volove, pa je zamolio mog oca Đuru da mu u tome pomogne. Kad su nakupovali koliko je trebalo, bilo je ugovoreno da svaki prodavac dotera svog vola na određeno mesto i da primi pare. Moj otac, kao i Lucijan, nije znao čitati ni pisati, ali su znali koliko su za svakog vola platili. Ostali smo bez hrane i bez para. Morao sam u tuđinu sa samo četiri završena razreda i pismom brata Luke, da je u Americi ’hleba dovoljno za sve ljude’."

Neposredno pred katastrofalni zemljotres 1906, srpski list Sloboda procenio je da je u San Francisku bilo oko 2.000 Srba, većinom iz Boke Kotorske i Hercegovine. Posle zemljotresa i požara, srpska kolonija se osipa. Najveći broj Srba prelazi u Oklend, u dolinu Napa, na jugu odlaze u Santa Klaru, San Hoze, Saratogu i Monterej, a na severu na Aljasku.

UJKA DŽON I GUVERNER MAJKL

Aljaska je najsevernija i od 1959. pretposlednja, 49. savezna država SAD. Američko vlasništvo postala je 1867, kada je američki državni sekretar Vilijam Suard platio tadašnjih 7,2 miliona dolara Carskoj Rusiji za milion i po kvadratnih kilometara aljaske divljine. Iako su mnogi Amerikanci ovu trgovinu nazivali „Suardovim ludorijama", kada su ispod snega i leda utvrđena velika nalazišta nafte, zemnog gasa, zlata i ruda, ispostavilo se da je to bilo jedno od najunosnijih ulaganja u svetskoj istoriji. Datum 18. oktobar, kada je 1867. u vojnoj bazi na istoku Aljaske spuštena zastava Carske Rusije i podignuta zastava SAD i danas se slavi kao dan Aljaske.

Na ovom poluostrvu, koje je nekad pripadalo Rusima, živele su i radile srpske porodice Janković, Kecojević, Gregović iz Paštrovića, Pekovići, Ilići, Vojvodići, Đukanovići, Mihajlovići, Ljepava, Hajdukovići i Lepojevići. Na Aljasci je čitav vek proveo i Nikola Petrov Mihaljević iz Gluhog Dola, pa Pavle Ilić iz Nikšića, braća Lazar i Todor Kecojević iz Crnogorskih Mirusa kod Trebinja, Todor Matković iz Podgorice, Radule Ilijin Bracanović iz Stijene Piperske i Milorad Karanović iz Čačka.

Jovan Ljepava pobegao je od kuće u Hercegovini kad je imao dvanaest godina. Bilo je to 1899. godine. U Ameriku je došao tek 1902. godine, pošto je tri godine pre toga u Dubrovniku isporučivao mleko, ne bi li skupio novac za brodsku kartu. U Americi je poznavao Savu Jakšića u Konektikatu, koji ga je zaposlio da s još dvadeset četiri Hercegovca radi u tekstilnom kombinatu. Jovan Ljepava i većina radnika krenuli su na zapad, u Džekson i Bej Eriju, kako se tada nazivao Kalifornijski zaliv.

Suviše mlad da radi u rudniku, Jovan je obavljao mnoge čudne poslove u pansionu koji su Srbi držali u Džeksonu. Prao je kafanske podove i sudove, prostirao i peglao stolnjake, ali i čistio bakarne pljuvaonice. Uskoro je otišao u San Francisko, jer je čuo da Srbi tamo drže restorane. Bio je plaćen dvadeset pet dolara mesečno da pere sudove u srpskom restoranu Tadic gril end ojster haus. Promenio je ime i kao Džon Ljepava radio je za Milan Čučkovića i Jovana Miljevića, koji su, takođe, imali veliki restoran.

Džon je imao svoju tezgu s voćem i bio je kuvar u mnogim ribljim restoranima. Godine 1917. otvorio je svoj restoran Nju rojal gril. Deset godina kasnije, kupio je Junion Pacifik, restoran koji je vodio narednih dvadeset godina.

U međuvremenu, 1911. godine Ljepava se oženio Jakišom Batišević, lepom Dalmatinkom, koja je imala petoro braće u San Francisku. Izrodili su troje dece, sina i dve kćerke. U to vreme mnogi Srbi su dolazili u oblast Nort Bič. Okupljali su se isključivo u Prvom srpskom dobrotvornom društvu, koje je za mnoge nove imigrante predstavljalo pravo utočište, u društvenom i kulturnom smislu. Džon Ljepava se sećao da je pomoćna sekcija imala motorizovanu Soko jedinicu, koja je vodila grupu na građanske parade. Jedinica je takođe imala tamburica-orkestar.

Hala Prvog dobrotvornog društva Srba u Americi bila je baza za proslavu Svetog Save svakog 27. januara. Džon Ljepava se sećao da je kupljena za 12.000 dolara 1909. godine. Prodata je 1971. godine indijanskom plemenu za 105.000 dolara.

Godine 1954. Džon Ljepava dospeo je do mesta predsednika Prvog dobrotvornog društva Srba u Americi. Te godine društvo je platilo 100.000 dolara za dodatnih jedanaest jutara zemlje za groblje u Kolmi. Imanje na kojem se nalaze mauzolej vredan 350.000 dolara i predivna mala kapela, osamdesetih godina vredelo je osam miliona dolara. To je jedno od najlepših srpskih imanja u SAD.

Džon Ljepava je, takođe, bio na izgradnji oklandske Crkve Sveti Đorđe od 1924. do 1926. godine i na građenju kompleksa baptističke zgrade srpske Crkve Sveti Jovan u San Francisku 1954. godine. Niko ne zna zašto su brojni Srbi u San Francisku tako kasno sagradili svoj crkveni kompleks, ali najzad su bili srećni što ga imaju.

Kako su pisali američki novinari, Jovan Džon Ljepava je, uprkos tome što je imao radni dan od tri ujutro do jedanaest sati uveče, bio „aktivan član crkve u Džeksonu i osnivač misije. Kasnije je imao veliku ulogu u osnivanju godišnjih letnjih kampova za mlade srpske naraštaje. Prvi omladinski kamp, koji je vodio i arhimandrit Dimitrije, bio je postavljen u hali Crkve Sveti Sava početkom šezdesetih. Zavesa u centru kampa razdvajala je srpske dečake od devojčica. Jovan Ljepava im je kuvao sve do kasnih sedamdesetih. Bio je izuzetno omiljen kod dece – svi mališani jednostavno su ga zvali „ujka Džon.

Ljepava se penzionisao 1955. godine, kada je njegova prva žena umrla. Prodao je kuću i zemlju u Sanivejlu, oženio se Ljubom Manojlović 1958. godine i preselio se s njom u Oklend. Ljuba je kao vrlo mlada, sa samo devetnaest godina, otišla iz sunčane Boke Kotorske u vlažnu i hladnu divljinu grada Džunoa na Aljasci.

„Aljaska je bila velika promena za mene. Trebalo mi je dosta vremena da se naviknem da živim u gradu okruženom ostrvima i među Eskimima. Ali bio je to dobar život. Rudari su zarađivali po trista dolara mesečno, a to je bilo dosta novca za tadašnje uslove. Aljaska je imala srpske novine i mnogo srpskih rudarskih kompanija. Ja sam slušala i američki radio. Aljasku su naselili uglavnom Ličani i Crnogorci. Svi su slavili slave, tako da društvenih okupljanja nije manjkalo", sećala se Ljuba Manojlović, pripovedajući svoju životnu priču američkim hroničarima.

Lokalna bibliotekarka En Kolman naučila je Ljubu da čita. Mlada Bokeljka je za vreme svog boravka u Džunou pročitala oko dvesta pedeset američkih romana. Šest godina nakon doseljavanja postala je američka građanka. Sledeće, 1904, bila je porotnik u Velikoj gradskoj poroti.

Njena životna priča je saga o velikom ljudskom požrtvovanju. U Džunou na Aljasci početkom XX veka postojalo je samo sedamnaest milja asfaltiranog puta, koji je vodio do glečera. U tako malom mestu nije bilo mnogo prilika za avanture, mada se sama Ljuba Manojlović sećala jedne. Njen prvi muž, Nikola, bio je prikovan za postelju celih šest meseci, jer je slomio nogu. Porodica je zapala u tešku situaciju, jer Nikola nije radio. Nema kompenzacije za nezaposlene, nema markica za hranu, nema osiguranja. Tada je Ljuba uzela pušku u ruke i krenula u lov na divljač, da bi prehranila porodicu. Postala je profesionalni lovac na medvede i jelene.

U to vreme i sindikat rudara je štrajkovao, pa su svi rudnici Aljaske bili zatvoreni šest meseci. Kako u Džonou nije bilo srpske crkve, pravoslavci su s vremena na vreme išli u rusku crkvu, koju je Ljuba opisala kao „malu