Siamanto. Works/Սիամանթոյ. բանաստեղծությիւններ: Classical spelling/Դասական ուղղագրութեամբ

By Nver Virabyan/Նուէր Վիրաբեան

Siamanto is an exceptional personality of western Armenian poetry.
​​The following collection of Siamanto’s works is from My Library series. Each book from My Library series represents one of classical Armenian writers or poets’ best works. The series is intended for schoolchildren, students, adult readers and generally all those who are interested in Armenian literature.

Սիամանթոն արեւմտահայ քնարերգութեան անկրկնելի դէմքերից է: ​
Սիամանթոյի այս ժողովածուն լոյս է տեսել «Իմ գրադարանը» մատենաշարով: «Իմ գրադարանը» մատենաշարի իւրաքանչիւր գրքում ներկայացուած են հայ դասական գրողների լաւագոյն գործերը: Մատենաշարը հասցէագրուած է դպրոցականներին, ուսանողներին, մեծահասակ ընթերցողներին եւ առհասարակ բոլոր նրանց, ովքեր սիրում են հայ գրականութիւնը:

• Language: አማርኛ
• Publisher: Edit Print
• Release date: Dec 9, 2019
• ISBN: 9788835343462

Book preview

Բովանդակութիւն

ՆԱԽԱԲԱՆ

ՍԻԱՄԱՆԹՈՅ

ԱՆԴՐԱՆԻԿ

ՀՈԳԵՎԱՐՔԻ ԵՒ ՅՈՅՍԻ ՋԱՀԵՐ

ՄԱՀՈՒԱՆ ՏԵՍԻԼՔ

ԱՓ ՄԸ ՄՈԽԻՐ, ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ

ԵՍ ԵՐԳԵԼՈՎ ԿՈՒԶԻՄ ՄԵՌՆԻԼ

ՀՈԳԻՍ

ՊԱՐԸ

ՀՈՂԻՆ ՁԱՅՆԸ

ԽԵՂԴԱՄԱՀ

ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐՍ

ՉԱՐՉԱՐԱՆՔԻ ԵՐԱԶ

ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ ԱՂՕԹՔ ԱՌ ԴԻՑՈՒՀԻՆ ԱՆԱՀԻՏ

ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ

ՆԵՐԲՈՂԱԿԱՆ

ՍՈՒՐԲԻՆ ԱՂՕԹՔԸ

ՏԵՍԻԼՔԸ

ԳԻՒՏԻՆ ՓԱՌՔԸ

ՍԷՐ

ՅՈՅՍԻՆ ՀԱՄԱՐ

ԼՈԳԱՆՔԸ

ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸ

ԴԱՐԵՐՈՒ ՎՐԷԺ

ԿՈՎԿԱՍ

ՀԱՅ ԴԱՇՏԵՐՈՒՆ ՊԱՂԱՏԱՆՔԸ

ՈՐԴԻՆ ԻՐ ՀՕՐԸ

ԴԻՒՑԱԶՆՕՐԷՆ

ՅՈՅՍԻՆ ՃԱՄՓԱՆ

ԱՍՏՈՒԱԾԱՑՈԻՄԸ

ԱՐՇԱԼՈԻՅՍՆԵՐԸ

ԶՂՋՈՒՄԻՆ ԹԱՓՕՐԸ

ԱՂԲԵՕԻՐ ՍԵՐՈԲ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ

ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ

ԱՀԱԲԵԿԻՉՆԵՐ

ՄԵՆԱԽՕՍՈԻԹԵՕԻՆ

ԲԱՌԱՐԱՆ

ՍԻԱՄԱՆԹՈՅ

Կազմեց եւ խմբագրեց Նուէր Վիրաբեանը

Սիամանթոյի այս ժողովածուն լոյս է տեսել «Իմ գրա­դարանը» մատէնաշարով: Ներառում է հեղինակի` ՀՀ հան­րայկրթայկան դպրոյցի եւ բուհական ընդունելութեան քննութիւնների ծրագրերով նախայտեսուած ստեղծագործու­թիւններ եւ լրացուցիչ ընթերցանութեան նիւթեր:

Գիրքը հասցէագրուած է ոչ միայն մեր դպրոցականներին, այլեւ աշխարհասփիւռ հայ պատանիներին ու պարմանու­հիներին, ինչպէս նաեւ մեծայհասակ ընթերցողներին, բոլոր նրանց, ովքեր չեն կորցրել իրենց հետաքրքրութիւնը հայ բազ­մադարեան գրականութեան նկատմամբ:

¡ «Էդիթ Պրինտ» հրատարակչութիւն

ՆԱԽԱԲԱՆ

Սիամանթոն արեւմտահայ քնարերգութեան անկրկնելի դէմքերից է: Ճակատագրի բերումով նա ապրել է 20-րդ դարում հայ ժողովրդին բաժին ընկած ողբերգական ժամանակներում, դարձել աղէտեալ հայրենիքի ու ժողովրդի հոգեվարքի ու յոյսի, ցաւի ու մաքառման, վրէժի ու պայքարի երգիչը, ցմրուր ճաշակել հայոց մեծ արհաւիրքի դաժանութիւններն ու դառնութիւնները, դարձել Մեծ եղեռնի զոհ:

Առաջին` «Դիւցազնօրէն» ժողովածուն հռչակել է ցասման ու պայքարի տրամադրութիւններ բերող գաղափարական բան­աս­տեղ­ծի մուտքը գրական աշխարհ: Սիամանթոն իր ստեղծայ­գոր­ծու­թիւններում ողբում է ժողովրդի դառը ճակատագիրը եւ նրան կոչում ազատագրական պայքարի: Ցնցող է նրա հայոց եղեռնամատեանը, որտեղ նոյնպէս պայքարի կոչ է անում` համոզուած, որ արիաբար մաքառելու ունակ ժողովուրդը չի կորչի: «Հայրենի հրաւէր» շարքում տարագիր հայերին աղերսում է վերադառնալ եւ պաշտպանել հայրենի բնաշխարհը:

Նա փառաբանել է նաեւ հայոց անցեալի հոգեւոր հզօրութիւնը, իմաստաւորել կամքի, արարման ու մաքառման խորհուրդը: 1912 թուականին` հայ գրերի 1500-ամեակի համազգային տօնի օրերին, գրել է «Սուրբ Մեսրոպ» պօէմը:

Սիամանթոն հարստացրել է հայ պօէզիան գեղագիտական նոր սկզբունքներով, ստեղծել է նոր բառեր ու բառակապակցութիւններ` ընդլայնելով բանաստեղծական խօսքի արտայայտչականութիւնը: Նրա գործերը թարգմանուել են ռուսերէն, անգլերէն, ֆրանսէերն, գերմաներէն:

ՍԻԱՄԱՆԹՈՅ

(1878-1915)

Սիամանթոն (Ատոմ Եարճանեան) (1878 - 1915) - արեւմտահայ բա­նաս­տեղծ, բանասէր։

Սիամանթոն ծնուել է 1878 թ. օգոստոսի 15-ին Արեւմտեան Հայաս­տանի Ակն քաղաքում։ Սկզբնական կրթութիւնը ստանում է ծննդայ­վայրի Ներսիսեան վարժարանում։ 1892 թ. նրանց ընտանիքը տէ­ղայ­փոխւում է Պոլիս, այնտեղ նա երկու տարի սովորում է Միրի­ճանեան դպրոցում, իսկ այնուհետեւ Պերպերեան վարժարանում։

1896 թ. Հայկական արիւնալի ջարդերից հարկադրուած փախչում է Եգիպտոս՝ դպրոցը չաւարտած։ 1897 թ. Սիամանթոն մեկնում է Եւրոպա` Ժնեւի քոլեջի ծաղկաբուծական բաժնում սովորելու։ Մի քանի ամիս քոլեջում սովորելուց յետոյ Սիամոնթոն մեկնում է Փարիզ, որտեղ երեք տարի յաճախում է Սորբոնի համալսարանի բանասիրական բաժին։ Այնտեղ նա ուսումնասիրում է Եւրոպական գրականութիւնը եւ բաւականին ընդլայնում մտահորիզոնը։ 1898 թ. լինում է Աւստրիայում եւ Շուեյցարիայում։

1902 լոյս է տեսնում Սիամանթոյի բանաստեղծութիւնների անդրանիկ ժողովածուն։ Գրական քննադատները դրուատանքով են խօսում երիտասարդ բանաստեղծի ստեղծագործական բացառիկ կարողութիւնների մասին։

1909 Սիամանթոն մեկնում է Ամերիկա: Տարագրութեան այս սրտայ­մաշ տարիների մասին է գրուած «Հայրենի հրաւէր» հայրենա­բաղձ երգերի շարքը։

1910 Հրատարակւում է «Ամբողջական գործը» հատորը։

1913 Սիամանթոն այցելում է Անդրկովկաս, լինում է Թիֆլիսում եւ Էջմիածնում։

1914 Վերադառնում է Պոլիս։

1915 Այլ արեւմտահայ մտաւորականների հետ վայրենաբար սպանուել է թուրքերի ձեռքով։

ԱՆԴՐԱՆԻԿ

Ինքն էր, որ Երազիս մարմարեայ եզերքներուն վրայ,

այս գիշեր,

Ապառաժի մը նման անյաղթելիօրէն ոտքի,

Իր ըմբոստացողի հրեղէն գլուխն աստղերուն մէջ մխրճելեն,

Ու իր ձեռքը ատելութեան սուրերովը զինած,

Հողին փրկութեան սիրովը հրաշացած եղբօր մը նման,

Որ եղբօր մը օտարացումեն իր հոգին կ’արիւնէ,

Խօսեցաւ ինծի Ան, եւ իր բառերը իրարու ետեւէ,

եւ կարգ առ կարգ,

Խիստ էին եւ քաղցր եւ ճշմարիտ եւ քինայոյզ եւ առնական...

«Եւ ահաւասիկ ես եմ, ո՜վ մեղկութեան ու անշարժութեան

զաւակ,

Որ աղմկայոյզօրէն՝ այս իրիկուն հեռուներեն կու գամ,

Քու երազուն եւ անտարբեր ու անգործօն ու եսական ու տկար,

Երիտասարդի մարմինդ ու էութիւնդ ու հոգիդ,

Բազուկիս հարուածովը ու սուրերուս շառաչին հետ,

Կռիւներու հարկադրիչ ժամերուն համար, վերջնականապէս

ցնցելու...

Ունկնդրէ՛ իմ ձայնիս, որ այս վճռականութեան օրերուն

Մեր ցեղին, մեր վրէժին ու մեր արիւնին աղաղակն է

ահարկու,

Ու խառնուէ՛, ընկերացի՛ր, եղբայրացի՛ր սա՛ մեր հզօրաքայլ

ամբոխին հետ՝

Եթէ դեռ քու հոգիիդ մէջ ազատութեան որեւէ կայծ վառ մնաց,

Եթէ դեռ քու բազուկներդ քաջութիւնը ունին թշնամիներ

հարուածելու,

Եթէ սիրտդ գէթ անգամ մը խոցոտուեցաւ մեր մայր-հողին

մահացումեն,

Եթէ ցեղիդ տառապանքեն ու անմեղներու կոտորածին

մղձաւանջեն

Քու ներսիդիդ ատելութեան ու բարկութեան անտառները

բարձրացան...

Եթէ դուն դեռ կեանքիդ մէջը պիտի կրնաս նպատակի մը

փաթթուիլ,

Եթէ դեռ քու աչուըներդ այս անօգուտ արցունքներեն

չկուրցան...

Եթէ դուն քու աղօթքներդ Ատելութեան գոռումներու փոխեցիր,

Եթէ ցեղիդ ռազմական ու արեգակէ արիւնին

Երակներուդ եւ գլխուդ մէջ բորբոքուիլը դեռ կը զգաս,

Եթէ դեռ Արամին, Տիգրանին, Արտաշէսին եւ Վարդանին

Յաղթանակող զօրութենեն քու մէջդ շունչ մը մնաց,

Դիւցազնական քայլերեն քու երազողի նայուածքներուդ առջեւ

Անձնուիրութեան, վրէժի եւ ազատութեան ճանապարհ մը

բացուեցաւ,

Ոտքի՛ կեցիր այն ատեն, եղբայրացի՛ր խումբերուս ու մրրկուէ՛

անոնց հետ,

Որովհետեւ, գիտցիր, որ այս զոհաբերումի, ընդվզումի եւ

յոյսի օրերուն

Մեր ամէն մէկուն համար անկողնի մէջ հոգի տալը

վատութիւնն է վատութիւններուն...»:

Յանկարծ խումբերը հեռացան արեւածագին կրակներուն

մէջեն,

Ու իրենց կամաւորի գիտակից ու վճռական քայլերուն

հնչիւնը երկաթեայ

Մարմարակոյտեր փշրող անհամար կռաններու հնչիւնը

ունէր...

Մինչդեռ թշնամիներեն անջատուած գլուխներ ջահերու պէս

կը բոցավառէին՝

Իրենց ուսերուն վրայ բարձրացուցած սուրերուն

կատարներեն...

Եւ ես այն ատեն՝ նախանձութեամբ ու տարփանքով հողին

վրայ ծնրադիր՝

Իրենց հերոսի քայլերուն հետքը երկոյւղածօրէն համբուրեցի...

1903 Փարիզ

ՀՈԳԵՎԱՐՔԻ ԵՒ ՅՈՅՍԻ ՋԱՀԵՐ

Արիւնը եւ եզրակացութիւնը

ամենամեծ ուժերն են:

Էսքիլես

ՄԱՀՈՒԱՆ ՏԵՍԻԼՔ

Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ,

Քաղաքներուն մէջ եւ քաղաքներեն դու՜րս,

Եւ բարբարոսներն արիւններով կը դառնան,

Մեռելներուն եւ ոգեւարներուն վրայեն,

Ագռաւներու բազմութիւններ կանցնին վերերեն,

Արիւնոտ բերաններով եւ գինովի քրքիջներով...:

Ցամաքահով մը կիսամեռները զայրոյթով կը խեղդէ

Ու պառաւներու անձայն ու ցաւակոծ կարաւաններ,

Շտապով կփախչին լայն ճամփաներեն...:

Գիշերին մէջեն արիւններուն արիւններուն կը բարձրանաէ

Ծառերուն հետ շատրուաններ ուրուագծելով,

Ու ամէն կողմէ սոսկումով կը սուրան հալածուած՝

Նախիրները հրդեհուող ցորեաններուն մէջեն...

Փողոցներուն մէջ մորթուած սերունդներ կը տեսնեմ,

Եւ ամբոխներ անպատմելի սրածութենեն դարձող...

Արեւադարձային տաքութիւն մը կը բարձրանաէ,

Հրդեհի տրուած ազնուական քաղաքներեն...

Ու մարմարի ծանրութիւնով իջնող ձիւնին տակ,

Աւերակներուն եւ մեռելներուն մենութիւնը կը մսի...:

՜Օ, մտիկ ըրէք սա սայլերուն ճռնչիւնը ահաւոր,

Իրենց վրայ դիզուած դիակներուն տակ,

Ու սգաւոր մարդերուն աղօթքներն արցունքոտ,

Որ կածանը մը, դէպի համայնափոսերը կերկարին,

Մտիկ ըրէ՜ք հոգեւարքներուն ձայները վերջին,

Հովին հարուածներուն որ ծառերը կը ջարդէ,

՜Օ, մի մօտենաք, մի մօտենաք,

Չըլլայ որ մօտենաք գերեզմաննոցներուն ու ծովուն,

Կարմիր ջուրերուն վրայ նաւեր կը նշմարեմ հեռուն,

Մեռելներու կուտակումներ անոնց մէջ կան,

Ու ցաւեն գալարուող աղիքներուն վրայ,

Գանգեր ու սրունքներ ինծի կ’երեւան...

Մտիկ ըրէ՜ք, մտիկ ըրէ՜ք, մտիկ ըրէ՜ք,

Փոթորիկին գոչը ծովուն ալիքներուն մէջ,

Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ...

Մտիկ ըրէ՜ք, մտիկ ըրէ՜ք, մտիկ ըրէ՜ք,

Մահաձայն ոռնումը զարհուրեալ շուներուն,

Հովիտներեն ու գերեզմաններեն ինծի հասնող,

՜Օ, պատուհանները փակեցէք ու աչքերնիդ ալ...

Կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ, կոտորա՜ծ...:

ԱՓ ՄԸ ՄՈԽԻՐ, ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ

Ա

Աւա՜ղ, ապարանքի մը պէս մեծ էիր եւ շքեղ,

Ու ես երդիքներուդ սպիտակ կատարեն,

Աստղածորան գիշերներու լոյսին հետ,

Վարէն, ահեղավազ Եփրատին կ’ունկնդրէի...:

Բ

Արցունքո՜վ, արցունքո՜վ լսեցի որ աւերակ առ աւերակ,

Քու լայնանիստ պատերդ իրարու վրայ կործանեցին,

Սարսափի օր մը, կոտորածի օր մը, օր մը արիւնի...

Զքեզ եզերող պարտէզիդ ծաղկըներուն վրայ:

Գ

Ու մոխրացաւ՜ այն սենեակը կապոյտ,

Որուն որմերուն ետեւ եւ գորգերուն վրայ,

Իմ երջանիկ մանկութիւնս կը հրճուէր,

Եւ կեանքս կաճեր եւ հոգիս իր թեւերը կ’առնէր...

Դ

Փշրեցաւ՞, ուրե՛մն, այն հայելին ոսկեծիր,

Որուն եթերային խորութեանը մէջ,

Երազներս, յոյսերս,