Celwydd Oll

By Sian Northey

A volume of short stories which is a master class in subtle and yet powerful writing. The stories have all been inspired by real life events.

• Language: Cymraeg
• Publisher: Gwasg y Bwthyn
• Release date: Nov 10, 2020
• ISBN: 9781913996024

Sian Northey

Sian Northey is a freelance author, poet, translator and editor. Sian was brought up in Trawsfynydd, and now lives in Penrhyndeudraeth in Gwynedd. As a (very!) mature student she gained a PhD in Creative Writing at the School of Welsh at Bangor University, the university where she’d done her first degree, in Zoology, decades earlier. Amongst other projects she is currently working on a collection of essays and doing background research for a play involving chapels who continue to hold services with only two or three in the congregation. She writes novels for adults and children, poetry, editing and translating for others and has had multiple Books Council of Wales 'Books of the Month'.

Book preview

llun clawr

Celwydd Oll

Sian Northey

Gwasg y Bwthyn

ⓗ Sian Northey 2018

ⓗ Gwasg y Bwthyn 2018

ISBN 978-1-913996-02-4

Cedwir pob hawl.

Ni chaniateir atgynhyrchu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn na’i gadw mewn cyfundrefn adferadwy na’i drosglwyddo mewn unrhyw ddull na thrwy unrhyw gyfrwng, electronig, electrostatig, tâp magnetig, mecanyddol, ffotogopïo, recordio, nac fel arall, heb ganiatâd ymlaen llaw gan y cyhoeddwyr.

Cyhoeddwyd gyda chymorth ariannol Cyngor Llyfrau Cymru

Dyluniad y clawr: Sion Ilar

Llun y clawr blaen: Hriday Krishnan

Cyhoeddwyd ac argraffwyd gan:

Gwasg y Bwthyn, Caernarfon

[e-mail]

Troswyd i e-lyfr gan Almon

I Elin

(a phob llyfrwerthwr annibynnol

arall yng Nghymru)

Diolch yn fawr i Marred a phawb arall yng

Ngwasg y Bwthyn am eu gwaith a’u gofal,

ac i’r Cyngor Llyfrau – yn gorff

ac yn unigolion sy’n gweithio yno.

Diolch hefyd i gynllun

Awduron wrth eu Gwaith, Gŵyl y Gelli

a staff a myfyrwyr Ysgol y Gymraeg, Prifysgol Bangor.

Dw i’n dipyn gwell sgwennwr o’ch herwydd.

Nes na’r hanesydd at y gwir di-goll

Ydyw’r dramodydd, sydd yn gelwydd oll.

R. Williams Parry

Rhagymadrodd

‘Lle ’dach chi’n cael eich syniada am straeon?’

Fel y gŵyr pawb sydd wedi rhoi sgwrs ynglŷn â’u llyfrau i unrhyw gymdeithas lenyddol neu griw cyffelyb, dyma un o’r cwestiynau sydd yn cael eu gofyn amlaf. Y gwir, wrth gwrs, yw bod syniadau ym mhobman ac mai’r gwaith ydi dethol y rhai gorau. Prin iawn yw’r ysgrifenwyr fyddai’n honni mai dychymyg pur yw popeth maent yn ei ysgrifennu – mae ’na ryw bwt o rywbeth o’r byd go iawn wedi tanio’r dychymyg bron bob tro. Yn gynffon i bob stori fe gewch weld be daniodd fy nychymyg yn achos y straeon hyn.

Gall ysbrydoliaeth am stori fod yn rhywbeth mor fychan â’r ffaith bod rhywun yn tisian mewn ffordd arbennig, ond penderfynais ar gyfer y gyfrol hon gyfyngu fy hun i ddigwyddiadau hanesyddol, er bod rhai, megis ‘Stori’r cysodydd’ neu ‘Hadau’, yn deillio o hanes diweddar iawn. Roeddwn wedi ysgrifennu ‘Y Gyfrinach’ ar ôl gweld rhywbeth mewn arddangosfa yn y Wellcome Collection yn Llundain. Anfonais hi at Marred yng Ngwasg y Bwthyn gan gynnig y syniad o gyfrol o storïau yn deillio o ddigwyddiadau hanesyddol. Yr adeg honno roedd y byd yn lle llawer symlach yn wleidyddol, neu o leiaf felly yr ymddangosai i’r rhan fwyaf ohonom. Bellach, yn 2018, lai na thair blynedd ers i mi ymweld â’r arddangosfa honno yn Llundain, byddai’n anodd ysgrifennu rhywbeth sydd yn deillio o ddigwyddiad tebyg i weithred y Natsïaid heb i’r stori ymddangos fel propaganda gwleidyddol. Cyhoeddwyd y stori honno yn O’r Pedwar Gwynt ac mewn e-byst cyhoeddusrwydd disgrifiwyd hi gan y golygyddion fel stori amserol. Gwaetha’r modd, prin y gallwn anghydweld. Ac mae wedi dod yn fwyfwy amlwg i mi wrth ysgrifennu’r straeon, gan osod yn aml iawn ddigwyddiad hanesyddol mewn amser arall, neu ryw amser amhenodol, fod merched a dynion yr un peth trwy’r canrifoedd.

Rwy’n mawr obeithio bod y straeon yn sefyll ar eu traed eu hunain fel straeon byrion – fel straeon am bobl. Rhywbeth i’r darllenydd edrych arnynt wedyn, os myn, yw’r pytiau sy’n dilyn y straeon.

Blodau mân y morfa

Sut allai blodau mân y morfa fod yn dal yno, yn binc ac yn dlws, yn glymau bychan o liw ar y borfa? Fe ddylan fod nhw fod wedi gwywo, pob un ohonyn nhw, y munud y disgynnodd y darn cyntaf o gnawd yn eu plith. Ond wnaethon nhw ddim, ac mi oeddan ninnau’n eu sathru wrth grwydro’r gwastatir a neidio dros y ffosydd yn chwilio am y darnau. Roedd rhai dynion yn aros am hir pan fyddent yn dod ar draws darn o gorff – coes neu law, darn o groen fel tudalen o lyfr neu glust fel cragen. Byddent yn eu hastudio, yn trio penderfynu a oeddynt yn eu hadnabod, yn poenydio’u hunain. Ond fe allwch weithio ochr yn ochr â rhywun bob diwrnod am ugain mlynedd a mwy heb adnabod siâp ei glust. Synnwn i ddim y byddwn i’n methu adnabod clust Menna hyd yn oed, petai’r glust honno’n gorwedd ar ei phen ei hun yn fama yng nghanol y blodau neu yng nghanol y brwyn, dim ond yn gorwedd yno heb na gwegil na gwallt na boch ar ei chyfyl.

Felly wnes i ddim gwneud hynny. Pan oeddwn i’n gweld darn o gorff mi fyddwn i’n ei gipio i fyny’n sydyn a’i ollwng i’r sach, yn union fel petawn i’n blentyn bach eto yn hel broc môr i Mam ei roi ar y tân. Er mor wyrdroëdig ydi deud hyn, bron nad oeddwn i’n teimlo balchder wrth i fy sach lenwi a thrymhau. Ac unwaith roedd y sach yn rhy llawn i’w chario mi oeddwn i’n cael mynd â hi’n ôl i’r swyddfeydd. Fe fyddan nhw yn fanno’n cael trio adnabod y darnau a rhoi’r jig-sôs at ei gilydd. Dw i ddim yn meddwl eu bod nhw wedi gwneud rhyw ymdrech fawr. Mi oeddan nhw’n gwbod pwy oedd yn y gwaith y diwrnod hwnnw a phwy oedd heb ateb y gofrestr wedyn. Mi oedd ganddyn nhw ddeg enw. A deg bocs. A dw i’n ama mai eu taflu i focs heb feddwl llawer oeddan nhw, trio gwneud yn siŵr nad oedd ’na dair troed neu ddau dalcen mewn unrhyw focs, mae’n siŵr, ddim mwy na hynny. Ond wnes i ddim aros i’w gwylio nhw. Rhoddwyd sach wag arall i mi a’m hanfon allan eto i’r traeth.

‘Cer ar hyd ochr yr afon tro ’ma, i lawr i gyfeiriad y môr. Mae ’na ddarnau bach yn fanno, meddan nhw.’

A finna’n mynd fel petawn i’n hel crybinion yng nghaeau Rhiw Goch, heblaw nad oedd yna neb yn mynd i ddod â diod oer a brechdan gaws i mi amser cinio. Yno yng nghaeau Rhiw Goch y gwnes i gyfarfod â Menna. Dim ond tair ar ddeg oedd hi a finna’n un ar bymtheg. Yn ddyn. Ddalltodd yr un o’r hogia pam fy mod i’n fodlon aros i’r ferch, nad oedd llawer mwy na phlentyn, dyfu, ond wnes i ddim amau fy mhenderfyniad am eiliad, a tydw i heb ddifaru fy mhenderfyniad am eiliad wedyn chwaith. Priodas fechan gawson ni.

Darn o goes a’r hosan yn ymestyn fel baner o les ar y tywod.

A’i thad yn gwgu. Ond ei mam yn fy nerbyn. ‘Rhodd Duw ydyn nhw pryd bynnag maen nhw’n cael eu geni,’ meddai â hanner gwên. Ac mi glywais gan fy modryb wedyn fod yna blentyn wedi bod cyn Menna, bachgen bach, ond nad oedd neb yn siŵr ble roedd hwnnw; rhyw deulu cefnog ochra Tywyn, medda rhywun. Ond colli’r babi wnaeth Menna, a’r rhai oedd wedi amau yn cael ail, a ninnau’n cuddio’n dagrau a Menna’n llosgi ei choban a’r cyfnasau am nad oedd ganddi’r galon i’w golchi.

‘Fysan nhw byth yn dod yn lân.’

Darn bach o groen fel darn o wymon diarth, a gwylan yn bachu darn arall cyn i mi ei gyrraedd.

Yr un maint â fy mawd oedd o, llai efallai. Dwy fraich, dwy goes, pen rhy fawr i’w gorff a’r croen yn dywyll lle byddai’r llygaid yn tyfu. Ddaeth yna ddim plentyn arall wedyn, a go brin y daw ’na bellach a hithau’n tynnu at ei deugain. Hwnna oedd fy mab – y peth bach hyll, gwaedlyd na wyddwn i be i’w wneud efo fo. Mi wnes i ei roid o mewn dysgl bridd fechan a soser yn glawr i’r ddysgl a’i adael ar sìl ffenest y gegin lle y gallai glywed yr adar a gweld y môr petai ganddo glustiau a llygaid. Doedd o ddim yno’r diwrnod wedyn a wnes i ddim holi Menna.

Darn o ffedog merch heb unrhyw ddarn o gnawd yn agos ati.

Dwy ferch oedd ymhlith y deg. Mam a merch. Roedd yna fab hefyd yn gweithio efo nhw. Y tri’n gweithio efo’i gilydd wastad. Ond dim ond ei anafu gafodd y mab – mi oedd o ychydig pellach oddi wrth y ffrwydrad. Ond mi oedd y fam a’r ferch ochr yn ochr wrth y fainc. Mi fyddai boi bach y ddysgl bridd yn gweithio efo finna, mae’n siŵr, ac mae’n bosib y bysa fo’n fama’n cerdded y traeth yn rhoi darnau o ddynoliaeth mewn sach. Efallai y dylwn i fod wedi creu gwely hances boced iddo fo, a honno wedyn yn amdo.

Amhosib dweud be ydi o. Dim ond darn o gnawd.

Ac yna mi gerddais ganllath a mwy heb weld dim byd. Mae’n rhaid nad oedd yna’r un darn wedi cael ei daflu ymhellach. Penderfynais y gallwn droi’n ôl. Sefais am ychydig yn gwylio bilidowcar yn glanio ar y tywod ac yn ymestyn ei adenydd i’w sychu. Tannu dillad ar y lein oedd Menna bora ’ma pan wnes i gychwyn am y gwaith; ymestyn i osod pais wrth grys wrth obennydd. Mae hi’n dal mor dlws. Wedi twchu chydig, ond mi ydw inna wedi britho, a bu rhaid i mi gael tynnu dant mis diwethaf.

Mi wnaethon ni i gyd ddechrau cerdded yn ôl tuag at y gwaith ’run adeg; rhyw reddf yn gwneud i bawb ddychwelyd efo’i gilydd fel mae’r defaid yn dychwelyd oddi ar y morfa i’r corlannau fin nos. Roedd y lleill yn sathru’r blodau bychan pinc heb eu gweld ac yn neidio’r ffosydd yn hytrach na cherdded at y pontydd pren. Ond fe gerddais i’n araf gan blygu bob yn hyn a hyn, a chasglu tusw bychan o’r blodau – Clustog Mair – a’u rhoi yn ofalus ym mhoced fy nghôt. Roedd y giaffar ei hun wrth y giatiau erbyn hyn, yn derbyn ein sachau.

‘Yng ngoleuni’r digwyddiad anffodus mae’r cwmni yn fodlon i chi fynd adref am weddill y diwrnod.’

Holodd ’na neb a fyddai cyflog am y oriau hynny, dim ond gollwng ein sachau wrth ei draed a’i throi hi am adref.

Cyrraedd adref i dŷ gwag wnes i. Roedd Menna’n dal yn y Royal yn golchi llestri a glanhau. Dychmygais ei gwên o weld pryd ar y bwrdd yn aros amdani ac es i olchi fy nwylo. Golchais fy nwylo drosodd a throsodd cyn dechrau pario’r tatws. Tatws a nionod a chaws ac wyau. Gosodais y Clustog Mair mewn cwpan wy ar ganol y bwrdd. Efallai mai hynny wnaeth i Menna chwerthin wrth iddi ddod trwy’r drws. Ac yna sobrodd, fel petai hi wedi sylweddoli nad oedd chwerthin yn beth addas.

‘Roeddan nhw’n gwrthod gadael i ni ddod adref,’ meddai. ‘Roedd yn rhaid i ni orffen ein shifft.’

Ond mi oedd hi wedi clywed gan