Ci a'r Brenin Hywel, Y

By Sian Lewis

Travel back in time to the age of Howell the Good with Gar the dog, and hear about the various laws relating to man and animal during this period.

• Language: Cymraeg
• Publisher: Gwasg Carreg Gwalch
• Release date: Mar 23, 2020
• ISBN: 9781845277543

Book preview

Argraffiad cyntaf: 2020

h testun: Siân Lewis 2020

Cedwir pob hawl.

Ni chaniateir atgynhyrchu unrhyw ran o’r cyhoeddiad hwn,

na’i gadw mewn cyfundrefn adferadwy, na’i drosglwyddo

mewn unrhyw ddull na thrwy unrhyw gyfrwng, electronig, electrostatig,

tâp magnetig, mecanyddol, ffotogopïo, recordio, nac fel arall,

heb ganiatâd ymlaen llaw gan y cyhoeddwyr, Gwasg Carreg Gwalch,

12 Iard yr Orsaf, Llanrwst, Dyffryn Conwy, Cymru LL26 0EH.

Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol:

978-1-84527-738-3

Cyhoeddwyd gyda chymorth Cyngor Llyfrau Cymru

Dylunio: Eleri Owen

Cynllun Clawr: Anne Cakebread

Cyhoeddwyd gan Wasg Carreg Gwalch,

12 Iard yr Orsaf, Llanrwst, Dyffryn Conwy, Cymru LL26 0EH.

Ffôn: 01492 642031

e-bost: [e-mail]

lle ar y we: www.carreg-gwalch.cymru

Argraffwyd a chyhoeddwyd yng Nghymru

Hywel Dda

Brenin oedd Hywel Dda.

Hywel ap Cadell oedd ei enw go iawn.

Roedd Hywel yn byw dros fil o flynyddoedd yn ôl.

Roedd e’n frenin ar Seisyllwg, Dyfed a Brycheiniog.

Yna, yn y flwyddyn 942, fe gipiodd Gwynedd a Phowys oddi ar blant ei gefnder.

Nawr roedd e’n frenin ar Gymru gyfan, bron iawn.

Felly pam oedd e’n DDA?

Roedd e’n dda am gadw heddwch.

(Doedd e ddim yn credu mewn ymladd yn erbyn Brenin Lloegr.)

Roedd e’n ARBENNIG O DDA am gadw trefn.

Galwodd Hywel ddynion pwysig o bob rhan o’i deyrnas i’r Tŷ Gwyn ar Daf yn Nyfed.

Gyda’i gilydd fe benderfynon nhw ar reolau ar gyfer y deyrnas gyfan. Cyn hynny, roedd gan bob ardal reolau gwahanol.

Cyfraith Hywel yw enw’r rheolau hyn.

Roedd Cyfraith Hywel mor fanwl ac mor werthfawr, roedd pobl yn dal i’w defnyddio am ganrifoedd wedyn.

Mae hyn yn WIR!

Ydy’r stori sy’n dilyn yn wir bob gair? Wel, falle ...

1

Perygl!

Roedd hi’n ganol nos. Ro’n i’n gorwedd wrth ymyl Nest, yn hanner cysgu, pan grynodd fy nhrwyn. Mewn chwinciad ro’n i allan o’r gwely ac yn hyrddio fy hun at y drws.

Perygl!

Deffrodd Nest mewn braw.

‘Griff!’ galwodd.

Crafais y drws.

‘Shh!’ Cripiodd Nest tuag ata i a thaflu’i braich am fy ngwar. ‘Shhh!’ sibrydodd yn fy nghlust. ‘Beth sy’n bod?’

Perygl!

Daliais ati i grafu.

‘Griff!’ mynnodd Nest. ‘Dere’n ôl i’r gwely.’

Chwyrnais yn groch.

Cydiodd Nest yn dynnach, ond gwingais a strancio. Yn y tywyllwch y tu ôl i ni roedd Gwion a Madyn, ei dau frawd bach, wedi deffro ac yn galw ei henw.

Rhwng y gwingo a’r gweiddi, chlywodd Nest mo’i thad yn nesáu at y tŷ. Ond fe glywais i, a chyn gynted ag yr agorodd e’r drws, neidiais o afael Nest, ac i ffwrdd â fi, heibio coesau Dad, ac anelu fel mellten arian am y lôn y tu draw.

Roedd dau ddyn yn marchogaeth ar hyd y lôn a’u cefnau tuag ata i. Byddwn i wedi cyrraedd y dynion cyn i’r un o’r ddau ’ngweld i, oni bai am Nest. Roedd Nest yn rhedeg ar fy ôl gan weiddi ‘Griff!’ nerth ei phen.

Arafodd y marchogion, a throi tuag ata i a’u hwynebau’n disgleirio dan olau’r lleuad. Agorodd eu cegau fel dwy ogof ddu.

‘Griff!’ sgrechiodd Nest.

Bloeddiodd y dynion, ond fe neidiais yr un fath a phlannu fy nannedd yng nghoes y marchog agosaf. Rhusiodd ei geffyl, ciciodd y marchog, ond daliais fy ngafael yn dynn. Rhusiodd y ceffyl eto a thaflu’r marchog i’r llawr. Rholiodd y dyn ar ei gefn a gweiddi mewn braw wrth weld ci mawr llwydwyn yn sefyll uwch ei ben yn barod i suddo’i ddannedd i groen ei wddw.

‘Griff!’

Disgynnodd pwysau Nest ar fy nghefn. Gafaelodd yn y blew ar fy ngwar a cheisio fy llusgo i ffwrdd. Roedd y marchog wedi codi ei law i amddiffyn ei wddw, ond gwthiais fy nhrwyn yn erbyn ei fysedd.

‘Lladda’r creadur!’ gwaeddodd ar ei ffrind drwy ei fwng o flew brith. ‘Lladda fo!’

Roedd y marchog arall yn dod amdana i ac yn tynnu ei gleddyf. ‘Dos o’r ffordd, blentyn!’ gwaeddodd ar Nest.

Ond symudodd Nest ddim, dim ond gwasgu ei dwylo am fy ngwddw. ‘Gollwng, Griff!’ erfyniodd. ‘Gollwng! Gollwng! Gollwng!’

Roedd hi bron â ’nhagu, felly doedd dim dewis ond gollwng. Ar unwaith pwniodd y marchog fi’n galed yn fy asennau a’m hyrddio tuag at yn ôl. Cyn i fi gael fy ngwynt ata i, roedd Nest yn fy llusgo tuag at y wal bridd uwchlaw’r cwm. Gwthiodd fi dros y wal, ac erbyn i fi lanio ar y llethr islaw, roedd hi wedi neidio ar fy ôl.

‘Rhed, Griff! Rhed i’r afon!’ meddai hi wrtha i.

Sefais yn stond a llygadu’n cartref uwchben. Er ei bod hi’n ganol nos, roedd y lle’n ferw o sŵn.

‘Griff!’ ymbiliodd Nest.

Chwyrnais yn isel.

‘Griff! Gêm!’ meddai Nest. ‘Gêm!’

Gêm? Chwyrnais eto, ond ddim am hir. Roedd chwarae gêm yn fwy o hwyl na chnoi marchog, felly gan ysgwyd fy nghynffon i ffwrdd â fi, gan redeg ar ras drwy’r llwyni.

Erbyn i Nest gyrraedd glan yr afon, ro’n i’n sefyll yn stond yn y dŵr bas a’m llygaid wedi’u hoelio ar ei llaw. Ro’n i’n disgwyl iddi daflu brigyn i lawr yr afon a gweiddi ‘Chwilia!’ Felly pan gododd hi rywbeth o’r llawr, dyma fi’n rhoi naid. Ond ‘Griff!’ gwaeddodd. A’r foment nesaf roedd hi wedi gafael yndda i, ac yn taenu llond dwrn o bridd gwlyb dros fy nhrwyn.

Iych! Cwynais a strancio a thisian. ‘Paid!’ meddai Nest a gafael yn dynnach. ‘Dwi’n trio cuddio dy flew gwyn di.’ Taenodd ragor o bridd dros fy nghôt. Ar yr un pryd cododd garreg sgleiniog a’i lluchio i fyny’r afon.

‘Rhed, Griff! Chwilia!’ sibrydodd.

Sefais yn yr unfan ac ysgwyd fy nghynffon.

Ond ‘Griff! Chwilia!’ mynnodd Nest.

Felly i ffwrdd â fi eto. Rhedeg, a chwilio, ac arogli. Doedd dim sôn am y garreg yn unman.

Trois yn ôl i brotestio. Roedd Nest yn fy nilyn drwy’r afon a’i chefn yn grwm. Rhedais ati, ond ‘Shh!’ meddai, a sbecian dros ei hysgwydd. Roedd rhywrai’n dringo dros y wal bridd a’u traed yn disgyn yn drwm ar y llethr.

‘Dacw’r ci fan acw!’ gwaeddodd llais cras. ‘Dwi’n gweld ei flew gwyn o. Lladdwch o!’

Ar unwaith cododd y blew ar fy nghefn a rhuglodd chwyrniad o ’ngwddw. Ond cyn i fi ruthro i gyfeiriad y llais, cododd Nest fi’n grwn o’r llawr a’m hyrddio i’r llwyni’r ochr draw i’r afon. Disgynnodd hithau ar fy mhen.

Roedd hi’n crynu.

Ro’n innau’n methu anadlu, bron iawn.

Rhois gic iddi o’r diwedd.

‘O, Griff!’ meddai a gorwedd yn fy ymyl a’m dal yn dynn.

Fan’ny fuon ni am hir, yn gwrando ar bobl yn gweiddi a stryffaglian ymhellach i lawr y cwm. Ddaeth neb yn agos aton ni. Aethon nhw’n ôl adre o’r diwedd gan duchan.

Pan aeth pobman yn dawel, cododd Nest yn ofalus. Neidiais innau ar fy nhraed. Ro’n i’n barod i fynd adre hefyd. Ond cydiodd Nest yn fy mlew a’m tynnu i mewn i’r coed.

­

2.

‘O, Griff!’

Doedd Nest yn methu cysgu. Roedd hi’n noson gynnes ac roedden