Doğrudan Türkçe Dilbilgisi

By Zafer Teker

Bu kitap Türkçe dilbilgisini ayrıntılarıyla anlatmaktadır. Ses & Harf bilgisi; Ad, Sıfat, Zamir, Zarf, Edat gibi Sözcük Türleri; Özne, Yüklem, Nesne, Tümleç & Cümlecik gibi konular anlatılmaktadır. Deyim, Kalıp, Galat-ı Meşhur, Kompozisyon gibi İleri konulara girilse de temel bilgilerin iyi kavranmasını sağladığından giriş düzeyde öğrenenlere de önerilmektedir. Türkçe içeren her sınava, Türkçe eğitim veren her okula destek; Genel Kültür & Edebiyat için de altyapı sağlamaktadır.

Yazar

Kitabın yazarı yazılım mühendisi Zafer Teker, yazılım geliştirme alanında 2000'li yılların başlarından beri projeler geliştirmekte, eğitimler vermekte, çevrimiçi ortamlarda, öğrencilere bilgisayar, teknoloji, bilim, eğitim gibi konularda bilgi veren içerikler yazmakta, uygulamalar geliştirmekte ve siteler kurmaktadır.

• Language: Türkçe
• Publisher: Godoro
• Release date: Aug 12, 2021
• ISBN: 9798201906078

Book preview

Doğrudan

Türkçe

Dilbilgisi

Zafer Teker

Godoro Yayıncılık

Giriş

Türkiye Türkçesi

Bu kitapta Türkiye’nin resmi dili olan ve Türkiye Türkçesi adı verilen dil anlatılmaktadır. Türkiye’de resmi dil olarak İstanbul’da konuşulan İstanbul Türkçesi veya daha doğru adıyla İstanbul Ağzı adı verilen Türkçe kabul edilmiştir. Karadeniz, Ege, Trakya ağzı gibi farklı ağızların özellikleri bu kitapta işlenmeyecektir.

Konular

Ses ve Hece

Dil ses denilen temel birimlerden oluşur. Seslerden hece yapıları hecelerden de sözcük adı verilen yapı oluşur. Sözcüklerin bir araya gelip anlamlı bir ifade oluşturduğu en küçük birime ise cümle ya da tümce adı verilir.

Sözcük Türleri

Sözcüklerin türleri vardır. Bir hareket, eylem, oluşu veya süreci anlatan kelime türlerine eylem ya da fiil adı verilir. Kavramları, varlıkları, duygu ve düşünceleri tanımlamak için kullanılan sözcüklere ise ad ya da isim denir. Tek bir varlığa ait olan isimlere özel ad, benzer özellikleri olan somut veya soyut kavramları karşılamak için kullanılan isimler ise tür adı ya da cins isim diye adlandırılır. Bir adın yerini tutarak onun gibi kullanılabilen ben, kim, kendisi, bu, şu, birisi gibi sözcüklere ise adıl ya da zamir adı verilir. Bir adı; nitelik, nicelik, yer, biçim, hareket, işaret, soru vb. bakımından niteleyen, belirten sözcüklere ise sıfat ya da önad adı verilir. Bir eylemin, bir adılın veya başka bir belirtecin anlamını zaman, yer, ölçü, nitelik, soru gibi yönlerden belirten, etkileyen, tanımlayan sözcüklere ise belirteç ya da zarf adı verilir. Tek başına bir anlamı olmayan, birbirleriyle ilgili kelimeleri ve cümleleri birbirine bağlamaya yarayan ama, ile, lakin, fakat, ve, veya gibi sözcüklere ise bağlaç adı verilir. Ağızdan tek çırpıda çıkarak bir duyguyu anlatan veya doğada oluşan sesleri anlatmak için kullanılan ey, yuh, pişt, güm gibi sözcüklere ise ünlem denir.

Sözcükte Anlam

Her sözcükler bir kavramı anlatır. Sözcükler ilk çıktığında karşıladığı ve asıl anlamı olan anlama gerçek anlam veya temel anlam adı verilir. Bazen benzetme, yansıtma, sanatsal anlatımlar nedeniyle sözcükler gerçek anlamından biraz daha farklılaşabilirler. Gerçek anlama yakın ama farklı olan bu tür anlamlara yan anlam adı verilir. Örneğin çekirdek boğazıma takıldı sözcüğündeki boğaz gerçek anlamken, gemi İstanbul boğazından geçti cümlesindeki boğaz yan anlamdır. Bir de ana anlamla tamamen farklı sadece benzetme yoluyla verilen anlamlar vardır ki bu anlamlara mecaz anlam denir. Örneğin çocuk boğazına düşkün cümlesindeki boğaz sözcüğünün verdiği yeme içmeyi çok seven anlamı mecaz anlamdır. Bir de bazı sözcükler bazı meslek, bilim vb.. dallarına özel anlamları vardır ki buna terim anlam adı verilir.

Sözcükler birbirilerine göre anlam ilişkileri kurarlar. Örneğin kara ile siyah bazı yerlerde aynı anlama gelirken, beyaz ile zıt anlamdadır. Örneğin dargın, küskün sözcükleri birbirleriyle yakın anlamdadır. Aynı anlama gelen farklı sözcüklere eş anlamlı sözcükler adı verilir. Anlamları ters ve zıt olanlara ise zıt anlamlı sözcükler veya karşıt anlamlı sözcükler adı verilir. Birbirine yakın anlamları olan sözcüklere ise yakın anlamlı sözcükler adı verilir.

Aynı sesleri olmasına rağmen tamamen farklı anlamları olan sözcükler ise eş sesli sözcükler adı verilir. Örneğin sayı anlamındaki yüz , yüzmek eylemindeki yüz ve bir şeyi öne bakan tarafı anlamındaki yüz sözcükleri farklı anlamları olan eş sesli sözcüklerdir.

Kök ve Ek

Türkiye Türkçesi, Türkçe'nin bügün aytış ya da dialect seçeneklerinde olduğu gibi eklemeli dil adı verilen dillerdendir. Bu tür dillerde kök adı verilen ana kelimelerin sonuna ek adı verilen sesler getirilerek istenilen anlam elde edilir. Kök ile eklerden oluşan sözcük de kendi başına bir anlamı var ise gövde adını alır ve gövdeye de farklı ekler gelebilir.

Kök + Ek = Gövde

Ek Örnekleri

Aşağıda ev sözcüğü için bazı eklenme örnekleri yer almaktadır:

Yukarıdaki örneklerde ev kök iken, evli (evlenmiş kişi anlamında), evsiz, evcil ise gövdedir.

Aşağıda bil- eylemi için bazı eklenme örnekleri yer almaktadır:

Yukarıdaki örneklerde ise bil- kök iken, bilgi, bilgin, bilgiç gibi sözcükler gövdedir.

Kitabın sonunda Türkçe'de eklerin bilimsel olarak nasıl yazıldığı ile ilgili bir bölüm görebilirsiniz.

Türk Dillerinin Sınıflandırılması

Türkçe geniş anlamıyla Orta Asya, İran, Afganistan, Anadolu, Kafkasya ve Doğu Avrupa gibi çok geniş bir bölgede konuşulan Türk topluluklarının dilidir. Türkçe yerine Türk Dilleri adı da verilmektedir. Daha dar anlamıyla daha doğrusu bizim kullandığımız anlamıyla Türkçe, Türkiye Cumhuriyeti'nde konuşulan ve resmi dil olarak kabul edilen dildir.

Dil Ailesi

Türkiye Türkçesi dışında dünyada farklı Türk dilleri de konuşulmaktadır. Bu dillerin hepsi Ortak Türkçe'den türemiş dillerdir. Bu diller yapı ve kelime bakımından daha yakın olmalarına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmışlardır:

Oğuz (Güneybatı) Grubu

Batı Grubu

Türkiye Türkçesi

Gagavuzca

Ahıska Dili

Azerbaycan Türkçesi

Doğu Grubu

Türkmence

Horasan Türkçesi

Güney Grubu

Kaşgayca

Afşarca

Salarca

Peçenekçe

(Ölü bir dildir. Peçenekçe, Kıpçak grubu mu Oğuz grubu mu olduğu tartışmalıdır)

Kıpçak (Kuzeybatı) Grubu

Kazak-Nogay (Güney)

Kazakça

Kırgızca

Karakalpakça

Nogayca

Kıpçak-Bulgar (Kuzey)

Tatarca

Başkurtça

Kıpçak-Kuman (Batı)

Kırım Tatarcası

(Tatarca, Kıpçak grubu ancak bugün Oğuz grubuna yakındır dilleri)

Kumıkça

Karaçay-Balkarca

Karayimce

Kırımca

Kumanca(Ölü Dil)

Karluk (Güneydoğu veya Çağatay) Grubu

Batı

Özbekçe

Doğu

Uygurca

Yugurca

Aynu (Ayni) Dili

Ili Türki Dili

Eski Götürk ve Uygur Türkçesi (Ölü Dil)

Çağatay (Ölü Dil)

Sibirya (Kuzeydoğu) Grubu

Kuzey

Yakutca (Sakaca)

Dolganca

Güney

Sayan

Tuvaca

Tofaca

Altayca

Çulimce

Yenisey

Hakasça

Şorca

Fuyu Kırgız Dili

Bulgar (Ogur) Grubu

Bulgarca (Ölü bir dildir. Bugün bir Slav halkı olan Bulgar'ların konuştuğu dil bir Slav dilidir.)

Çuvaşça

Halaç (Argu) Grubu

Halaçca

Oğuz Dil Grubu

Oğuz, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmence dilini içine aldığı düşünülen dil grubudur. Türkiye Türkleri, Azerbaycan Türkleri ve Türkmen'lerin köken olarak Oğuz boylarından olduğunun düşünülmesinden dolayı bu gruba Oğuz Grubu adı verilmiştir.

Türkiye Türkçesi

Türkiye Cumhuriyeti'nde konuşulan ve resmi dil olarak kabul edilen dile Türkiye Türkçesi adı verilir. Bazı kaynaklarda Anadolu Türkçesi de denilir. Ancak Trakya'da da konuşulmaktadır.

Gagavuzca

Gök Oğuz sözcüğünden türetildiği kabul edilen Gagavuz Türkleri'nin yoğun olarak yaşadığı Gagavuzya (Gagavuz Özerk Bölgesi) içinde konuşulan ve Oğuz dil grubuna ait, Türk diline Gagavuzca denir.

Ahıska Dili

Ahıska Dili, Gürcistan'ın Türkiye sınırındaki Ahıska bölgesinde yaşayan veya oradan Orta Asya'nın çeşitli bölgelerine (2. dünya savaşı sıralarında) sürülmüş olan Ahıska Türkleri'nin dil. Kimilerince Azerice olarak adlandırılsa da Azerice, Azerbaycan'da konuşulan Farsça ile akraba olan dilin adı olduğundan bu kullanım yanlış olarak kabul edilir.

Azerbaycan Türkçesi

Hazar denizin batı bölgelerinde, Kafkasya ve İran'da yaşayan Azerbaycan Türkleri'nin kullandığı ve Oğuz dil grubuna giren Türk diline Azerbaycan Türkçesi adı verilir.

Türkmence

Türkmenistan'da veya çevre ülkelerde konuşulan, Oğuz dil grubu içinde kabul edilen dile Türkmence denir.

Kaşkayca

İran'da Kaşkay Türkleri'nin konuştuğu Oğuz grubuna içinde kabul edilen dile Kaşkayca denir.

Salarca

Salarca, çoğunlukla Çin'in Şunhua eyaleti içinde yaşayan Salar'ların konuştuğu, Türkmence'ye benzeyen ve Oğuz grubu içinde kabul edilen dildir.

Kıpçak Dil Grubu

Kazak, Kırgız, Tatar, Başkurt, Karakalpak, Nogay dillerini içine aldığı düşünülen Türk dil öbeğine Kıpçak Dil Grubu adı verilir.

Kazakça

Kazakistan, Doğu Avrupa ve Orta Asya'da yaşayan Kazak'ların kullandığı, Kıpçak dil grubuna ait Türk diline Kazakça adı verilir.

Kırgızca

Kırgızistan ve Orta Asya'da yaşayan Kırgız'ların kullandığı, Kıpçak dil grubuna ait Türk diline Kırgızca denir.

Karakalpakça

Bugün çoğunluğu Özbekistan'a bağlı Karakalpakistan özerk cumhuriyetinde yaşayan Karakalpak'ların konuştuğu ve Kıpçak dil grubuna ait Türk diline Karakalpakça adı verilir.

Nogayca

Bugün Kırım'da ve Astarhan bölgesinde yaşayan Nogayların konuştuğu, Kıpçak dil grubuna ait Türk diline Nogayca denir.

Tatarca

Özellikle Tataristan (Rusya Federasyonu'na bağlı özerk devlet) , Kırım ve Doğu Avrupa'da çeşitli bölgelerde yaşayan Tatarların konuştuğu Kıpçak dil grubuna ait Türk diline Tatarca adı verilir.

Başkurtça

Çoğunluğu Rusya Federasyonu'na bağlı Başkurdistan Özerk Cumhuriyeti'nde yaşayan Başkurt'ların kullandığı ve Kıpçak dil grubuna ait Türk diline Başkurtça denir.

Kumukça

Rusya Federasyonu'na bağlı Dağıstan Cumhuriyeti'nde konuşulan ve Kıpçak dil grubuna dahil Türk diline Kumukça adı verilir. Ancak Oğuz ve Ogur (Bulgar) , Kafkas Dilleri'nin etkisi de görülmektedir.

Karaçay-Balkarca

Karaçay-Balkarca, Rusya Federasyonu'na bağlı Karaçay-Çerkes özerk devletinde yaşayan Karaçay'lılar ile Kabardino-Balkarya devleti içinde yaşayan Balkar'lıların diline verilen ortak isim.

Karayca (Karayimce)

Karay Türkleri'nin kullandığı, Doğu Avrupa'da , Kırım'da , İsrail'de konuşulan ve Kırım Tatarcası'na yakın Türk diline Karayca ya da Karayimce adı verilir.

Karluk Dil Grubu

Özbekçe

Özbekistan ve Orta Asya'da yaşayan Özbek'lerin konuştuğu ve Karluk (veya Çağatay) dil grubuna ait Türk dili.

Uygurca

Çoğunluğu Çin'e bağlı özerk bölge Doğu Türkistan'da yaşayan Uygur'ların konuştuğu, Karluk (veya Çağatay) dil grubu içinde olan Türk dili.

Batı Yugurca

Çin'de Sunan Yugur özerk ilçesinde yaşayan ve Karluk (veya Çağatay) dil grubuna ait Türk dili. Doğu Yugurca ise Moğol dilidir.

Aynu (Ayni) Dili (Aynice)

Çin'e bağlı özerk bölge olan Doğu Türkistan içinde konuşulan, yoğun Farsça ses ve kelime etkileri görülen Türk dili.

Sibirya Dil Grubu

Özellikle Sibirya bölgelerinde veya Sibirya'ya yakın bölgelerde konuşulan, Yakutca, Dolganca, Tuvaca, Altayca, Hakasça gibi Türk dillerini içeren dil gruba Sibirya Dil Grubu adı verilir.

Yakutça (Sahaca)

Çoğunluğu Rusya Federasyonu'na bağlı Yakutistan cumhuriyetinde yaşayan Yakut'ların (Saha'ların) konuştuğu ve Sibirya (veya Kuzey) dil grubu içindeki Türk diline Yakutça denir.

Dolganca

Çoğunluğu Rusya'nın kuzeyindeki Taymır yarımadasında yaşayan Dolgan'ların konuştuğu , Yakutca (Sahaca) ile çok yakın olan Türk dili.

Tuvaca

Rusya Federasyonu'na bağlı, Rusya'nın Moğolistan'a sınır bölgesinde bulunan Tuva cumhuriyetinde yaşayan Tuva topluluğunun konuştuğu Sibirya dil grubu içindeki Türk diline Tuvaca adı verilir.

Tofaca

Tofaca, Rusya içinde Irkutsk Oblast adı verilen idari birim içinde yaşayan ve sayıları binin altına inmiş Türk topluluğunun konuştuğu Sibirya dil grubuna giren Türk dilidir. Bugün konuşan sayısı binin altındadır ve yok olmaya başlamış dillerdendir.

Altayca

Rusya Federasyonu'na bağlı Altay Özerk Cumhuriyeti'nde yaşayan Altay Türk topluluğu tarafından konuşulan ve Sibirya dil grubunun güney bölümüne ait Türk diline Altayca adı verilmektedir.

Hakasça

Rusya Federasyonu'na bağlı Hakas Cumhuriyeti'nde yaşayan Hakas'ların konuştuğu Sibirya dil grubuna giren Türk diline Hakasça.

Fuyu Kırgız Dili

Fuyu Kırgız Dili, Çin'in kuzey doğu bölgelerinde yaşayan Fuyu Kırgız adlı Türk topluluğunun konuştuğu ve Sibirya dil grubuna giren Türk dili. Hakasça diline yakın bir dildir.

Ogur (Bulgar) Dil Grubu

Bugün sadece Çuvaş dilini içeren Türk dil öbeğine Ogur ya da Bulgar dil grubu adı verilir. Artık bugün konuşulmayan, Bulgaristan'da yaşayan Bulgarlar'ın eski dili olan Eski Bulgarca ve Hazarca da bu gruba girmektedir.

Çuvaşca

Çoğunluğu Rusya Federasyonu'na bağlı Çuvaşistan ve Tataristan özerk cumhuriyetlerinde yaşayan Çuvaş'ların kullandığı Türk dili Çuvaşça adını taşır. Yaşayan tüm diğer Türk dillerinden farklıdır ve bu nedenle tek başına bir grup oluşturur. Ölü dil olan Hazar, Eski Bulgar dilleri ile benzerlik gösterir.

Halaçca

Bugün İran ve Afganistan'da konuşulan Türk dillerinden birisi de Halaçça adını taşır. Diğer Türk dillerinden farklıdır ve bu nedenle Argu grubu adıyla sadece kendisinin olduğu bir dil grubu içinde gösterilmektedir.

Ses

Genel Bilgiler

Ses Nedir?

Bu bölümde Türkiye Türkçesi'nin ses özellikleri anlatılacaktır. Bir kavram olarak ses, bir kaynağın titreşmesiyle oluşan ve dalga şeklinde ortam boyunca iletilen enerjidir. Bir kaynak, titreşim hareketi yaparak çevresindeki ortamın parçacıklarını hareketlendirir. Her parçacıkta kendisine komşu olan parçacıkları hareketlendirir. Bu şekilde oluşan ilk titreşim ortam boyunca yayılır. Oluşan bu dalga canlıların kulaklarına gelir ve canlı bu şekilde duyar.

İnsanlar, akciğer, göğüs duvarı ve kasları, diyafram ve karın kasları ve ses tellerini kullanarak ses oluştururlar. Oluşan bu ses gırtlak, yutak, damak, küçük dil, dil, ağız, diş, dudak tarafından değiştirilir ve konuşurken kullandığımız sesler oluşur.

Aşağıdaki bölümlerde bir ses ya da bir