Սիրոյ եւ Արկածի Տղաքը

By Վազգէն Շուշանեան

Ինքնակենսագրական այս վէպը (1929) Հայաստանի եւ առհասարակ Կովկասի մէջ հեղինակին անցուցած օրերուն գեղարուեստական մարմնաւորումն է։ Վեպի հիմնական հարցադրումը կենսական է ամբողջ սերունդի մը համար. ո՞րն է իրական հայրենիքը. ծննդավա՞յրը, որ այլեւս կորսուած է, թէ այս փոքրիկ հողակտորը, որուն ոչ միայն կը փորձէին ապաւինիլ, այլեւ նեցուկ դառնալ դժուարին պահուն: Սակայն միայն արկածներու մէջ թրծուելով հերոսները կը հասկնան, որ իրենց երազած հայրենիքը օտար է իրենց համար։ (Ն.Թ.):

• Language: Հայերեն լեզու
• Publisher: Yavruhrat Publishing
• Release date: Jul 13, 2019
• ISBN: 9780463881507

Book preview

Վազգէն Շուշանեան

ՍԻՐՈՅ ԵՒ ԱՐԿԱԾԻ ՏՂԱՔԸ

վէպ

Երեւան — 2019

ՀՏԴ 821.19֊8 Շուշանեան

ԳՄԴ 84(5Հ)֊44

Շուշանեան, Վազգէն (Օննիկ)

Սիրոյ եւ Արկածի Տղաքը։ [Վէպ] / Վ. Շուշանեան։ Ելեկտրոնային տարբերակը հրատարակութեան պատրաստեց Մ. Եաւրումեանը, տառատեսակը՝ Ռ. Թարումեանի (Արիան Գրքի).— Եր.։ Եաւրուհրատ, 2019.— 198 էջ:

Ինքնակենսագրական այս վէպը (1929) Հայաստանի եւ առհասարակ Կովկասի մէջ հեղինակին անցուցած օրերուն գեղարուեստական մարմնաւորումն է։ Վեպի հիմնական հարցադրումը կենսական է ամբողջ սերունդի մը համար. ո՞րն է իրական հայրենիքը. ծննդավա՞յրը, որ այլեւս կորսուած է, թէ այս փոքրիկ հողակտորը, որուն ոչ միայն կը փորձէին ապաւինիլ, այլեւ նեցուկ դառնալ դժուարին պահուն: Սակայն միայն արկածներու մէջ թրծուելով հերոսները կը հասկնան, որ իրենց երազած հայրենիքը օտար է իրենց համար։ (Ն.Թ.):

ԳՄԴ 84(5Հ)֊44

eISBN 978֊0463֊8֊8150֊7

© Եաւրուհրատ, 2019 (հրատ.)

Վերապահուած են բոլոր իրաւունքները։

Այս հրատարակութեան ոեւէ ձեւով եւ եղանակով (ելեկտրոնային, մեքենական, պատճենահանման, ձայնագրման եւ այլն) մասնակի կամ ամբողջական վերարտադրութիւնը, տարածումը, պահպանումը որոնողական համակարգերուն մէջ՝ առանց հրատարակիչին գրաւոր թոյլտուութեան արգիլուած է։

Հեղինակին այս գործը հանրային սեփականութիւն է համայն աշխարհի մէջ։ Այս գիրքը արտօնուած է միայն անհատական սարքերուն մեջ ընթերցելու։

Վազգէն Շուշանեան, 1903֊1941

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

Հրատարակութեան մասին

Ընծայական

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

Ծանօթութիւն

ԸՆԾԱՅԱԿԱՆ

Հաւատացէ՛ք, ընկերնե՛ր, ձմեռը այն տարին հեծած էր մեր հէք հիւղերուն վրայ, մութ ու ծանր չարիքի մը պէս։ Ձիւնը կը խեղդէր Հայոց երկիրը ու արդար ու բարի մեր հողը, ծածկուած մեր աչքերէն, իր յուահատութիւնը կու լար։

Փետրուարեան ապստամբութեան¹ տղմուտ ու անսպառ գիշերներէն մէկն էր։ Կ՚ապրէինք այն միակ գիւղաքաղաքին մէջ, որ դեռ գերի էր՝ օտար ու ծանր կրունկներու տակ, ծուխէ խեղդուած, աղքատ, աղտոտ, ցուրտ ու կիսախարխուլ հանրակացարանի մը մէջ։ Շատ մը տղաք էինք, ա՜հ, դեռ պզտիկ, բայց մեր հոգիները ընդարձակ էին ատելութեամբ, մեր նայուածքները՝ խիստ ու ամուր, ուր մեր ժողովուրդին տառապանքին տակ, այդ զանգուածեղ, այդ հսկայական, այդ զարհուրելի բեռան տակ, մեր ուսերը դեռ հաստատուն էին, հաւատացէ՛ք, երիտասա՛րդ տղաք, որ դեռ չէք համբուրած մեր հայրենի ապերախտ հողը...

Գիշերը կը յառաջանար։ Հեռուէն կը լսուէր գնդացիրի ձայն։ Դուրսը կ՚ոռնար մեր լեռներու ահաւոր գիշերը ու կու գար ու կը զարնուէր մեր դրան։ Կարծես պիտի գար վրանիս ու տապալէր մեզ։ Բայց մեր սրտերուն մէջ կը խօսէր, դարերու մութին մէջէն հագագող, աղուոր եղջերափող մը։ Քաջակորով ու մեծ ձայն մը, կը գոռար ռազմի ու գուպարի մասին։ Տղաք կային, որ կը մարտնչէին այդ խոժոռ եւ դաժան գիշերով, օտար ու բիրտ ուժի դէմ։ Ա՜հ, ե՞րբ, ե՞րբ պիտի գային անոնք, այդ ըմբոստ, այդ «աւազակ տղերք»ը։

Յանկարծ լսուեցաւ սրտակեղէք, ցաւագին, պղտոր ու աղեկտուր կողկողանքի ձայն։ Ու ձայնը կու լար։ Ձայնը պզտիկ էր, հեզ ու վիրաւոր։ Ձայնը կը թափանցէր մեր մարմիններէն ներս ու կը խռովէր մեզ։ Ա՜հ, այդ տխուր, հէք ձայնը։ Դուռը բացինք։ Ու գիշերուան հետ ներս ինկաւ ցնցոտիապատ, կիսամերկ, տառապանքէն հիւանդ, հեզ ու հայու անուշ աչքերով, պզտիկ, մուրացիկ մանչ մը։ Ու կ՚արտասուէր։ Կ՚արտասուէր աղեխարշօրէն։ Վախկոտ՝ մօտեցաւ։ Տաքցուց իր վտիտ անդամները մեր յոգնած ու անուժ կրակին շուրջ։ Վտիտ ու կապոյտ բոց մը կարծես պիտի խածնէր անոր ա՜յնքան պզտիկ արական անդամը։ Քաջալերուեցաւ, մեր բոլորիս ներկայութեամբը։ Ա՜յդքան բարի աչքերու լոյսին տակ, որ կը նայէին իրեն սիրով ու տրտմութեամբ։ Յետոյ նայեցաւ աչքերուս իր սեւ, իր աղուոր աչքերով.

— Ախպէ՜ր ջան, մի կտոր հաց տա՞ս...

Մենք ալ աղքատ ու վտիտ էինք։ Հայոց աշխարհի դաժան ճակատագիրը զարկած էր մե՛զ ալ, մեր պարանոցներէն։ Մենք ալ կիսամերկ ու անսուաղ էինք։ Քաղցի երկար ու դժնէ օրերը գողցած էին մեր առողջութիւնը, եւ բոլո՛րս ալ, որբ էինք ու պանդուխտ. շատ մը պզտիկ տղաք, մեր իսկ հայրենիքին մէջ։ Ու անօթի։ Անօթի։ Գիշերը, մեր քունին մէջ, սպիտակ ու փափուկ հացի երազը կը հալածէր ու մեր տառապանքին մէջէն, մելամաղձոտօրէն, կը ժպտէինք խնճոյքի ցնորական ժամերու։ Ու ատոր համար իսկ վայրենացած, կատաղի, սովալլուկ գայլերու պէս, քինախնդիր աշխարհին դէմ ու անընդունակ գթութեամբ տկարանալու։

Բայց անոր պզտիկ ձայնը կը զարնուէր մեր սրտին դրան։

— Ախպէ՜ր ջան, մի կտոր հաց տա՞ս...

Ու խոնարհեցան մեր սրտերը։ Մեր աչքերը խոնաւցան արտասուքի կաթիլներով ու որդեգրեցինք զայն, մենք՝ պանդուխտ որբեր, այդ պանդուխտ որբը։ Կու գար Ախուրեանի միւս ափէն, ուր տաճիկ վոհմակները հիւղ հիւղի վրայ կործանած էին մեր գիւղերը. կու գար այդպէս պզտիկ, գունատ, հիւանդ, փողոցի այդ անուշ աչքերով մուրացիկ մանչը։ Ու անկէ յետոյ, ամէն գիշեր կու գար, մեր աղքատ «տուն»ը, ու հետերնիս կը բաժնէր մեր սեւ ու սակաւ հացը... Ու երբեմն, իր չարչարուած դէմքին վրայ կը բուսնէր, տխուր ու հիւանդ ժպիտ մը, տեսակ մը գերեզմանի ծաղիկ իր վտիտ շրթներուն վրայ...

Տարիներ անցան։ Այն պանդուխտ տղաքը հիմա ցրուած են չորս ափերով։ Ոմանք բանուոր են ու գերի, ուրիշներ կ՚ուսանին՝ հաւատալով աւելի լաւ օրերու, ոմանք կ՚երգեն ուրիշներու հաճոյքին համար ու այն պզտիկ, մուրացիկ մանչը, ո՞վ գիտէ, ո՞ւր է հիմա՝ կա՛մ հողի անյայտ բլուրի մը տակ եւ կամ, ո՛վ գիտէ, գուցէ ողջ է ու հասակ նետած, ու կը ժպտի Մեծ Մասիսին։

Ա՜հ, իր անուշ ու սիրելի անունը մոռցած եմ հիմա։ Ա՜յնքան ապերախտ է մեր յիշողութիւնը, բայց իր աչքերը կը շողան միշտ, ա՜հ ինչպէս, գիտնա՜ք, յիշատակներուս մութ պաստառին վրայ։

Այդ հայ պզտիկ, մուրացիկ տղուն տրտում յիշատակին կը նուիրեմ այս կէս֊սուտ կէս֊իրաւ սիրոյ ու արկածի պատմութիւնը։ Խոնարհ սրտով եւ պանդուխտ ու տառապակից ընկերներ, որ զիս կը կարդաք, յիշեցէք զայն՝ մեր փլած հիւղերուն ու ահա կրկին ծլարձակող մեր ամայի դաշտերուն այդ քնքուշ խորհրդանշանը։

1

ՈՒՐԻՇ, ուրիշ էր կեանքը, երբ ես դատարկապորտ էի...

Հիմա, երբ բոլորին պէս ես ալ ստիպուած եմ լուրջ ու խոհուն երիտասարդ մը դառնալ, երբ ապագան իմ ուսերուս ալ կը ճնշէ ու կը սպառէ ուրախութիւնս, երբ օրերս գետին կ՚իյնան աշնանահար տերեւներու պէս, երբ այլեւս գիտեմ կեանքի լաւն ու վատը, օրը՝ տղմուտ ու տրտմաբեկ, գիշերը՝ խուլ ու ցաւատանջ, քաղաքները՝ պոռնիկ փողոցներով, երբ կը ճանչնամ, ափսո՜ս, ամէն հաճոյք իրենց տգեղ ու զզուելի մերկութեան մէջ, երբ ա՛լ դադրած եմ զգայնական ու աղուոր պատանի մը ըլլալէ ու չեմ կրնար նայիլ աղջիկներուն աղաչող ու խռոված աչքերով, երբ ա՛լ լիրբ եմ բոլորին պէս, լի՛րբ, լի՛րբ,— կը յիշեմ անցեալը պայծառ ու լուսաշող ու գլուխս թաղած բարձիս մէջ, պզտիկ ու հպարտ տղու մը պէս, որուն սիրտը ելած է, բայց որ չ՚ուզեր արտասուել։

Ի՜նչ լաւ, ի՜նչ լաւ էր անցեալը...

Կը յիշեմ դառնութեամբ ամէն կորսուած օր, աչքերս՝ խոնաւ, շրթներս՝ տմոյն ու մազերս՝ խառնիխուռն կը յենում կորսուած երջանկութեան։ Սիրտս կը ցաւի։ Կը զարնէ ամուր՝ նոր վիրաւորուած անասունի մը սրտին պէս տաք կրծքիս տակ։

Ասիկա կը պատահի ինծի ընդհանրապէս, երբ կ՚անձրեւէ առատ ու բարի կաթիլներով բնակած տանս կանաչախիտ ու անուշ պարտէզին վրայ։ Սենեակս նետուած է ծառերու եւ ծաղիկներու մէջ կորսուած ամարանոցի մը ծոցը։ Դրանս առջեւ վարդենի մը կը մագլցի պատուհանս ի վեր ու ճենողկուզակ² մը միւս կողմէն շուլալներով կը բարձրանայ վերի յարկը։ Քիչ մը անդին պատուտակ մը իր պատաղիճները կը նետէ քարերուն սրտին մէջ իսկ։ Երբ կ՚անձրեւէ, դուռս կը բանամ ու կ՚ընկղմիմ կիսախարխուլ ու աղքատիկ բազկաթոռիս մէջ։ Ծըխամորճս կը լեցնեմ բնազդաբար ու ծուխը անյագօրէն կը քաշեմ ներս՝ ինչպէս երբ փողոցի շիլ ստահակ էի։

Սիրտս կ՚ուռի ու շրթներս կը շարժին իրենք իրենց։ Կը մռլտամ ակռաներուս մէջէն չարտասուելու համար ու մեծ ճիգով կասկածելի վայրերու մէջ սորված սիրոյ տրտում եղանակ մը ու հետզհետէ կը չարանամ աշխարհին դէմ, որ բոլորս կ՚աղտոտէ։

Կը ծնինք՝ թարմ ու փափուկ, պայծառ ու անուշ աչուկներով, ինչպէս ծաղիկ մը կը բուսնի թաց ու բարեբեր հողին ծոցէն։ Մեր շրթները մաքուր են ու մեր թաթիկները անմեղ։ Մեր ծնողները կը գուրգուրան մեր վրայ՝ ինչ որ իրենք կորսնցուցած են աւաղ, մեր անբծութիւնն ու շնորհը։ Բայց օրերը կը թաւալին ու հասակ կը նետենք ուրախութեան ու շռայլութեան թէ չուառութեան մէջ, հարուստի մը ապրանքին թէ խարխուլ խուղի մը սեւ երդիքին տակ, մէկ է, աշխարհը մեզ կ՚աղտոտէ ու կը դառնանք անասուն, բոլորին պէս, գարշ մագիլներով, պատրաստ առաջին առթիւ իսկ իրար բզքտելու։

Ու կը յիշեմ... ծխախոտիս գորշ ու ոլորուն ծուխին մէջէն ի՜նչքան սիրելի, անուշ ու աղուոր դէմքեր... Անձրեւը յաճախ կը թրջէ ծունկերս, մեր պարտէզին տանձենիները կը չարչարուին տեղատարափին տակ. երէկ դեռ ժամէ ժամ կը հասուննային, արեւին ջերմութեան մէջ աղուոր, խոշոր ու հիւթեղ այս տանձերը... Ի՜նչ առատաձեռն ու գուրգուրալից է բնութիւնը։ Ընկղմի՛ս իր ծոցը ու անհետանա՜ս։ Գլուխդ առած երթա՜ս անծանօթ ու յղի ճամբաներէ, անգիտանա՜ս մարդոց փառքերն ու հարստութիւնները, ուրախութիւններն ու ցաւերը... Վերադառնա՜ս քու անցեալիդ, դառնա՜ս նորէն դատարկապորտ, որ չի գիտեր թէ այսօր ո՞ւր պիտի գիշերէ...

Այո՛, ի՜նչ հետաքրքրական կ՚ըլլայ, հագնի՜մ բանուորական շապիկ մը, կապոյտ տափատ, ձգե՜մ այս չար ու շնական գրքերը սեղանիս վրայ, նամակներու այս փուճ դէզը, բոլոր այս խենթ ու հին երգերը, դառնա՜մ նորէն դատարկապորտ...

2

Ընկերներս ու ծանօթներս կը կարծեն, թէ ես միշտ այսպէս լուրջ ու կոճկուած, ցրտադէմ ու լռակեաց երիտասարդ մը եղած եմ, բոլորին պէս՝ ակնոցներս աչքերուս, կեանքէն յոգնած ու խորամանկ ժպիտ մը բիբերուս խորը, դառնութեան գիծ մը բերնիս անկիւնները, դատարկ իրերով լեցուն ուսանողի պայուսակ մը թեւիս տակ, ծխամորճը շրթներուս յաճախ նուաղած, մեծ քաղաքին ծառուղիներուն վրայ, ու չար, ու չար, բերնի մասնաւոր ու շնական կծկումով մը...

Երբ կը նստինք ուշ գիշերին, ընկերներով, կապէլայի³ մը անկիւնը ու կը շատախօսենք մեր օրերուն մասին, մեր ժամերուն, մեր սէրերուն, իմ բաժինս է դառնութեան խիստ ու կծու բառեր ըսել, քրքջալ մարդոց յիմարութեան ու ունայնամտութեան վրայ, ծաղրել սէրն ու կիները ու վերջապէս, անիծել օրը, որ իր վախճանին կ՚երթայ...

Այսուհանդերձ օրերը պարզ ու լուսառատ էին, երբ ես դատարկապորտ էի, թէեւ երբեմն ցաւի ու տրտմութեան պահերուս, պզտիկ ու հեզ, կը զգայի, որ ապագան պիտի գողնայ ինձմէ երիտասարդութիւնս ու գուրգուրանքի ամէն արտայայտութիւն, ամէն սիրոյ ծարաւ, սիրտս կը ցաւէր բայց նորէն կը վազէի քաղաքէ քաղաք ու փողոցէ փողոց, անհոգ ու երջանիկ. կը խիզախէի ամէն վտանգ ու չէի վախնար ո՛չ մէկ կասկածելի վայրէ. գիւղ ըլլար թէ քաղաք՝ կ՚անցնէի հարուստ իմ սրտիս հետ մարդոց վրայ նայելով սիրով ու խանդաղատանքով, թշուառութեանս մէջէն...

Սիրտս խենթ էր ու արբշիռ, եւ կը շտապէի կեանքի աղուոր ու լիաբոց հրդեհին, ինչպէս ցայգաթիթեռը կ՚երթայ բոցին...

Վաղուան մտահոգութիւնը չէր անհանգստացներ զիս։ Վա՛ղը։ Ես կ՚ըմպէի այսօրը բաժակ մը ըմպելիքի պէս։ Կուրծքս ամուր էր ու սիրտս՝ պիրկ, ապագան դիմաւորելու համար։ Թո՜ղ ցաւ ընեն հարուստները։ Ամենանեղ օրերուս իսկ պատառ մը հաց գտած եմ միշտ։ Չի գտնէի՝ կը գողնայի։ Կը գողնայի, ինչպէս թռչունները արեւին մէջ հասուն կեռասները կը կտցեն՝ առանց գողութիւն ըրած ըլլալու յիմար խղճահարութեան, եւ օրերը կը սահէին...

Ի հարկէ, կ՚ունենայի, պզտիկ ցաւեր։ Մարդիկ չար են, քար կը նետեն պզտիկ թռչուններու իսկ, բայց սորված էի չար մարդոց հետ չար ըլլալ։ Չէք գիտեր՝ ի՜նչ հանգստացուցիչ է չարչարել զանոնք վրէժ լուծելու պէս։

Հիմա ստիպուած եմ խարդախել զգացումներս. մարդիկ դատարկ ու սիրուն բառեր ունին իրենց գիշատիչ ախորժակներն ու ստորին մտադրութիւնները հագեցնելու համար։ Սուտին ու կեղծիքին առջեւ կը լռեն վատութեամբ ու կ՚արդարացնեն ինքզինքնին ըսելով, որ քաղաքավար են։

Քաղաքավար ըլլա՜լ՝ այսինքն լռել, երբ մէկու մը երեսին կ՚ուզես թքնել ճշմարտութիւնը, բերնիդ անկիւններովը ժպտիլ, երբ կը փափաքիս հայհոյել ամբողջ ձայնովդ, բարեւել մէկը, որ կ՚ատես...

Այդպէս չէր, երբ ես դատարկապորտ էի։ Կը պատահէր, որ մէկը ոեւէ ձեւով անիրաւած ըլլար զիս։ Ամբողջ հասակովս կը կենայի դէմը ու բերնիս կու տայի հիւթեղ ու համեղ հայհոյանքներ, որոնց մեծ մասը մոռցած եմ հիմա, ափսո՜ս։

Կը սկսիս իր մօրուքէն կամ պեխերէն ու կը վերջացնես իրենց գիւղի իշուն ակնարկելով ու իր կնոջ։ Կը շարունակես յիշոց տալ, եթէ տեսնես, որ պաղարիւն է, աւելի կը լրբանաս։ Մարդը կը կատաղի։ Կը սկսի ինքն ալ հայհոյել, բայց չի յաջողիր քեզ գերազանցել։ Կը զգաս որ կը զղջայ, կը մեղմանաս ու յաղթական կ՚երթաս ճամբադ, փողոցային երգ մը մրմռալէն, որ կը խօսի սիրոյ մասին կամ գինիի եւ կամ կապէլայի մը, որ ծուխի մէջ կը խեղդուի...

Ես եղած եմ այդ տեսակ կապէլաներու դրան առջեւ, ուշ գիշերներուն։ Ներսը կը նուագեն ջութակին վրայ սիրոյ ցաւոտ եղանակներ։ Գինով մարդիկ կը հայհոյեն՝ համբուրելով փողոցի տրտում աղջիկները, յետոյ յանկարծ, չես գիտեր ինչու, կը կռուին կատաղի ու զարհուրելի աչքերով։ Աղջիկները կը փախին դուրս։

Անգամ մը, արեւելեան մեծ քաղաքի մը մէջ պատահած է ինծի ատիկա։ Նաւաստիներու որջ մըն էր՝ Սեպտեմբերի անձրեւոտ գիշեր մը։ Ուրիշ ընկերոջ մը հետ պառկած էինք սեմին քովը, ցնցոտիներու մէջ ու երջանիկ։ Եղանակը, որ կը նուագէին, այնքան անուշ ու տրտում էր, որ կ՚արտասուէինք երկուքս ալ։ Պզտիկ էինք։ Հազիւ սկսած էինք դողդոջել համբոյրի ծարաւով։ Անուշ աչքերով ցնծուհի մը կը նայէր ինծի յամառօրէն։ Յանկարծ աղմուկ փրթաւ։ Գինով մը դանակ քաշեց ու իր բաժակը զարկաւ պատին։ Կը նայէինք հետաքրքրութեամբ ու քիչ մըն ալ վախով։

Այն աղջիկը, որ ինծի կը նայէր, ելած էր ոտքի։ Կռիւը մեծցաւ։ Աղջիկները սկսան փախչիլ։ Անուշ աչքերով ցնծուհին եկաւ ու կեցաւ առջեւս։ Նայեցաւ աչքերուս երկարօրէն ու այն տեսակ ջերմութեամբ, որ աչքերս խոնաւցան։ Սկսայ դողդոջել՝ անհանգստութենէս ու խռովքէս։ Ան դուրս ելաւ ու կանչեց զիս։ Արցունքներս կը թրջէին թարթիչներս։ Շրթներս կը դողային ու մարմինս կ՚այրէր։

— Ի՞նչ կայ,— ըսի դողահար ու վախկոտ։

— Եկուր,— կրկնեց քաղցրութեամբ։

Ելայ։ Ձեռքէս բռնեց։ Փողոցը մութ էր ու կ՚անձրեւէր առատութեամբ։

— Ո՞ւր կը պառկիս,— ըսաւ ցած, նայելով բիբերուս։

— Այնտե՜ղ,— ըսի մատով ցոյց տալով,— այնտե՛ղ... Ի՞նչ կայ որ...

Արտասուքներս սկսան հոսիլ։ Նայուածքս պղտորեցաւ։ Բայց անուշ զգայնութիւն մը ողնասիւնէս կը բարձրանար ու կ՚ողողէր մարմինս։ Յանկարծ ան բռնեց զիս երկու բազուկներէս ու վայրենութեամբ համբուրեց բերնիս վրայ։ Կատաղութիւնը ու ամօթը մարմինս կը շարժէր։ Չէի գիտեր՝ ինչո՞ւ սիրտս կը ցաւէր։ Կը կռուէի յուսահատօրէն։ Ան նորէն համբուրեց զիս իր ջերմ ու լեցուն շրթներով։ Սկսայ հայհոյել արցունքներուս մէջէն։ Ազատուեցայ իր աղուոր թաթերուն գուրգուրանքէն ու ամբողջ ատելութեամբս բռունցք մը տուի իրեն։ Բայց բռնեց ու կարողացաւ զսպել զիս։ Նայեցաւ տխրութեամբ աչքերուս ու քրքջաց, լայն ու զարմանալի ծիծաղով մը, որ սիրտս արիւնեց։

— Բո՛զ, բո՜զ,— կը մռլտայի։

Փախայ առանց ետիս նայելու։ Կապէլան խաղաղած էր ու անկիւնը կը նուագէին նորէն ցաւոտ սիրոյ եղանակ մը։ Երկնցայ ընկերոջս քով, ինչպէս շուն մը, որ անձրեւոտ օդին կը համարձակի դրան բացուածքէն ներս մտնել, ու սիրտս քակուեցաւ։ Կ՚արտասուէի հեղձամղձուկ ու տառապող թիկունքներով...

Ի հարկէ՝ չէի գիտեր ինչո՞ւ... Ուրիշ, ուրիշ էր կեանքը, երբ ես դատարկապորտ էի...

3

Ու եթէ փողոցի այդ տարիներուս յուշերուն կը խառնուի միշտ դառնութեան շերտ մը, ընդհակառակը, հանդարտ ու քաղցր ուրախութեամբ մըն է, որ կը վերյիշեմ դատարկապորտի այն քանի մը ամիսներս, զոր անցուցած եմ Կովկասի մէջ։

Մարդ անցեալի քղանցքներուն կը փաթթուի, երբ կորսնցուցած է զայն։ Ամենէն համեստ ու խոնարհ յիշատակն իսկ կը յուզէ քեզ։ Կը նայիս մեծ աչքերով ու լի սրտով անցեալի ազատութեանդ, որովհետեւ կը թուի, թէ ներկան կը բռնանայ վրադ։ Ու եթէ պատահի, որ ճակատագրի խաղով մը, կարճ ժամանակի մը համար, անցեալը վերադառնայ քեզի, կ՚երջանկանաս...

Այո՛, անցեալը յաճախ կը վերադառնայ մեզի։ Սխալ է, երբ կ՚ըսեն, թէ օրերը կը մեկնին անվերադարձ. ես առաւօտներ գիտեմ, երբ արեգակը վրաս կը ծագի նոյն պայծառութեամբ ու սիրով՝ ինչ որ անցեալի բարի ու պայծառ օրերուն։ Նոյն ծաղիկները ցանկապատերն ի վար ու նոյն ծիծաղները, որ պարտէզներու խորերէն կը հնչեն, ու նոյն երգը քու, շրթներուդ նոյն յուզումը մարմինէդ ներս, նոյն երազը բիբերուդ մէջ, որ կ՚ընդլայնի ու կը մեծնայ... որ պահէ պահ կը հասուննայ...

Ու ի՞նչ խանդաղատանքով կը ժպտիս արեւածագին։ Կիսաքաղց ես ու անտուն, փո՜յթդ, կը բաւէ որ հարուստ է սիրտդ։ Երբ կը նայիս գարնան մէջ ծլարձակ ծառերուն, աչքերդ կը խոշորնան ուրախութենէդ։ Կը կարծես, թէ դուն ալ նորոգուած ես բնութեան պէս։ Կ՚անցնիս հպարտ՝ ճամբաներէն։ Գլուխդ