Արեւի բնակավայրը

By Սպարտակ Ղարաբաղցյան

Հրատարակությունը ներառում է հեղինակի տարբեր տարիներին գրված եւ հրապարակված պատմվածքներն ու ակնարկները։ Սպարտակ Ղարաբաղցյանի գրքում հայեր են, այստեղ՝ Հայաստանում, նաեւ օտար երկրներում ապրող հայեր, որոնց համար բնորոշը մեռնելը չէ, անգամ Դեր-Զորում՝ ապրելը:

• Language: Հայերեն լեզու
• Publisher: Yavruhrat Publishing
• Release date: Jun 30, 2020
• ISBN: 9780463636008

Book preview

Սպարտակ Ղարաբաղցյան

ԱՐԵՎԻ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԸ

պատմվածք, ակնարկ, գրախոսություն

Երևան — 2020

ՀՏԴ 821.19-8 Ղարաբաղցյան

ԳՄԴ 84(5Հ)-44

Ղարաբաղցյան, Սպարտակ Սերգոյի

Արևի բնակավայրը։ [Պատմվածք, ակնարկ, գրախոսություն] / Ս. Ս. Ղարաբաղցյան, խմբ.՝ Ա. Բանուչյան։ Էլեկտրոնային տարբերակը հրատարակության պատրաստեց Մ. Մ. Յավրումյանը, տառատեսակը՝ Ռ. Թարումյանի (Արիան Գրքի), կազմը՝ Ա. Բաղդասարյանի։ Երկրորդ, էլեկտրոնային բարելավված հրատարակություն.— Եր.։ Յավրուհրատ, 2020.— 320 էջ։

Հրատարակությունը ներառում է հեղինակի տարբեր տարիներին հրապարակված պատմվածքներն ու ակնարկները։ Սպարտակ Ղարաբաղցյանի գրքում հայեր են, այստեղ՝ Հայաստանում, նաև օտար երկրներում ապրող հայեր, որոնց համար բնորոշը մեռնելը չէ, անգամ Դեր-Զորում՝ ապրելը:

ԳՄԴ 84(5Հ)-44

ISBN 978-99941-0-762-9

еISBN 978-0463-6-3600-8

© Սպարտակ Ղարաբաղցյան, 2016

© Յավրուհրատ, 2020 (հրատ.)

Բոլոր իրավունքները վերապահված են։

Այս հրատարակության ցանկացած ձևով և եղանակով (էլեկտրոնային, մեխանիկական, պատճենահանման, ձայնագրման ևն) մասնակի կամ ամբողջական վերարտադրությունը, տարածումը, պահպանումը որոնողական համակարգերում առանց հրատարակչի գրավոր թույլտվության արգելվում է։

Այս գիրքն արտոնված է միայն անհատական էլեկտրոնային սարքավորումներում ընթերցանության համար։

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Հրատարակության մասին

Բնաբան

Ընծայական

Սիրելի գիրք՝ «Մեր թաղը» մատենաշարից

Արևի բնակավայրը

Երբ աստված արարեց

Արևի բնակավայրը

Կամո

Գափո

Վերադարձ

Թումասի ծառը

Թուրքի գիլասը

Մի վըտնանի, մի կըլխանին...

Մեծ բան չէր

Տերևաթափ

Վանեցու աղջիկը

Արմո

Պատասխան՝ քառասուն տարի անց

Ջրաղացպանը

Կաթեր

Տունը

Գտած արահետներ

Փոս-Փարիզ

Փոս-Փարիզ

«Անհատական» թոշակառուն

Առաքել

Գրազը

Թեյավճար

Թող ների աստված

Կարանտին

Հաջի Հակոբ

Հաջորդ անգամ

«Վարպետ» Հակոբ

Քեռի դը Գոլ

Անավարտ վեճ

Ոտնահախը

Նենե

Հալեպ

Լեշ հիշեցնող Թուրքիայի...

Իրական հեքիաթ

Բաղդասար

Երևանն է խոսում

Բաքոյի լեռը

Հայու տներ

Ղամիշլի

Սրբուհի

«Ես Հայաստան պիտի մնամ»

Խնամախոս ասորին

Մեր խաղի ժամանակը

Ցամքաց աղբյուրը նորեն կբխե

Հայ ուտելեն չկշտացա՞ք

Բարև պարոն

Երախտիքի արահետ

Կախարդական գավազան

Ցուրտ ամառ

Գործուղում

Աղստևի մեղեդիները

Երախտիքի արահետ

Հարավսլավիայում հայեր կա՞ն

Տիտոգրադ-1989. Ապրիլի 24

Հայաստանը մեր երկրորդ հայրենիքն է

Պատմություն բելգրադցի...

Սատկած թուրքի հրապարակը

Ակնարկներ

Հեքիաթ մեծերի համար

Կարոտի բույրը

Դատարկ շրջան

Օջախդ շեն մնա, գյուղ

Հայկական ժամադրություն

Ուր գնում եմ, Հայաստանը հետս է

Խնձորեսկ

Չլուսանկարված պահերի երկիր

Հալեպում հայը չի կորչի

Տունը

Պատվիրան

Սիրելի Հարութ

Արմատներ

Ճեպանկարներ

Գրախոսականներ

Սպարտակ Ղարաբաղցյանին

«Հալեպում հայը չի կորչի»

Մենք պիտի հասնենք մեր Երուսաղեմ

«Ուր գնում եմ, Հայաստանը հետս է»

Ծանոթագրություններ

դստերս՝ Նազենիի անմար հիշատակին

ԸՆԾԱՅԱԿԱՆ

Սպարտակ Ղարաբաղցեանը իր պատմուածքներու այս թանկարանը անուանած է իրաւամբ «Արեւի բնակավայր»։

Այս անուանումը յիշել տուաւ ինծի, որ ատենին Փարիզի մէջ ես ալ հրատարակեցի գիրք մը, զոր կոչեցի «Արեւ ես խմած դարերով»։

Այս երկու գիրքերն ալ Հայաստանի մասին են, հայ մարդու մասին, ՄԱՐԴՈՒ մասին, զի ոեւէ գրող ինչ նիւթ ալ ներկայացնէ, գրած պիտի ըլլայ մարդու մասին։

Հայ գրողը հայ մարդու մասին գրելով, հայը մեկուսացումի չէ ենթարկած։

Հայը աշխարհին մաս կը կազմէ իր աղ ու հացով։

Մեր ընծայականը Ղարաբաղցեանի «Արեւի բնակավայր»ի մասին է, որուն մէկ մասն է ինքը՝ հեղինակը, իր ամբողջ հոգիով, իր բանաւոր թէ գրաւոր խօսքով։

Մեր ծանօթութիւնը իրարու հետ տասնամեակներու հաշիւ ունի։ Ծանօթացած ենք Երեւանի մէջ, սակայն եւ Սփիւռքի զանազան քաղաքներուն, մանաւանդ տասնեակ անգամներով՝ Հալէպի մէջ, որ եթէ երէկ երազային կը կոչուէր, այսօր ջարդուփշուր դարձած քաղաքի մը վերածուած է միջազգային յելուզակներու կողմէ։

Սպարտակ Ղարաբաղցեանը իր տուած բազմաթիւ այցելութիւններով մեր գաղութներուն, Սփիւռք-Հայրենիք զօրացումին կը նպաստէր ինքնակամօրէն, հայրենիքէն հայրենի հրատարակութիւններ բերելով մեզ մօտ, ու հայրենիք կը փոխադրէր Սփիւռքեան հրատարակութիւններ։ Իր միտքը հարստութիւն դիզելու մղումը չէր, ոսկի կը բերէր ու կը տանէր ոսկի։ Հայ գիրքն էր այդ ոսկին։

Հիմա՝ բազմաթիւ հայ գիրքերու երթուդարձէն ետք, իր սեփական գիրքը «Արեւի բնակավայր» հատորին պատմուածքները արեւի շողեր, սիրելի ընթերցողներ, ինչպէ՞ս կարելի է կը կարծէք, տալ երկու կամ երեք էջերու վրայ, երբ երկու ամբողջական օր՝ 48 ժամ, յատկացուցած եմ ընթերցումի և 23 էջ նօթեր արձանագրած։

Նախ եւ առաջ թոյլ տուէք ինծի, որ այս գիրքին հեղինակը կոչեմ ուղիղին ուղեւորը։ Եթէ հոս հանդիպիք չափազանցումի, այդ կուգայ ոչ թէ հեղինակէն, այլ՝ դէպքին ուժգնութենէն։

Իմ կարդացած բնագիրին մէջ գիրքը հեռու է բաժանումներ ունենալէ, բայց թէ հատորը լոյսին պիտի գայ բաժանումներով, ոչ թէ բաժան-բաժան ըլլալու համար, քանի նոյն ոգին կ՚ըլլայ միակտուր ու անբաժան, այլ հոս, պարզապէս բաժիններ ունենալու համար. հայրենական, մանուկներու բաժին, Սուրիա, (յատկապէս Հալէպ, Ղամշլի, Քէսապ) եւ քիչ մը Ֆրանսա ու Ամերիկա։ Զի աշխարհատարած է հայը, ու հային գրիչը բոլոր հայերուն համար կը գործէ, քանի հայը ուր ալ ըլլայ բաժանումներ ունենալու չէ, իր արեւելումը ունի մէկ ուղղութիւն՝ Դէպի Ղարաբաղցեանի կոչած «Արեւի բնակավայր»։

Գիրքին պատմուածքներէն մին է, որ ոչ թէ մասնաւորուած է Սերոբ-Քերոբ երկուորեակները զանազանելու համար, այլ գրուած է իրաւակարգի իշխանաւոր թաղապետին պատեանապատ նագանով մը սափրիչ Յակոբին խանութը ժամանելուն շուրջ։ Թաղապետը երբ զէնքով էր, հպարտ դիրք մը ընդունած էր, արհամարհանք տարածելով իր շուրջ, բայց երբ քիչ ետք իր բազմած աթոռին վրայ խորունկ քունով մը կը քնանայ, ու ներկաներէն մէկը այդ զէնքը պատեանէն սահեցնելէ ետք դիմացի դաշտին խոտերուն մէջ կը նետէ, զարթնելով իր խոր քունէն մէջքի պատեանը կը գտնէ պարապ՝ աղաչանք-պաղատանք կը դառնայ ամբողջովին «հոգեւին» կ՚երդնու զէնքը գտնողները չպատժել։ Գտնուած զէնքը իր պատեանին մէջ տեղաւորելէ ետք, կը պատժէ ներկաները։ Այդպէս ուխտադրուժ են բոլոր զէնք ունեցողները։ Այդպէս չեղա՞ն օսմանցիները պատմական Հայաստանի մէջ ապրող բոլոր ժողովուրդներուն համար մինչեւ այս տողերուն գրուիլը։

Հեղինակը լաւ գիտէ իր նիւթը, երկրին շունչով կ՚ապրի, անոր ձեռքը ժողովուրդին բազկերակին վրայ է։ Դուրսէն եկողները կը ճանչնայ նոյնպէս ու չի վարանիր նշելէ անոնց բերած բարիքները։

Իսկ «Խանութպանը» պատմուածքը փշաքաղուելիք նիւթ մը լոյսին կը բերէ գրողի ճարտարութեամբ զոր Հայաստանի բնակիչներ անմիջապէս կը հասկնան, որովհետեւ այդ նոյն կեանքը ապրած են։ Սփիւռքէն եկողը դժուար կը հասկնայ, այդ կեանքով ապրած չըլլալուն։ Բազմախօս է այս պատմուածքը՝ հմայիչ սկիզբով մը, որ կը սկսի այսպէս. «Բազմալեզու մի մեծ ընտանիք էր յիշեցնում մեր հին թաղը, Սպահանից ներգաղթած Սերժենք Օմար Խայեամի երգեցիկ պարսկերէնն էին բերել, Արգենտինայից քեռի Լեւոնենք՝ իսպաներէնը, Սիրիայից ու Լիբանանից եկածները՝ արաբերէնն ու թուրքերէնը, Աթէնքից ներգաղթած Զմբոյեանների գերդաստանը՝ յունարէնը... Այս բոլորին, սակայն, Հայաստանն ու հայերէնն էր հաւաքել այստեղ... ի՛նչ փառահեղ էր պոլսահայ Ասատուրի Արեւմտահայերէնը...»։

Այս շունչն է եղբայրութիւն ստեղծողը։

Նոյն պատմուածքին մէջ Առաքելը հաց ու շաքար տուած է գերմանացի ռազմագերիի մը, Լենդրոշը պատժել տուած է այս բարի Առաքելը։ Պատերազմէն ետք տուեալ ռազմագերիին թոռը, Հայաստան գալով Առաքելը փնտռած է, կամ անոր սերունդէն մէկը որպէսզի շնորհակալութիւն յայտնէ անոնց։ Մէկը՝ պատիժ, մէկը՝ շնորհակալ... Հեղինակը վարժ պատմուածագիր է։

Նման նիւթեր անցեալէն եկող հին շղթայի մը ժանգոտած մասերը ցոյց կուտան գրուած վարպետօրէն։ Հինը ժանգոտած մասեր ունէր մերթ հոգեցունց, երբ հոգին անպարտելի է, բայց այդ շղթան ոսկեձոյլ մասեր եւս ունեցած է. էն պզտիկը՝ մեր ոգին պահելով մեր ապրիլն էր, այս հողը Հայաստան պահելն էր։ Հեղինակը այդ մասին եւս ակնարկներ սեւեռած է։

Պատմուածքի ձեւով գիրքը ունի նամակներ նաեւ մեր մտաւորականութենէն արի կեցուածք պահանջող։ Երկիրը բոլորիս կը պատկանի։ Գրողը պարտաւոր է խօսիլ բոլորին անունովը եւ ոչ թէ մէկ կողմի անունով։ Ի՞նչ ընենք, որ ադամանդը բազմակողմ է, բայց... կտորի մը մէջ ամփոփուած, իր բոլոր կողմերով ճաճանչագեղ։ Թող հայը ադամանդի պէս ըլլայ։ Հեղինակին խորապէս ուզածն ալ այդ է, երբ թերութիւնները ոչ թէ կը թանձրացնէ, այլ կը թուէ, որպէսզի չկրկնուին, անբոյժելի վէրքի չվերածուին։

«Մեր խաղի ժամանակը» պատմուածքով հեղինակին պատմածը մենք որպէս Հալէպցի, ճիշդ կը գտնենք. Հալէպի հրէաները մէկ գիշերուան մէջ, առանց բացակայի լքելով իրենց բնակարանները մեկնած էին Իսրայէլ, հակառակ այն իրողութեան, որ Սուրիական պետութիւնը որեւէ ժամանակ հակահրէական դիրք որդեգրած չէր։ Այդ գիշեր, միայն մէկ հրէայ՝ բժիշկ մը մնացած էր Հալէպի մէջ, որ ծանր հիւանդ մը ունէր։

Հեղինակը ըսել ուզած է. Մենք եւս գիտնանք, լա՛ւ գիտնանք մեր խաղին ժամանակը ու իմանանք մեր սխալները, անգիր չկրկնենք «Всё хорошо прекрасная маркиза, всё хорошо, как никогда»։

«Հէքիաթ մեծերի համար»ը քարոզ մը չէ՛։ Շան մը պատմութիւնն է, որ իր հանգիստը լքելով կը միանայ իր աղքատ, անհաց ցեղակիցներուն։ Բազմիմաստ խօսք։

Ամբողջ գիրքին բովանդակութիւնը պատմելու նպատակը չունիմ։ Վասն մեր ուժերը հաւաքագրող գիրք մըն է։ Կարդացէք, Սփիւռքն ալ պիտի ճանչնաք իր բաղձալի Հալէպով, այսօրուան քանդուածութեամբ, երբ հոն Սուրիոյ նուիրուած հայութիւնը արաբներու կողմէ արժանացած էր բացառիկ յարգանքի։

Երբ երբեւէ կը հնչէր «Երեւանն է խօսում» ռադիոյի ձայնը, հայերը ոչ միայն Ղամիշլիի մէջ, այլ նաեւ Հալէպի, Ռաքքայի, Հոմսի, Քեսապի ու Դամասկոսի հայեր, անհամբեր յաջորդ երեկոյին կը սպասէին խապրիկներ լսելու համար երկրէն։

Հեղինակը բազմաթիւ այցելութիւններով խորապէս ճանչցած է մեր գաղութն իր եւ այդպէս ալ, որպէս գիտակ, այլ ոչ որպէս անցորդ ներկայացուցած է Սփիւռքը։ Այս հատորին մէջ ներկայացուցած շարք մը հերոսներ, Հայաստան հաստատած ծանօթ հայեր են դեղագործ Յակոբէն սկսեալ։ Հեղինակը անձնապէս բարեկամացած է իր հերոսներուն հետ՝ անոնց զգացումները փոխանցելով բոլորիս. երբ Սփիւռք հայուն համար Ամերիկա, Կանադա կամ Աւստրալիա մշտական բնակութեան երթալը Տուն փեսայ ըլլալու պէս բան մըն է։

Ես Հայաստանի մէջ պիտի մնամ,— կ՚ըսէ հայր մը,— նոյնիսկ եթէ զաւակներս հոս մնալ չուզեն։

Հոս այս բոլորը արձանագրող, վարպետօրէն արձանագրող հեղինակին ըսեմ, որ անձնապէս Սուրիայէն եկող ընտանիքներու մէջ հանդիպեցայ երեխաներու, որոնք իրենց ծնողաց, ներկայութեանս, ըսին. «Հայրիկ, մայրիկ, եթէ դուք երթալ ուզէք Հայաստանէն, մենք հոս պիտի մնանք»։

«Պատուիրան» պատմուածքը հետաքրքրական է նոյնպէս։ Հայաստանի մէջ բանտարկեալը կը նստեցնեն, Սփիւռքի մէջ կը պառկեցնեն։ Բայց կարեւորը այն է, թէ ինչո՞ւ երբեմն չէ, այլ յաճախ բանտ նստածները պէտք է ազատուին, եւ ազատ ման եկողները նստեցուին։ Այս է, որ պարզ չէ, կը յայտնէ հեղինակը։ Դուրսէն դեմոկրասի կը պոռան, կը կործանեն Աֆղանիստանը, Իրաքը, Սուրիան։

Հայաստանի մէջ դեմոկրասին թող հակառակը ըլլայ դուրսինին։ Թող ոչ մէկ հայ նստեցուի բանտին մէջ, բոլորը դառնան մէկ սիրտ, մէկ հոգի։ Դժուա՞ր է։ Այո, բայց ոչ անկարելի։ Այդ ճամբուն ուղեւորն է հեղինակը։

«Անաւարտ վէճ» պատմուածքին մէջ վէճը երկու հոգիի միջեւ չէր այլ՝ Քեսապի եւ Բէյլանի միջեւ էր, որովհետեւ թուրքին դէմ կռուելու համար Բէյլանցիք զէնք խնդրած են Քեսապցիներէն եւ ասոնք զէնք ղրկած են, բայց... առանց փամփուշտի... այս է բանավէճին նիւթը։ Հեղինակը կը պահէ պատմուածքներուն գրական մակարդակը։

Հայրենադարձ Յովակիմը իր տան մէջ պաստուրմա կը պատրաստէ, սուճուխ ալ։ Թաղապետը կ՚այցելէ նոր եկողը։

— Ինչպէ՞ս ես ընկեր Յովակիմ...

— Լաւ եմ։

— Պաստուրմայի հոտ կայ տանդ մէջ։

— Այո, ես կը պատրաստեմ։

— Ընտանիքով ինչպէ՞ս էք։

— Լաւ ենք. շահածս մեզի կը բաւէ...

— Ուրեմն կը ծախե՞ս ալ, հետս եկողէն ի՞նչ գանձեցիր։

— Հարցուցէք իրեն, քիչ մը տուի, դրամ տալ ուզեց, չեմ առած, գալ անգամ ըսի։ Այդպէս չէ՞, այ մարդ։

Թաղապետին քովինը կրկնեց՝ այո՛, դրամ չառաւ, յաջորդ անգամ ըսաւ։

Յովակիմը թէ՝ «Ընկեր թաղապետ յաջորդ անգամ այս փիս մարդուն հետ մի գար, առանձին եկուր, մենք իրար կը հասկնանք, ընտանիք պիտի պահե՞նք, չէ՞»...

«Քեռի դը Գոլ» պատմուածքին մէջ Ֆրանսայէն հայրենադարձ ընտանիքը լաւագոյնս ներկայացուցած է դուրսն ու ներսը լա՛ւ իմացող գրողը։ Մատամ Ժակլին ֆրանսուհին այնքան անթերի ներկայացուցած է, որ գրած է. «Ո՜նց էի ուզում, որ Սուրմարլուեցի Մարգուշը, Կողբեցի Հայկանուշը, Սոլակցի Արաքսին... Մի քիչ մատամ Պոյաճեան լինէին...»։

Մատամ Պոյաճեանի մասին ըսի ըսածները շատ էին։ Ան ի վերջոյ Դը Գոլին նամակ գրելով իր հայրենիքը վերադարձաւ... այսինքն՝ մեր Սփիւռքի հայերը եւս Հայրենիք վերադարձան։ Բայց եկէք խոստովանենք միաժամանակ, հեղինակն ալ պէտք է որ այսօրուան հայաստանաբնակ հայուհիները Մատամ Պոյաճեան ֆրանսացիէն շատ աւելի լաւ շպարուիլ գիտեն։ Թող ֆրանսուհիները օրինակ առնեն մեր հայուհիներէն։

Հայութենէ «Հայութիւն» պատմուածքը պտոյտ մըն է Լաթաքիոյ մէջ. Հոն, «Հրես՜, քո հարազատին, քո արիւնակցին, քո եղբօրն ու քրոջը կը գտնես, մի՛ վարանիր, բարեւիր քո նախնիների լեզուով ու կը տեսնես, թէ ինչպէս են այդ մի հատիկ բառից մշուշւում դիմացինիդ աչքերը...»:

«Թուրքին գիլասը», «Խնամախօս Ասորին», «Թումասի ծառը», «Թէյավճար», «Ղամիշլի», «Կարանտին» կարճ պատմուածքները գրուած են նոյն վարպետութեամբ ու սիրով, յաճախ թարմ ու հիւմորով բայց զուսպ։ Տեղ-տեղ զգալի են ռուսերէն բառերը նոյնիսկ գիւղացիներու հայերէնին մէջ։ Հեղինակը լսածն է գրած։

Պատկերաւոր է հեղինակի լեզուն։ Շուտով լոյս կը տեսնէ, լոյսը տարածող, լոյսն ու մութը լաւագոյնս նկարագրող այս գիրքը, կարդացուելու արժանի գրական այս գործը, որպէսզի ըսենք լոյս ձեր աչքերուն, ընթերցողներ։

ԹՈՐՈՍ ԹՈՐԱՆԵԱՆ

Երեւան, 16 Մայիս 2016 թ.

ՍԻՐԵԼԻ ԳԻՐՔ՝ «ՄԵՐ ԹԱՂԸ» ՄԱՏԵՆԱՇԱՐԻՑ

Սպարտակ Ղարաբաղցյան՝ «Արևի բնակավայր»։ Սկսում եմ ընթերցել՝ «Բազմալեզու մի մեծ ընտանիք էր հիշեցնում մեր Հին թաղը...»։ Կանգ առնել այլևս հնարավոր չէ, ոչ էլ՝ արագ-արագ շրջել էջերը, առավել ևս՝ փակել այն իր երեսի վրա։ Շարունակում եմ ընթերցել առանց կանգ առնելու, սրտխփոցի արագացումով, կարդում եմ մինչև վերջ ու լռում։ Լռությունս երկարում է։ Մտաբերում եմ իմաստուն խոսքը՝ «Ջուրը մտնողը թրջվելուց չպետք է վախենա»։ Սրտապնդվում եմ՝ մտածելով, որ «Արևի բնակավայր» մտնողը լույսից չպետք է վախենա։ Այդպես էլ՝ աշխարհը ղեկավարողների խաղի կանոնների վրա Սպարտակ Ղարաբաղցյանի բռնած լուսարձակի ներքո և իմ լռության հետ մտնում եմ «Արևի բնակավայր»։ Սպարտակն այդ բնակավայրի մասին ասում է՝ «Մեր Հին թաղը»։ Այստեղ միտքս կտրվում է արևից, լույսից ու Սպարտակի լուսարձակից, և ինձ բռնում եմ աշակերտական իմ նստարանի առաջ, հետո՝ ուսանողական լսարանում, հետո՝ գիր ու գրականության մեջ, և այդ ողջ ճանապարհին ինձ ուղեկցում է հնամաշ վերարկուով համեստ մի մտավորական՝ Միքայել Հովհաննիսյանը՝ նույն ինքը Նար-Դոսը։ Նար-Դոս և «Մեր թաղը»։ Այս արտահայտության գցած ճանապարհով անցել են նրանք, ովքեր գրաճանաչ են դարձել սկսած 20-րդ դարի սկզբներից։ Այս ճանապարհով անցնողները, երբ մտել են թաղի տներից որևէ մեկը, թախիծը խեղդել է նրանց, ինչպես ճահիճն է խեղդում՝ քաշելով իր խորքերը։

Ինձ ևս չի շրջանցել նարդոսյան տրամադրությունը, և հիմա, երբ մտել եմ «Արևի բնակավայր», հասկացա, որ աշխարհում խոշոր խաղացողներ կան, որոնք խաղում են «թաղեր» կոչվող խաղաքարտերով։ Այդ խաղի ու խաղաքարտերի մասին է Սպարտակ Ղարաբաղցյանի ժողովածուն։ Գրականություն, որն իրավամբ համարում եմ «Մեր թաղը» մատենաշարային գրականության երկրորդ հրատարակությունը՝ Նար-Դոսի գրականությունից հետո։

«Արևի բնակավայր» թաղում, սակայն խաղի կանոններով խաղացողների համար թախիծն արդեն խեղդող ճահիճ չէ, այլ լուսավոր ճիչ՝ երեսով դեպի կանոններ հորինողները։ Վերջիններս այնպես են շշմեցրել բնակավայրի բնակիչներին՝ կոշկակար Պողոսին, սրճեփ Ասատուրին, վարժարանի օրիորդ Շաղիկին, գրագետ Հակոբին ու նրանց շուրջը բոլոր եղողներին, որ սրանք տրվել են խաղի այն կանոններին, որոնք վերաբերում են «ուրիշներին շենացնելը», «Գորգի պես ուրիշներու ոտքի տակ փռվելը» և այլն, և այլն։ Ահա թե մեծ խաղի ո՜ր խաղաքարտերն են եղել մերոնց ձեռքին։ Հիմա Սպարտակի լուսարձակը բռնել է այն պահը, երբ Հալեպահայ Վազգենն իր խանութում ընդունած հյուրին է դիմում՝ ձայնի մեջ վիրավորանք, բարկություն, ցավ ու ափսոսանք։

«Մե՜ր, մեր խաղալու ժամանակը չեկա՞վ, Հակոբ...»։

Հարցը բարձրաձայնված է, և բարձրաձայնողները «Արևի բնակավայր» կոչվող Հին թաղի բնակիչների՝ Սպահանից այստեղ ներգաղթած Սերոժենց, Արգենտինայից՝ քեռի Լևոնենց, Աթենքից՝ Զմբոյանների, Քեսաբից՝ տիկին Մարթայի, Ֆրանսիայից՝ Բոյաջյանների ընտանիքի և «Արևի բնակավայրի» շատ այլ բնակիչների արյունն իրենց երակներում ունեցողներն են։

Հարցն արդեն բարձրաձայնված է, բայց մինչ այդ, ահա Արևի բնակավայր Հին թաղը հոլովվում է երկնաշող արևի տակ՝ Սպարտակ Ղարաբաղցյանի՝ գրիչ դարձած լուսարձակ մտքի, հիշողություն կոչվող նկարահանող անփոխարինելի երևույթի ներքո։ Որքան էլ Բիլ Գեյթսը (եթե ճիշտ եմ ասում անունը) փորփրի հիշողություն կոչվող երևույթը նրա ծալքերի տեխնիկան ընդօրինակելու համար, միևնույն է՝ ավելի հզոր ու մեծահարուստ է Սպարտակ Ղարաբաղցյանը, քանի որ նրա հիշողությամբ արված «Արևի բնակավայրի» տեխնիկայի գաղտնիքներին աշխարհարար Աստված միայն հայոց է առանձնաշնորհել։

Սպարտակ Ղարաբաղցյանի հիշողությունը դասավորում ու վերադասավորում է հին թաղի բնակիչներին՝ իրենց արևային բնակավայրում՝ աշխատելով բաց չթողնել հասուն մանրամասները, իր սրտի ջերմության մեջ թաթախելով սիրելի դեմքերի՝ վարպետորեն գծագրված պատկերները։

Տասնյակ տարիների հեռվից, երբ հեղինակի հրավերով ինքդ էլ մտնում ես նրա արևային գրվածքի բացված դռնով ներս, տեսնում ես նրան, որ առաջին իսկ նկարագրությունից մինչև վերջինը իր հետ տանում է «մի տոպրակ հող»։ Եթե հարցնես, թե ի՞նչ է տանում, կլսես նրա անվարան պատասխանը՝ «Կարոտ... հիշողություն... արգելվա՞ծ է...»։ Հեղինակը տանում է իր այդ քաղցր բեռը՝ չնայելով որևէ խաղի, խաղաքարտերի ու խաղի կանոնների։ Նա իր քաղցր բեռի տերն է, որն առել է՝ թեթևացնելու համար հին թաղի բնակիչների ուսերի բեռը։

Սպարտակ Ղարաբաղցյանի «Արևի բնակավայրը» Երևանն է՝ տուն դարձած իր հարազատներով, հայության ու հայկականության տիպական կերպարներով, որոնց տրված «ներգաղթողներ», «հայրենադարձներ», «ախպարներ» անունները լույսի շողեր են իջած նրանց վրա, շրջանակներ, որոնց մեջ ամփոփված տրոփում են օրհասական օրերի ժառանգների ազնվագույն սրտերի բեկորները։ Իսկապես «Տաքուկ, մեղվի փեթակ հիշեցնող մի պճեղ Հայաստան» կա այնտեղ, որտեղ այդ բեկորներն են։ Սպարտակը վերցնում է յուրաքանչյուրին, գրկում հին հարազատի պես, լուսարձակը պտտում նրա յուրաքանչյուր կողմի վրա, որովհետև յուրաքանչյուր ամենանուրբ կողմն անգամ արժեք է, բարոյական արժեք։

Վերջապես «Արևի բնակավայրն» այն է, ինչ գրականության ու գրականագիտության մեջ որակվում է որպես իրականության ճշմարտացի նկարագրություն, ակնարկագրություն, լրագրողական արհեստավարժություն և այլն։ Մի խոսքով, այն, ինչ ասում է՝ ահա ես, դու և մենք՝ առանց երևակայության չարչրկումների, հանելուկային տողատակերի, նմանակումների, ...իզմերի ... Անգամ, եթե փորձ կա վերանալու իրականությունից, հակառակ ճանապարհով, բայց կրկին վերադառնում ես նույն իրական աշխարհը.

«Ո՞վ ես...

— Քո հիշողությունն եմ,— պատասխանեց հայելուց նայողը։

— Անունդ ի՞նչ է,— շշուկով հարցրեց Սահակիչը։

— Սահակ,— ժպտալով պատասխանեց արտացոլանքը...»։

Իհարկե, հեքիաթի ժանրից չէ այս ամենը, այլ ավելի քան իրականություն է, որովհետև արմատների հիշողության մասին է, իսկ արմատների հիշողությունն իրականության արմատն է։ Այդ արմատների վրա է բացված աշխարհի խոշոր խաղացողների խաղասեղանը։ Այս դեպքում խաղասեղանը դրված է «Արևի բնակավայրում», որտեղ խաղաթղթերն աջ ու ձախ պտտող խաղացողների շուրջը հավաքվածները Քեսաբի, Հալեպի, Դամասկոսի, Արևմտյան Հայաստանի, մի խոսքով, հայի՝ օրհասից փրկված բեկորների զավակներն են։ Նրանք բոլորը մի յուրահատկություն ունեն. հանդիպում են, կարոտում, փաթաթվում, հյուրասիրում իրար, ու սկսվում է վեճը, որ դարձյալ կարոտի մասին է, իրարով ավելի լավ ու շեն ապրելու, խաղի մեջ մտնելու, լավագույն խաղաքարտն ունենալու մասին։

«Արևի բնակավայրը» Երևանն է՝ տուն դարձած իր հարազատներով, որոնցից ոչ միայն բառ ու բանի հոտ ես առնում. անգամ օծանելիքի, սուրճի, ուրցի բույրն է բարձրանում տողերի միջից։

«Արևի բնակավայրը» Սպարտակ անունով տղեկի մանկության տունն է, ուր նա վերադարձել է երկար ճամփորդելուց, որպեսզի իր կարոտած սրտին սեղմի իր մանկության մեջ անխաղաքարտ խաղացող «երևելիներին»։

Նրանց հանդիպումն առավել քան ջերմ է, սրտառուչ, խոսուն, տեսանելի. ասես, ճիշտ ափիդ մեջ, նույնիսկ ոչ թե ափիդ, այլ հենց քո սրտում, որն արևաթաթախ է դառնում նրանց այդ հանդիպումից։

Ահա «Մեր թաղը» մատենաշարի երկրորդ հրատարակությունը, որը դուրս է եկել թաղի շրջանակից, գնացել նրա բնակիչներին ծանոթ աշխարհի արահետներով և վերադարձել նրանց պաշտելի հուշերի մասունքներով։ Այն իր հետ մի տոպրակ հող ունի։

Սպարտակ Ղարաբաղցյանի «Արևի բնակավայրի» մուտքի մոտ անտեսանելի մի կամար կա, որտեղ գրված է՝ «Արմատը հողով է կենդանի»։ Ե՞րբ է գրվելու «Մեր թաղը» մատենաշարի երրորդ հրատարակությունը, և ո՞վ է լինելու նրա հեղինակը, անշուշտ, չեմ կարող ասել, բայց մի բան պարզ է. այն սկսվելու է Սպարտակ Ղարաբաղցյանի հին թաղի բնակիչների կիսատ թողած խաղից։

Իմ ցանկությունն է՝ առանց մայրամուտի կյանք՝ «Արևի բնակավայրին», և նրա լույսի վրա ավելացված լույսի առատություն՝ «Մեր թաղը» մատենաշարի հետագա գրվածքներին։

ՖԵԼԻՔՍ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ

Երևան, 2016 թ. հոկտեմբերի 3

ԱՐԵՎԻ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԸ

ԵՐԲ ԱՍՏՎԱԾ ԱՐԱՐԵՑ

Երբ Աստված արարեց ազգերին՝ ամեն մեկին իր բաժին հող ու ջրով, և ուղարկեց երկիր բազմանալու ու շատանալու, իր առաջնեկին՝ Հային, պատվիրեց, ասելով՝ «Քո թշնամիները շատ են լինելու, բարին կամեցողները՝ քիչ, դրա համար էլ քո երկիրը անառիկ պահելու համար քեզ բաժին եմ հանել լեռներն ու ձորերը՝ Մեծ լեռան երկիրը. գնա ու այնտեղ բազմացիր...»։

Գնում էր Հայը, բայց աչքին միայն կապույտ ծովերն էին ու փափուկ հարթավայրերը... Վերջապես լեռների ձյունաթագ գագաթները երևացին հեռվից... Ուրախացավ Հայը, որ վերջապես տեսավ իր հրաշք ու դաժան երկիրը... Ուրախացավ Հայը, որ կատարել է Աստծո պատվիրանը, բայց տխրեց, որ ոչ ոք չկար, որ հետը խոսեր, վիճեր...

Հանկարծ մի դյութիչ, հրաշք ձայն է լսում Հայը, զուլալ, երկնային, աստվածային երգի ձայն... Հեռվում՝ կապույտ մշուշի մեջ մի փոքրիկ հողակտոր էր ու շինականի երգ...

Հայը շտապում է ձայնի ուղղությամբ...

Շինականը, տեսնելով մոտեցող Հային, թողնում է բան ու գործ ու դուրս գալիս դիմավորելու նրան... Աստվածն ինքն էր, շինականի կերպարանք առած իջել երկիր ու ծառ էր տնկել իր առաջնեկին բաժին հանած հրաշք, բայց դաժան երկրում...

ԱՐԵՎԻ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԸ

Սև ու սպիտակ լուսանկարից նայող դեմքերը վաղուց երկնքում են։

Այ էն սև, վրան ճեմակ պուտիկներով գլխաշորը կապածը իմ Սաթենիկ տատն է, կողքինը՝ հենակներին կռթնած միոտանի մարդը Լևան հորեղբայրս է, է՜ն մյուս միոտանին, էլի հենակներին կռթնած, Գաղթո ամին է, էն մեկն էլ՝ ժպիտը դեմքին, Լևան հորեղբորս մեծ տղան է՝ Կամոն...

Լուսանկարում մեկն էլ կա՝ Վարպետ Գափոն է՝ քարտաշ, որմնադիր...

Լուսանկարից երևում է, որ օրն աևոտ է եղել ու հատուկ, կարևոր, որովհետև Սաթենիկը ճերմակ պուտիկներով սև գլխաշորն է կապել ու նույն խաս կտորից կարված զգեստն է հագին. տոնական ու կարևոր օրերին դրանք նրա արդուզարդն էին, ու նրա թանձր սև համազգեստի ճերմակ պուտիկները ասես խորհրդանշում էին այն փոքր ու մեծ, բայց այնքա՜ն քիչ ուրախ օրերը, որ Սաթենիկն ունեցել էր ամբողջ կյանքում...

Որքան էլ հին ու խունացած է լուսանկարը, միևնույն է, պարզ երևում է, որ Լևան հորեղբորս հագինը նոր կոստյում է, կոշիկը, կամ ինչպես Սաթենիկ տատս էր ասում՝ ոտնամանը, նույնպես նոր է։

Ճիշտ նույն կոստյումից ու ոտնամանից Գաղթոյի հագին էլ կա. հաստատ Կամոն էր բերել քաղաքից։ Նա միշտ Երևանից մի զույգ կոշիկ էր բերում, աջը՝ հոր՝ Լևանի համար, ձախը՝ Գաղթոյի։ Այս անգամ կոստյում էլ էր բերել... Հաստատ կարևոր օր է եղել...

Գաղթոն մեր գյուղում ապաստանած վանեցի Մարտիրոսի ազգականն էր։ Մեր գյուղում էր ծվել, անունը Գաղթական էին դրել։ Բոլոր փաստաթղթերում՝ ծննդյան վկայականից մինչև մահվան վկայագիր՝ Գաղթական անունն է գրանցված՝ «Մարտիրոսյան Գաղթական Արթինի», ու քանի որ վանեցի Մարտիրոսի աղջկան՝ Հայկանուշին, Լևան հորեղբայրս էր կնության առել, Գաղթականը՝ Գաղթոն, Կամոյի համար համարյա քեռի՝ մորեղբայր էր գալիս։ Կամոն նրան Գաղոթ դայի (քեռի) էր ասում, մենք՝ Գաղթո ամի։ Սաթենիկ տատս դեմ էր եղել Լևանի ու Հայկանուշի միությանը, փորձել էր հետ պահել որդուն՝ ասելով. «Գաղթականը մեր բանը չի... Շուշեցի Թումասն ո՞ւր, Գաղթական Մարտիրոսն ո՞ւր... Քյասիբ, սոված, ունեցածնին մի կարպետ չի՞... Էն էլ քնիլիս վրնենուն են ծածկըմ, ցիրեկը՝ սեղանին անըմ, վրեն նստըմ, հաց ուտըմ...»:

Որքան էլ Սաթենիկը փորձել էր Լևանի մեջ հպարտություն, չարություն, արհամարհանք արթնացնել, չի ստացվել... Լևանն էն ժամանակ երկու ոտք ուներ ու երկուսը մի կոշիկի մեջ դնելով՝ իրենն է պնդել։

Մինչև Կամոյի ծնվելը, Հայկանուշը երեք աղջիկ է պարգևում մեր տոհմին։ Սաթենիկ տատս դժգոհ փնթփնթացել է ամեն աղջկա լույս աշխարհ գալու հետ.

— Բա վեր ասըմի՜, գաղթականը մեր բանը չի՜... Աղջիկն ի՞նչ ա, հերանց ցորենի ամբարը կրող նախշուն մուկ...

— Հենց բան ասա՝ Աստված վեր ունի,— Սաթենիկին հանդիմանել էր քույրը՝ Վարսենիկը,— հրեն, Պրուտանց հարսը, հու գաղթական չէ՞ր... Հինգ աղջիկ պիրուց, վեցերորդը՝ նոր տղա... Էդ խի՞ խաթրին դիպչող չկար... Գաղթական չէր, է՛, եթիմ չէր, է՛... Աղջիկ պիրողը տղա էլ կպիրի... Ամոթ ա՜, նեղացնիլ միք էդ հարսին...

Վարսենիկը Սաթենիկի մեծ քույրն էր՝ դարբին Հակոբի կինը։ Նրանք իննսուն տարի ապրեցին, որպես հաշտ, համերաշխ ու սիրող ամուսիններ։ Բայց անպտուղ, անզավակ։ Հոգեզավակ վերցրին դարբին Հակոբի հեռավոր մի ազգականից, դրանով լրացրին Աստծո չպարգևած երջանկությունն ու դրանով երջանկացան...

Երեք նախշուն մկնիկներից հետո Կամոն ծնվեց։ Լևան հորեղբայրս որոշել էր նորածնին Թևան անունը տալ, շշուկով ասել էին. «Էդ ավազակ դաշնակի՞»։

— Դե որ էդ չեք ուզըմ, ձեր ավազակի անըմը դրեք՝ Կամո... Սաթենիկ տատիս տրամադրությունը բացվում է, Հայկանուշ հարսի նկատմամբ վերաբերմունքն էլ է փոխվում, ու դիմելիս առաջվա պես Գաղթականի աղջիկ չէր ասում, Վանեցու աղջիկ էր ասում, կամ էլ՝ «Թումասի հարս», որն արդեն մեծարանք էր նշանակում...

Մեր գերդաստանում էլի ծննունդներ