Narcissen in Permafrost, verhalen van Siberisch Friesland

By Tais Teng

Novaya Bolsward, Siberisch Friesland, Willemsgrad: namen die eens net zulke patriottistische gevoelens opriepen als Suriname en de Gordel van Smaragd. Daar, diep in de ijzige toendra, in de loeiende poolstorm, lag een stukje authentiek Holland! Statige ijskarvelen zeilden over de toendra, achtervolgd door horden huilende wolven. De glazen muren van Novaya Bolsward glinsterden in de eerste lentezon en Koschei de Doodloze legde een zwarte tulp neer op het hoofdkussen van de net door hem ontvoerde bruid. Je had Stalins hofschilder, de nieuwe Elfstedentocht die helemaal tot Moermansk en Kiev reikte, maar bovenal de sluwe scheepsbouwer Arn Nanninga die tsaar Peter de Grote een landerij twaalf keer zo groot als heel Nederland wist te ontfutselen.
Dit is een reisgids vol wilde en magische verhalen, met lepe hamsterherders en vrouwen zo schoon dat ze de middernachtzon lieten verbleken.

• Language: Nederlands
• Publisher: Tais Teng
• Release date: Aug 10, 2015
• ISBN: 9781310171116

Book preview

VOORWOORD

Novaya Bolsward, Hollands Siberië, Willemsgrad: namen die eens net zulke patriottistische gevoelens opriepen als Insulinde of de Gordel van Smaragd. Daar, diep in de ijzige toendra, in de loeiende poolstorm, lag een stukje authentiek Nederland!

Wanneer we bij mijn grootouders op visite kwamen, werd steevast het dikke, in zwart leer gebonden boek opengeslagen. Later merkte ik dat 'Bevroren Zielen' toch een van Couperus' mindere werken was. In die tijd luisterden mijn zusje en ik echter nog met open mond naar de avonturen van Pjotr Nanninga. Statige ijskarvelen zeilden over de toendra, achtervolgd door horden huilende wolven. De glazen muren van Novaya Bolsward glinsterden in de eerste lentezon.

Mijn ogen prikten toen de voeten van Jan-Jaap werden afgehakt, omdat hij in de schaduw van een windmolen was gestapt. Dit was werkelijk magnifiek onrecht! Want hoe kon een blinde jongen nu weten waar de schaduw viel?

Lange tijd was het mijn grootste jongensdroom om die exotische republiek te bezoeken. De koude oorlog was echter op haar hoogtepunt. Slechts aan zorgvuldig selecteerde leden van de CPN werden visa voor dat verre achterland verstrekt.

De Republiek van Novaya Bolsward vormde het hart van het orthodox communisme. Stalin werd vereerd met de stugge vasthoudendheid van een boerenvolk dat weet wat het heeft en niets van nieuwlichterij moet hebben. Een opvallend aantal leden van het Politburo had dan ook Bolswards bloed, om over de KGB nog maar te zwijgen.

Oudere lezers zullen zich ongetwijfeld Chroetsjovs fameuze uitspraak herinneren: 'Iek ban en Bulswader.'

Diep vernederd door het Cubaanse fiasco reisde Chroetsjov per trein naar Novaya Bolsward. Daar werd hij door een miljoenkoppige menigte toegejuicht. Iets wat hem in Moskou nooit meer gelukt was.

Koestler noemde Novaya Bolsward terecht 'het Russische Texas'.

Ik bezocht de republiek voor het eerst in 1983, als lid van een delegatie Aalsmeerse bollenkwekers. Couperus' sprookjesland was verdwenen: van de hoge, glazen stadswallen restten slechts scherven, neergekwakt in een stoffige vitrine.

De vreemdheid was van een geheel andere orde. Met enige inspanning kon ik hun dialect redelijk volgen, maar de gewoonste woorden hadden totaal nieuwe betekenissen gekregen. 'Bedankt' was een dodelijke belediging. 'Kurkentrekker' was een woord dat kleine jongetjes giechelend op muren schreven.

Hier leefde een volk dat nog steeds over dijken en peperkoek droomde, begreep ik, maar dat haar wortels niet in zandgrond of vette klei, maar in kille permafrost verzonken had.

De bollenvelden deden mij aanvankelijk onweerstaanbaar aan een soort uitgegroeid Keukenhof denken tot ik mij de waarheid realiseerde: ik liet de staart met de hond kwispelen zoals de Engelsen zeggen! Deze velden strekten zich tot ver achter de horizon uit: een gebied van vijfhonderd bij vijfhonderd kilometer. Al onze bollenvelden zouden niet meer dan een miezerig perkje in deze immense kleurenzee zijn.

'Pas maar op voor tulpvrees,' waarschuwde mijn Novaya Bolswardse gids. 'Je kijkt om je heen: in het noorden bloeien tulpen, in het westen, in het oosten. Je draait je om en ook in het zuiden gaan ze eindeloos door. Blad en bloem, miljardvoudig herhaald. Al snel geloof je dat de hele wereld uit tulpen en narcissen bestaat.'

'Is dat zo erg?' vroeg ik. 'Ik kan mij onaangenamere werelden voorstellen.'

'Erg?' mompelde hij. 'Ja, dat kun je wel stellen. Het is ongeneeslijk.' Hij huiverde.

Novaya Bolswarders zijn vreemde lui. Je weet nooit of ze serieus zijn of je in de maling nemen.

STALINS HOFSCHILDER

Het bronzen standbeeld van Stalin domineert heel Novaya Bolsward. Men kan geen straathoek omslaan of het oog valt op dit monumentale wangedrocht. Het gewicht komt tot op het gram overeen met dat van de befaamde pantserkruiser Potemkin. Op Stalins uitdrukkelijke bevel is het beeld anderhalf keer zo hoog als het Amerikaanse vrijheidsbeeld.

Generaties zeemeeuwen nestelen op Stalins brede schouders: hun uitwerpselen spikkelen de haardos van de dictator als een ernstig geval van roos. Op warme dagen verspreidt de aankoekende guano een penetrante stank.

De treinreiziger ziet het standbeeld boven de toendra uitrijzen als een bronzen bergpiek. Pas uren later steken de eerste kerkjes van Novaya Bolsward hun torentjes schuchter boven de horizon. Duidelijker dan de meest gloedvolle proclamatie verkondigt dit beeld dat hier een citadel van het orthodox communisme ligt.

Pas op het marktplein ontdekt men dat het hier in feite om een beeldenpaar gaat. Aan de rand van het plein staat een tweede beeld, dat volstrekt in het niet valt bij zijn grotere broer. Het beeldje, slechts zes meter hoog, stelt de kunstschilder Adriaan Eisinga voor. De artiest legt net de laatste hand aan zijn controversiële doek 'Napoleons smadelijke kapitalistenhonden verdrinken jammerlijk in de Berezina'. Hij staat met zijn rug naar Stalin, schijnbaar geheel opgaand in zijn arbeid. De grote dictator blikt over Eisinga's schouder naar het bijna voltooide doek. Een milde glimlach speelt om zijn lippen.

Deze beeldengroep wordt, zelfs door de gidsen van Intourist, heel oneerbiedig als 'David en Goliath' aangeduid.

Natuurlijk is er een verhaal aan deze standbeelden verbonden. Het is echter een verhaal dat in deze tijden van verregaand nationalisme en dolgedraaide dollarlust nog maar zelden verteld wordt.

Stalin was een groot voorstander van sociaal realisme, een schilderstijl die ook in het naburige nazi-Duitsland bijzonder populair was. De dictator haatte alle vormen van abstracte kunst: het Kubisme beschreef hij eens als 'de koortsdromen van een demente wiskundige'. Het Expressionisme was in zijn ogen 'de laatste onwelriekende oprisping van een decadente bourgeoisie'.

Tijdens een tentoonstelling van Russische kunst beende Stalin snuivend van ongenoegen de galerie binnen. Beria, het hoofd van de geheime politie, volgde hem op de voet, zijn gezicht dat van een melancholieke buldog.

Met afgemeten handgebaren duidde Stalin de doeken aan die zijn socialistische ziel kwetsten. Leden van de geheime politie hakten er meteen met hun dolkmessen op in tot er slechts flinters en serpentines in de vergulde lijsten hingen.

Kandinsky noch Malevitch vonden in zijn ogen genade, Chagall 'moest eerst maar eens leren hoe een echte Sovjet arbeider er uitziet'.

Slechts twee doeken vonden in zijn ogen genade. Beide waren afkomstig van de toen nog volslagen onbekende Novaya Bolswardse schilder Adriaan Eisinga.

Het eerste doek stelde de pas voltooide stuwdam in de Drina voor, een stuwdam die door deskundigen als bizarre geldverspilling bestempeld werd, aangezien de dichtbijzijnde fabriek ruim tweeduizend mijl verder lag.

Een potige arbeider leunde op zijn houweel. Zijn heroïsche gelaat drukte zowel onverzettelijkheid als grote voldoening uit. Naast hem wees een tweede arbeider met gestrekte arm naar de stuwdam.

De titel luidde: 'Naar de wil van het volk luistert zelfs de machtigste rivier.'

Stalin bleef enige minuten voor het schilderij staan, terwijl de leden van de NKVD hun dolkmessen bevingerden.

'Da,' hoorde men de grote criticus mompelen. 'Da. Eindelijk een kameraad die begrijpt waar het om gaat.' Hij knikte naar Beria. 'Til dit meesterwerk van de muur. Til het voorzichtig van de muur. Het hoort niet thuis in zo'n broeinest van revisionisme.' Hij wreef peinzend over zijn snor. 'Je kunt het in mijn werkkamer ophangen.'

Bij het tweede doek sprongen Stalin de tranen in de ogen. Hij bleef stil van ontroering staan.

Dit was beslist een van Eisinga's minder geïnspireerde werken en werd destijds als etiket gebruikt door een groothandelaar in eerste kwaliteit bloembollen.

Een jonge arbeidster poseerde in een felrood narcissenveld, dat van horizon tot horizon reikte. Zij hield de traditionele oogstsikkel, die overigens al generaties in onbruik was, hoog tegen de blauwe lucht. Met haar andere arm omklemde ze een overmaatse bos narcissen.

Ter gelegenheid van de tentoonstelling had Eisinga de oorspronkelijke titel aangepast. In plaats van Koolmans narcissen, ambachtelijk gekweekt luidde de titel nu: 'Rood bloeit Rusland, van einder tot einder.'

Adriaan Eisinga werkte in die tijd als bordenwasser in een derderangs restaurant, dat vrij populair was bij een groep zwarthandelaren. Een van hen, de galeriehouder, had Eisinga om twee schilderijen gevraagd. De tentoonstelling wilde werk uit heel