Niksar Konakları

By Dr. Müslüm Aydın and Doç. Dr. Recep Gün

Türk sivil mimari eserleri içerisinde yer alan yapılar arasında hiç şüphesiz konaklar dikkat çekmektedir. Konak terimi daha ziyade varlıklı kişilerin aile efradı ve hizmetlileriyle bir arada ikamet ettiği büyük yapıları ifade eder. Diğer tarihi yapılarla birlikte şehrin dokusunun ve kültürel kimliğinin teşekkülünde göz ardı edilemeyecek vasıfları haiz olan konaklar inşa edildikleri bölgelerin coğrafi yapısına, içinde bulundukları yörenin kültürel özelliklerine uygun tarzda, yapım tekniği ve tasarımlarında oldukça zengin bir çeşitlilik sunmaktadırlar.

Tipolojik açıdan sınırları tam olarak belirlenemese de konaklar genellikle ahır, hizmetkâr odaları, servis birimleri vb. mekânlarla kuşatılan geniş bir avlu niteliğindeki taşlıktan oluşan, zemin kat üzerinde bir ya da iki katlı olarak yükselen yapılar olup daha ziyade bir bütün ya da ayrı birimler halinde harem ve selâmlık bölümleriyle birlikte, hamam, sarnıç gibi yapıların eklenmesiyle kompleks halde tasarlanmışlardır. Bunlar ahşap payandalı çıkmaları, oda düzenleri, çok katlı yapıları, örtü tarzı, ahşap çatkı arası dolgu veya bağdadi yapım sistemleri, açık dış ve orta iç sofalı yapılarıyla tipik Türk evinin tüm özelliklerine sahiptir. Ayrıca bu yapılar dıştan süslemesiz yalın görünüşlerine karşılık gömme dolaplar, tavanlar, kapılar, ocak davlumbazları, merdiven korkulukları gibi iç mekan ayrıntıları ahşap oymacılığının en güzel örneklerini ortaya koyan motiflerle bezelidir.

Niksar uzun bir tarihi geçmişe sahip olan coğrafyamızda 19 ve 20. yüzyıl geleneksel Türk konut mimarisinin güzel örneklerini sergileyen önemli merkezlerden biridir. Bu çalışmada yörede mevcut 17 konak plan tipi, yapım tekniği, malzeme, cephe düzenlemesi ve süsleme özellikleri gibi muhtelif açılardan incelemeye tabi tutulmuş, 7 ev hakkında ise çeşitli nedenlerden ötürü nispeten daha kısa bilgilerle yetinilmiştir. Yapılan bu çalışmayla söz konusu konakların Türk konut mimarisi içerisindeki yeri ve değerini ortaya koymak suretiyle mevcut sanat tarihi çalışmalarına katkı sağlamak, daha sonra yapılacak bilimsel çalışmalarda araştırmacılara kaynaklık etmek ve kültürel mirası korumak amacıyla gerçekleştirilecek onarım çalışmalarına referans sağlamak hedeflenmektedir.    

Çalışmanın yürütülmesi aşamasında yardımlarını esirgemeyen, kolaylık sağlayan, yol gösteren Niksar Belediyesi çalışanlarına ve ev sahiplerine teşekkür ederiz.

 

27.01.2023

Doç. Dr. Recep GÜN

• Language: Türkçe
• Publisher: eKitap Projesi
• Release date: Feb 21, 2023
• ISBN: 9786258196276

Book preview

D:\KIYAMET GERÇEKLİĞİ KÜLLİYATI Murat Ukray {2006-2012}\YAYINLANAN KİTAPLAR\Müslüm Aydın\Niksar Konakları.jpg

NİKSAR KONAKLARI

Dr. Müslüm AYDIN

Doç. Dr. Recep GÜN

2023

niksar konakları

Yazarlar:

DR. MÜSLÜM AYDIN & DOÇ. DR. RECEP GÜN

Yayınlayan:

Yayıncı (Publisher): E-KİTAP PROJESİ

Açıklama: Açıklama: D:\KIYAMET GERÇEKLİĞİ KÜLLİYATI Murat Ukray {2006-2012}\e-KİTAP PROJESİ\e-KİTAP PROJESİ (Dosyalar)\e-Kitap Projesi (Logolar ve Vergi Levhası)\e-kitap-projesi-(logo).gif

www.ekitaprojesi.com

Yayıncı Sertifika No: 45502

İstanbul, Şubat  / 2023

eISBN: 978-625-8196-27-6

İLETİŞİM:

E-posta: [e-mail]

Cevap ve yorumlarınız için:

{For reply and your Comments}

www.ekitaprojesi.com/books/niksar-konakları

Açıklama: Açıklama: Açıklama: Açıklama: ANd9GcR3WgR8MfuOcC2EyyfIVPjZe1WzLm6S7E1TzoJ23hOhNANZ6BDwHw www.facebook.com/EKitapProjesi

C:\Users\WİN10\Desktop\Yeni Resim.png

(Niksar Belediyesi Arşivi)

ÖNSÖZ

Türk sivil mimari eserleri içerisinde yer alan yapılar arasında hiç şüphesiz konaklar dikkat çekmektedir. Konak terimi daha ziyade varlıklı kişilerin aile efradı ve hizmetlileriyle bir arada ikamet ettiği büyük yapıları ifade eder. Diğer tarihi yapılarla birlikte şehrin dokusunun ve kültürel kimliğinin teşekkülünde göz ardı edilemeyecek vasıfları haiz olan konaklar inşa edildikleri bölgelerin coğrafi yapısına, içinde bulundukları yörenin kültürel özelliklerine uygun tarzda, yapım tekniği ve tasarımlarında oldukça zengin bir çeşitlilik sunmaktadırlar.

Tipolojik açıdan sınırları tam olarak belirlenemese de konaklar genellikle ahır, hizmetkâr odaları, servis birimleri vb. mekânlarla kuşatılan geniş bir avlu niteliğindeki taşlıktan oluşan, zemin kat üzerinde bir ya da iki katlı olarak yükselen yapılar olup daha ziyade bir bütün ya da ayrı birimler halinde harem ve selâmlık bölümleriyle birlikte, hamam, sarnıç gibi yapıların eklenmesiyle kompleks halde tasarlanmışlardır. Bunlar ahşap payandalı çıkmaları, oda düzenleri, çok katlı yapıları, örtü tarzı, ahşap çatkı arası dolgu veya bağdadi yapım sistemleri, açık dış ve orta iç sofalı yapılarıyla tipik Türk evinin tüm özelliklerine sahiptir. Ayrıca bu yapılar dıştan süslemesiz yalın görünüşlerine karşılık gömme dolaplar, tavanlar, kapılar, ocak davlumbazları, merdiven korkulukları gibi iç mekan ayrıntıları ahşap oymacılığının en güzel örneklerini ortaya koyan motiflerle bezelidir.

Niksar uzun bir tarihi geçmişe sahip olan coğrafyamızda 19 ve 20. yüzyıl geleneksel Türk konut mimarisinin güzel örneklerini sergileyen önemli merkezlerden biridir. Bu çalışmada yörede mevcut 17 konak plan tipi, yapım tekniği, malzeme, cephe düzenlemesi ve süsleme özellikleri gibi muhtelif açılardan incelemeye tabi tutulmuş, 7 ev hakkında ise çeşitli nedenlerden ötürü nispeten daha kısa bilgilerle yetinilmiştir. Yapılan bu çalışmayla söz konusu konakların Türk konut mimarisi içerisindeki yeri ve değerini ortaya koymak suretiyle mevcut sanat tarihi çalışmalarına katkı sağlamak, daha sonra yapılacak bilimsel çalışmalarda araştırmacılara kaynaklık etmek ve kültürel mirası korumak amacıyla gerçekleştirilecek onarım çalışmalarına referans sağlamak hedeflenmektedir.    

Çalışmanın yürütülmesi aşamasında yardımlarını esirgemeyen, kolaylık sağlayan, yol gösteren Niksar Belediyesi çalışanlarına ve ev sahiplerine teşekkür ederiz.

27.01.2023

Doç. Dr. Recep GÜN

NİKSAR’IN TARİHÇESİ VE COĞRAFİ YAPISI

Tarihçesi:

Niksar ismi hakkında çeşitli görüşler bulunmaktadır. Pontus Krallığı zamanında Kaberia (Caberia), Romalılar Dönemi’nde Diaspoli ve Neocaesarea (Neokaiseria) adıyla anılmış olan bölge için Bizans Dönemi’nde Nixaria (Niksaria) isminin yanı sıra Harsanisiya adı da kullanılmıştır¹. Niksar isminin Neocaesareaveya Evliya Çelebi’nin tanımladığıNik Hisar(İyi Hisar) isminden  türediği düşünülmektedir.

¹ M. Hanefi Bostan, Niksar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,  XXXIII, 2007, s. 119.

Bölge, tarihi süreç içerisinde Hitit, Pers, Pontus, Grek, Batı ve Doğu Roma idareleri altına girmiştir². Malazgirt Savaşı’ndan sonra hakimiyet Bizanstan Danişmedlilerin eline geçmiş olsa da bazı kaynaklarda, bölgenin asıl yerli halkının Oğuzlardan önce buraya gelip yerleşen Kumanlar/Kıpçaklar ve peçenekler olduğu geçmektedir³. Bizanslılar, Niksar’ı birçok defa geri almaya çalıştıysa da başarılı olamamıştır. Kılıcarslan tarafından 1174 yılında Anadolu Selçuklu topraklarına dâhil edilen Niksar, XIV. yüzyıl içerisinde İlhanlılar, Eretnalılar, Taceddinoğlu Beyliği ve Kadı Burhaneddin Ahmed Devleti’nin yönetimine girmiştir⁴. Yıldırım Bayezid tarafından 1398 yılında Osmanlı topraklarına dâhil edilen Niksar bölgesi bir süre Timur’un eline geçtiyse de, 1427 yılında tekrar Osmanlı hakimiyeti altına girmiş ve XV. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı-Akkoyunlu devletinin sınır bölgesi olduktan sonra 1473 tarihinde Osmanlı toprakları haline gelmiştir⁵. Osmanlı idaresi sırasında Sivas sancağına bağlı bir kaza merkezi olan Niksar, 1870-1880 yıllarında Canik’e, 1881 de Tokat sancağına bağlanmıştır. Bugün Tokat iline bağlı bir ilçedir⁶.

Niksar’ı siyasi egemenliği altına alan yönetimlerin izlerini, günümüzde var olan tarihi yapılarda görmekteyiz. Roma Dönemi’nde akropol olan, sonrasında Bizanslılar ve Türkler tarafından genişletilen kale bu kapsamdadır⁷.

Malazgirt savaşı sonrası Niksar, Danişmendli idaresi altında devletin başkenti olmuş ve bölge bu süreçte kültürel alanda oldukça gelişmiştir. Danişmend Gazi Destanı Sivas, Tokat, Nikar ve Canik bölgesi ile Trabzon’un XI. yüzyılındaki durumu hakkında çok önemli bilgiler vermektedir⁸. Danişmendli Dönemi’ne tarihlenen Anadolu’nun ilk, İslâm dünyasının Busra’daki Gümüş Tekin Medresesi’nden (1135-1136) sonra ikinci kapalı avlulu medresesi olan Yağıbasan Medresesi ile Niksar Ulu Camii (1165), Cin Camii (1160), Kulak Kümbeti (XII. yüzyıl), Hacı Çıkrık Türbesi (1182-1183) gibi eserlerin Niksar’da bulunması ilçeyi sanat tarihi açısından da önemli bir mevkiye taşımaktadır⁹.

² Bostan, Niksar, s. 119.

³ Eren Yürüdür, Niksar Şehir Coğrafyası, Konya: Çizgi Kitapevi, 2009, s. 20; Necati Demir, TaceddinoğullarıBeyliği;Ankara: Niksar Belediyesi Yayınları, 2017, s. 23

⁴ Demir, Taceddinoğulları Beyliği, ss. 63- 122.

⁵ Bostan, Niksar, s. 120.

⁶ Bostan,  Niksar, .XXXIII, s. 121.

⁷ Atalay Karahan, Tarihi Eserleriyle Niksar; Ankara: Emel Matbaacılık, 1976,  s. 17.

⁸ Necati Demir, Danişmend Gazi Destanı; Ankara: Niksar Belediyesi Yayınları, 2012, s.17

⁹ Çal, Niksar’da Türk Eserleri, ss. 10-67.

Anadolu Selçukluları zamanında Sultanı II. Kılıç Arslan’ın oğlu Rükneddin Süleyman Şah idaresinde Tokat ve civarı Danişmendliler döneminde olduğu gibi kısa zamanda bir ilim merkezi haline gelmiştir¹⁰. Bu dönemde inşa edilen eserler arasında Doğanşah Alp Türbesi (12. yüzyıl), Kırkkızlar Kümbeti (13. yüzyıl), Sungur Bey Türbesi (13. yüzyıl), Akyapı Kümbeti (13. yüzyıl), Talazan Köprüsü’nü (13. yüzyıl) sayabiliriz¹¹

Anadolu Selçuklu devletinin yıkılmasıyla (1308) İlhanlıların yönetimine giren bölgede her ne kadar Barak Baba’nın çalışmaları neticesinde bir müddet Babailerin nüfuzları artıp halk arasında tedirginlik ve huzursuzluk yaşanmışsa da imâr açısından önemli faaliyetlerin gerçekleştirilmiş olduğu gözlemlenmektedir¹². Çöreğibüyük Tekkesi (14. yüzyıl) Niksar’da bu dönemden kalma eser olarak dikkat çekmektedir¹³.

14. yüzyılda Osmanlı egemenliğine giren Niksar, bir süre Akkoyunlu devletiyle sınır kalması ve ayrıca ticaret yolu üzerinde bulunması sebebiyle nispeten önemini korumuş ve Osmanlı’nın buradaki imar faaliyetleri devam etmiştir. Bu dönem yapıları arasında Melik Danişment Ahmet Gazi Türbesi (15. yüzyıl), Büyük Hamam (15. yüzyıl) ve Çavuş Hamamı (15. yüzyıl), bulunmaktadır¹⁴. Osmanlı padişahlarından Fatih Sultan Mehmet ve Yavuz Sultan Selim’in seferler sırasında Niksar’a uğradığı ve burada konakladığı bilinmektedir (Çizim: 1).

¹⁰ Mikail Bayram, Selçuklu Zamanında Tokat Yöresinde İlmi ve Fikri Faaliyetler, Türk Tarihinde ve Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu, Ankara,  2-6 Temmuz 1986,  ss. 33-38.

¹¹ Çal, Niksar’da Türk Eserleri, ss. 40-82.

¹² Hamza Gündoğdu vd.,Tarihi Yaşatan İl Tokat; Ankara, PYS Vakıf Sistem Matbaa Müdürlüğü, 2006, s. 15.

¹³ Çal, Niksar’da Türk Eserleri, ss. 60.

Coğrafi Yapısı:

Niksar ilçesi, Orta Karadeniz bölümünde Kelkit çayı vadisinin ve tektonik Niksar ovasının kuzeyindeki yamaçta kurulmuştur. Güneydoğuda Başçiftlik, doğuda Reşadiye, güneyde Almus, güneybatıda Erbaa, kuzeyde ve kuzeydoğuda Ordu iline bağlı Akkuş, Korgan ve Aybastı ilçeleri ile komşu olan Niksar’ın yüzölçümü 955 kilometredir¹⁵. Deniz seviyesinden yaklaşık 350 m yüksekte bulunan Niksar, kuzeyinden Canik, güneyinden Dönekse dağları ile çevrilidir¹⁶. Kuzey Anadolu Deprem Kuşağı’nda yer alması nedeniyle Niksar şehri birçok sarsıntı geçirmiş ve yıkımlar yaşamıştır. İlçenin güneyinden geçen Kelkit ırmağı ovadaki tarım alanlarının su ihtiyacını karşıladıktan sonra Erbaa ilçesine yönelmekte, burada Yeşilırmak’la birleşip Samsun/Çarşamba’dan Karadeniz’e dökülmektedir. Tarım arazisi bakımından elverişli olan Niksar ovasının %53’ü orman ve fundalık, %12’si çayır ve meralarla kaplıdır. Verimli bir ovanın ortaya çıkardığı tarımsal zenginlik, bozulmamış doğal alanlar, zengin kültürel yapısı, çok sayıda tarihi eseri ve şehirli gelenekleriyle yaşamaya devam eden şehir, Tarihi Kentler Birliği ve Dünya Surlu Kentler Birliği üyesidir¹⁷.

¹⁴ Hasan Akar ve M. Necati Güneş, Niksar’da Vakıflar ve Tarihi Eserler; Niksar 2002,  s. 224.

¹⁵ Yürüdür, "Niksar Şehir Coğrafyası", s. 1.

¹⁶ Bostan, Niksar, s. 119.

¹⁷ Yürüdür, "Niksar Şehir Coğrafyası", s. 2.

Çizim 1: Niksar Koruma İmar Planı, S.K.T.V.K.B.K.M.A.’den

KONAKLAR

1. Taş Bina

Kılıçarslan Mahallesi Terazi Bayırı Sokak numara ikide bulunan eser, doğuya doğru meyilli bir arazi üzerine, L biçiminde konumlanmıştır¹⁸. Doğu yönü, Keşfi Camii’nin de yer aldığı meydana; batı yönü, bahçeye; cümle kapısının da bulunduğu kuzey yönü, yola; güney yönü, komşu binaya bakmaktadır. Binanın inşasında ahşap, taş, kerpiç ve alçı malzeme kullanılmıştır. Yapı iskeleti, ahşap direk ve kirişlerden; duvarlar ise yer yer kesme taş yer yer ahşap çatkı arası kerpiç doldurularak yapılmış ve toprak sıva üzeri kireç boyayla boyanmıştır. Yapıyı örten kırma çatı, alaturka kiremitle kaplı olup süslemesi bulunan saçak altları düz ahşap ile kaplanmıştır (Çizim: 3).

¹⁸ Niksar imar planına göre, 30.30.V.B. pafta, 176 ada, 1 numaralı parselde bulunan yapı, Gayrimenkul Eski