Txirritaren baratzea Norteko trenbidetik

By Juan Garzia Garmendia

Txirrita dugu -gutxik ukatuko du- bertsogintzaren eredu gailenetakoa. Haren -eta, bide batez, bertsogintza klasikoaren- poetika azaltzea du helbururik agerien saio honek. Ez da, ordea, saiakera akademikoa. Norteko trenbide bertsozkoaren aitzakiazko literatur txango ederra baizik, baratze horren ezaugarri, aberastasun eta mugak, denok bidaiari gaituen alegiazko trenetik ikustatu ahala, paperera jaso nahi dituena. Ahozkoaren -kantuzkoaren- eta idatziaren mugalur horretan, literaturtasunaren eta literaturaren inguruko gogoeta askotarikoak iradokitzen zaizkio irakurleari, bertsozale izan zein ez.

• Language: Euskara
• Publisher: Alberdania
• Release date: May 5, 2020
• ISBN: 9788498685954

Book preview

1.png

JUAN GARZIA GARMENDIA

TXIRRITAREN BARATZEA NORTEKO TRENBIDETIK

saiakera

ALBERDANIA

Bitartean ibillico dira becatutic becatura amilduaz; oraiñ pensamentu batean gueroseago itz loyak gozotoro adi­tzean: oraiñ escuca, edo queñada batean, guero musu edo laztanetan: oraiñ ipui ciquiñac contatzen, guero dantzan, edo dantza ondoan alberdanian.

(J.B. Agirre)

Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren laguntza

izan du liburu honek; egileak, berriz, Gipuzkoako Foru

Aldundiko Kultura eta Euskara Departamentuarena.

Azala: Antton Olariaga

© 1997, Juan Garzia Garmendia

© Argitaraldi honena: 1997, ALBERDANIA, S.L.

Istillaga, 2, behea C. 20304 Irun

Tf.: [phone]

[e-mail]

www.alberdania.net

ISBN digitala: 978-84-9868-595-4

ISBN papera: 84-8869-51-8

Legezko Gordailua: S.S. 1303/97

TXIRRITAREN BARATZEA

NORTEKO TRENBIDETIK

GELTOKIKO BURUTAZIOAK

Batek aspaldidanik ezagutu uste du Ereñozukoaren ber­tsogintza gehiena; aztertu ere zertxobait aztertua du inoiz, irakaskintza aitzakia; berrikitan egina du, bestetik, propio, corpus horren bigarren irakurketa arretatsuago bat, lehendik zituen zenbait susmo, intuizio —eta, seguruasko, aurrei­ritzi— askotarikoak kontrastatu nahian. Apunte mordoa badu dagoeneko bat horrek, handik eta hemendik jaso, lotu, sailkaturiko xehetasun ustez interesgarri ugari. Halako ideia aski zehatz bat ere bai, zer esan nahi lukeen horren guztiorren inguruan… moduarekin asmatuko balu.

Izan ere, adierazteko moldearenean datza behin berriro ere gakoa. Edo, sinpleago esanda, nondik nora ekin, eta nola. Modu egokia bilatu behar baita, zalu eta erosoa, ahalegina bere helmugara onik iritsiko bada.

Eta, askotan bezala, begien bistan zegoen bitarteko hori, hortxe egona zen betidanik, Txirritak berak garbi asko eskainia, ezertarako biartzen bada: Norteko trenbidea, noski.

Aste ontan jarriak dio paperburuak, eta halakoxe berriak dirudite, hain zuzen, Lujanbioren bagoiak, ibilaldi horretarako aproposenak, Goicoechearen talgoa baino dotoreago, Abiadura Handiko Trenarenak baino seguruago. Deskuidoan hartarako premiarik sortuz gero, gainera, ez dago kuidadorik: kotxe bakoitzak komona, nork bere gustura erabil dezan.

Gure bertsomakinistak hirurogeita hamaika urte ditu (1931an gaude), zahartzera egina, beraz, baina mutila oraindik. Bere lan horretan gustura dihardu, bidaiariak gustura ikusten baditu. Eta halaxe aitortuko du gerora, harro: zenbait umore eder jarri det Kantabriako partian. Gainerakoan, alfer fama pixka bat badu; beraren hi­tzetatik ere zerbait atera edo liteke horretaz: Alper askori gustatzen zaio bestek egina jatia dio batean, eta beste batean, berriz, inoren ahotan baina: neonei asko gustatutzen zait bestek egina jatia.

Fernando Amezketarraren eskolan ikasia, alferkeria ezezik, pikardia gaiztoagorik ere ontzat hartuko dio hari eta, ondorioz, bere buruari ere, pobreak maliziagabe izatea desgrazia doblea duela aitzakiatuz edo:

intzizu batek aña malezi

bazuben Fernando zanak

barruti gutxi erosi eta

beti ardiyak gizenak

arrazoia da saiatutzia

premiyan dagon gizonak I-145

Alde horretatik, kristau etsipen ortodoxo eskasagoa ageri du, beraren pertsonaiaren batek baino, hala nola harako maizter etxegabetuak: gure Jainkuak nai duen arte nonbait mantenduko al gera!

Izan ere, erlijioaren aldeko amorratua agertu arren, interpretazio badaezpadako samarrik ere egiten du sarri, bere interes edo sinpatien araberakorik. Hara adibide bat:

gure Jainkuak salbaziyorik

orri ematen badiyo

umildade ta errezatziak

askorik eztu baliyo II-22

Gusto guztiak kunplitu ezin litezkeen mundu honetatik aldegin bitartean, ordea, bizi-plan xumea du gure Jose Manuelek: ondo jan eta eranaz deskantsuz bizitzea, askotan errepikatzen duenez. Gorputza bapo gobernatuaz, alegia.

Bestelako gobernuaz, berriz, arras pragmatiko ageri da, hala nola Errepublikari buruz:

gerrik onena baño pakia

badakit degula obe;

orañ Alcalá Zamora dago

Españiko jaun da jabe,

nolabait ere konpondu dira

odolik ixuri gabe II-87

norbaiten mende bizi biagu,

ortan eztago dudika

biar bezela ipintzen bada

ona da errepublika II-141

Edota, beste zabalago eta pikardiatsuago honetan:

Maite zaituztet, presidentiak,

ministro, diputaduak,

biar bezela gauzak egiñaz

izan tzizute graduak;

garai onetan zuek zerate

Españiako buruak,

despreziyorik eztu merezi

Elizak eta kleruak,

guk republika maiteko degu

bañan ekarri fueruak. II-97

Akats gaberik ez gara inor jaio, noski, eta badu Txirrita ere esaten dioten gure makinistak, tripazaku handi samar batez aparte, trauma koxkorren bat edo emakumeekiko, tokatu zaion garai eta gizarteari dagokionaz gainera, itxuraz hain umoretsu hartzen duen bere mutilzahartasun porrokatu horrek emendatua, agi danean. Neska zahar zein gazteen itxuraz, adibidez, oso kezkaturik ageri zaigu. Fijazio latza du, besteak beste, gona motx nahiz ile laburrekin; eta Freudi gozatu ederra emango liokeen punturai­no erasotzen die, zirriz ezin eta ziri zorrotzez: gona motx oin azpiyan daukazu etsaya.

Lagun hurkoa nork bere burua bezala maitatzeko agindua ere ez dirudi beste sexuraino iristen zaionik; ikus, bestela, nola tratatzen dituen harako ama-alaba zurrutera haiek, berak (ni askotan bezela tabernan nenguan…) hainbestetan harro asko aitorturiko bekatu bera egiteagatik. Eta, hori gutxi zaiola, haiek lanean hastea ere kritikagarri zaio, bizio horren amorez egina delakoan lan hori (eta horrenbestez bere alfertasuna ia bertuteen gradura altxaturik, bide batez):

zurrut geiago egitiâtik

arraia saltzen asiyak II-157

Hala, behin hasiz gero, ezer ere ez dio barkatuko neska gaixoari, ezta eskaini dion proporziyo bakana ere, satiratik haraxeago pasaturik:

bere buruba ola ofrezitzen

eztabill neska jatorrik

Egia da, hala ere, bere interesen defentsak nolabait justifikatzen duela kontu horretan:

baño gaxuak nere kontura

etzuen busti muturrik

Mutilzahar porrokatutik adardun negartira dagoen aldea salbaturik, tangoetako edipo-kexuaren antza har­tzen zaio honi ere:

Nere amaren aldamenian

bizi nintzana pakian,

iya juduak Kristo bezala

lotu ninduten katian I-210

In extremis, baina bere autokritika umoretsuak salba lezake, agian, epai zorrotzegitik:

ni izandu naiz alako batek

merezi bezelakua:

lenago iru baldin badira

ai zer nolako laukua!

ta berak ere etzekiyen ni

zurruterua nitzanik;

alkarrengana bildu bagiña

etzen gurekin gauz onik II-158

Izan ere:

ezkontzeko ideak

banituan ustez,

ardua maitatzen det

andriaren partez II-28

Ez dira noski emakumeak bakarrik Txirritak begiz jota dauzkanak. Ijitoak, adibidez, lehenbiziko bertsotik juzkatzen ditu, eta hortik aurrerakoa horren ilustrazioa baizik ez da:

alperrak edo mozkorrak dira,

erdi lapurrak gehienak,

okasiyua ta eskandalua

faltatutzen etzaienak II-64

Erabiltzen ari garen gehienak baino heldugabeagoa dugu ijitoei buruzko sail hau bestela ere, baina ez genioke akaso esperientzia falta horregatik ere barkatuko, baldin eta abokaturik bikainenak atera ez balitzaizkio honetan ere Txirrita suertosoari: ijitoek berek gustura en­tzuten omen zizkioten-eta bertsook. Tira; behingoz protagonista sentitzearen pozak ahantzaraziko zien, nonbait, aditu behar gaizto guztia.

Azken finean, berarengandik ikasitako jatortasunez esan beharko zaio berari ere:

barkatzen dizut baño

gaizki dago oso II-164

… Txistu eta marru hotsa da, ordea, eta abiatu beharra dago. Gustu duena bagoira bedi, hamalau bertso--geltoki…

Juan Garzia Garmendia

Oharra: Bertsoak (atari honetakoak zein geroko aipamenak) AUSPOAko 101-102 eta