illz: Revistë Letrare e Tiranës - Nr. 19

By Klubi i Poezisë

illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë. This is issue nr. 19.

illz është një revistë letrare periodike në gjuhën shqipe e botuar nga Klubi i Poezisë, Tiranë. Revista botohet çdo dy muaj. Ky është numri 19.

Autoret e publikimet e këtij vëllimi:

FAQET E REDAKSISË
Stefan Çapaliku – Pse shkruaj?

RETRO
Zef Serembe - Arbëria matanë detit na kujton

STUDIO
George Saunders - Të shkruash me mendje apo me zemër? - Përktheu: Granit Zela
Izet Sarajliç - Poezia është në anën e dashurisë- Përktheu: Alban Tufa

PERSONALITETI
Fatos Kongoli - Gënjeshtarë të vegjël - fragment romani
Fatos Kongoli - Gjemia e mbytur - fragment romani
Fatos Kongoli - Iluzione në sirtar - fragment romani
Fatos Kongoli - Lëkura e qenit - fragment romani
Klara Kodra - Fatos Kongoli - Shkrimtari i “Njeriut të vogël”

IN MEMORIAM
Dante Aligeri - Purgatori – fragment - Përktheu: Mark Ndoja
Homeri - Iliada - fragment - Përktheu: Mark Ndoja
Virgjili – Eneida – fragment - Përktheu: Mark Ndoja

TË FTUAR
Sully Prudhomme - Vazoja e thyer - Përktheu: Agron Tufa
Jorge Luis Borges - Libri - Përktheu: Agron Tufa
Radoje Domanović – Udhëheqësi - Përktheu: Granit Zela
Salvatore Quasimodo - Kam lule e natën ftoj plepat - Përktheu: Shpëtim Kelmendi
Kurt Vonnegut - Si të shkruash me stil - Përktheu: Granit Zela
W. B. Yeats - Ardhja e dytë, duke lundruar drejt Bizantit - Përktheu: Erlind Sulko
Dylan Thomas - Dhe vdekja nuk do të mbretërojë - Përktheu: Erlind Sulko
T. S. Eliot - Mërkura e përhimtë – Përktheu: Erlind Sulko

TË ZGJEDHUR
Zija Çela - Princesha e trëndafilave të zinj
Skënder Buçpapaj - Mbi malin e hekurave dikur
Thanas Medi – Këpucët
Loer Kume - Dita e tetë
Esmeralda Shpata - Ëndrra ime e bardhë
Irma Kurti - Poezi mbi mure
Flurans Ilia – Eduardo
Shkëlzen Halimi - Të pata thënë
Luan Rama - Porto Palermo: ku era flet me gjuhën e mallit dhe të gurit
Ramiz Gjini – Frika
Taip Sulko - Zotit i ngjaj
Albert Vataj - Persiatje për krijuesin
Arlinda Guma - Sikur qentë të mund të deheshin, zonjë
Andreas Dushi - Ikja jote më rrjedh nga sytë
Artan Gjyzel Hasani – Çarku
Azem Baliaj - Edhe unë jam veteran
Enertin Dheskali - cikël poetik
Gerald Ramaj – Xixëllonja
Merita Berdica - Qyteti i plakun
Murat Alia - Jeta në det
Viron Kona - Refreni që përsëritej çdo ditë
Ton Zmali - Derri trazovaç
Teuta Sadiku - Zogu në duart e mia

PLUS
Sadbere Gagica Spahija - Çdo ditë zgjohem me një ëndërr
Mimoza Rexhvelaj - Meditim për një çadër
Marsela Neni Haxhimusai - Xheloze jam për vdekjen tande
Arditë Latifi Haliti – Qershor

PERSONALITET
Luan Myftiu – Brenga
Luan Myftiu - Kur vritej dashuria
Luan Myftiu - Fuqia e vdekjes në diktaturë

NË TAKIM ME SHKRIMIN
Mehmet Kraja - Pse duhet rilexuar “Rapsodi... ” e Jeronim De Radës
Behar Gjoka - “Kronikat e Mjegullës” i Bashkim Hoxhës si parodizim i historisë
Reshat Fazlli - Simbolika e vuajtjes - Mbi romanin “ Gora Pa Zogj” te Namik Dokles
Blerina Hajdini Murselaj - Kaosi dhe dashuria në librin poetik “Ikje Nga Vdekja” të Din Mehmetit
Anka Vuçiniq - Gujiq - Intertekstualiteti në opusin tregimtar të Ismail Kadaresë - Përktheu: Anton Gojçaj
Sherif Selimi - Narracioni dhe fokalizmi në romanin “Dy Herë i Pushkatuar” i Sulejman Krasniqit
Ilir Paja - Mbi poezinë e Moikom Zeqos

• Language: English
• Publisher: Klubi i Poezisë
• Release date: May 9, 2020
• ISBN: 9780463845776

Klubi i Poezisë

Illz is a periodical of literature in the Albanian language. It is published every two months by Klubi i Poezisë, Tiranë.

Book preview

PSE SHKRUAJ?

Ora tre e natës. Sillem nëpër krevat sa majtasdjathtas. Ime shoqe, si gjithnjë gjumëlehte e ndjen ecejakun e trupit tim si mbi një tigan të nxehtë. Në të vërtetë nuk është trupi im që sillet.

Është mendja që s’gjen rehat… Mendja ime kapërthehet nëpër situata të errëta e shpesh të frikshme. Një figurë që do të lindë prej meje me çdo kusht zë e thërret nga brenda, qan. Unë rregulloj frymëmarrjen, ngrihem si vijë e drejtë mbi krevat për të mos ia nxjerrë gjumin asaj. Dhe tamam kur kujtoj se ajo u zhyt edhe njëherë në ëndrrat e veta, marr të ngrihem.

– Ku po shkon?- një zë si prej fundit të pusit.

– Të shkruaj…

– Të shkruash?!!! Ti s’je në vete…

Dhe me të vërtetë që s’jam në vete. Se po të isha në vete, në atë orë të natës mund të

dilja, për shembull, të zija peshk. Liqeni aty afër. Koha e krapit. Krapulicat rrahin bishtin nëpër cekëtina dhe në mëngjes të paktën do sillja aq peshk, sa për një drekë të sigurt.

Por jo. Unë dua të shkruaj. Dal në kuzhinë dhe ndez kompjuterin. Ndërkaq që kompjuteri ndizet, hap frigoriferin, hedh pak qumësht në një filxhan çaji dhe mbi të një lugë plot me neskafe e pak sheqer.

Ose mund të shkoja në atë orë për të vjelë speca te sera e komshiut, që paguan jo keq. Dhe në mos do vija me ca të holla në mëngjes, do sillja të paktën dy a tre kile speca. Speca për mbushje, por edhe prej atyre për fërgesë. Por jo. Unë dua të shkruaj. Ndërkaq kompjuteri është ndezur dhe po kështu edhe cigarja e parë.

Por mund të shkoja edhe të punoja disa orë si banakier te klubi i lagjes, meqenëse Ibrahimi e ka të shoqen e sëmurë e nuk ia del dot të bëjë edhe banakierin, edhe kamarierin. Me siguri që Ibrahimi, në mos ndonjë të hollë, do të më fuste në xhep nja dy paketa cigare sa për të shtyrë të gjithë ditën që vjen. Por jo. Unë dua të shkruaj. Ndërkaq, edhe e kam kaluar pragun fatal. Kam belbëzuar dy fjalitë e para. Pra, shkurt, e kam ngrënë.

– Pse shkruaj?! Po hë pra. Ma thuaj ti! Pse shkruaj?

Unë, pra, nuk kam asnjë kontratë me askënd në këtë botë që të më detyrojë të shkruaj. Unë nuk jam i komisionuar nga asnjë botues apo teatër i kësaj bote që të shkruaj. Unë nuk kam marrë prej askujt asnjë paradhënie apo kapar që të nis e të shkruaj.

Po pse shkruaj atëherë? Po hë pra. Ma thuaj ti! Pse shkruaj?

Unë, nga ana tjetër, e di mirë se asnjë nga kolegët e mi shkrimtarë shqiptarë nuk është i kontraktuar nga askush që të shkruajë. Pse shkruan pra Fatos Kongoli, Primo Shllaku, Ylljet Aliçka, Agron Tufa, Ridvan Dibra, Virion Graci, Luljeta Lleshanaku, Rudi Erebara, Arjan Leka e të tjerë? Pse shkruajnë simfoni, balete apo opera Haig Zacharian, Vaso Tole, Fatos Qerimi, Endri Sina e të tjerë. Askush nuk ka kontraktuar me ta.

– Mos vallë janë të gjithë të çmendur? Kur ia bëra këtë pyetje idiote disa prej kolegëve të mi dramaturgë si: Giorgos Neophytou nga Qipro, Akos Nemeth nga Hungaria, Özen Yula nga Turqia, Dusan Jovanovic nga Sllovenia, Martin Porubjak nga Sllovakia, Vera San Payo nga Portugalia, Bernhard Studlar nga Austria etj., të gjithë më thanë se ishin të kontraktuar për një gjë të tillë. Madje, ky i fundit, Bernhard më tha se kishte vite që shpallej fitues i bursës së shkrimtarit nga Ministria austriake e Kulturës, e cila financonte 18 shkrimtarë në vit, me bursa njëvjeçare dhe të cilëve u organizonte njëherë në dy muaj edhe lexime publike, që paguheshin ekstra dhe veçmas nga bursa. Të tjerët kishin kontrata paraprake me teatro të vendeve të veta dhe të tjera.

– Pra, duhen para që të mos kemi më vullnetarë të çmendur, që ngrihen në mes të natës?

Me pak fjalë, kjo kompani njerëzish të çmendur, e për të cilët askush nuk ka nevojë, do vijë e do të zvogëlohet.

– A e dini se, nëse nesër do organizohet një festival i dramaturgëve të rinj të Ballkanit, vetëm Shqipëria nuk mund të marrë pjesë.

– Pse?!

– Pse nuk ka. Kaq e thjeshtë.

Krijimtaria e një kombi është vlera më e lartë shpirtërore, që na dallon prej kopshteve zoologjike e që nuk mund të nxitet me konkurse. Konkurset kishin me qenë rezultatet e ndritshme të programeve dhe perspektivave të zhvillimit.

E kështu vjen mëngjesi, ti lë kompjuterin tënd dhe shkon edhe njëherë në krevat me një dhimbje të padurueshme koke, mbasi që ke lënë pas një tavëll të mbushur me bishta cigaresh, kuzhinën që qelbet era tym, një xhezve dhe një tas të palarë dhe, ç’është më e keqja, edhe një dy-tre faqe tekst, me të cilin nuk je hiç i kënaqur.

ZEF SEREMBE

ARBËRIA MATANË DETIT NA KUJTON

VRULL

Zogj të bukur këndojnë me hare,

Po zëmra do më plasë mua në gji.

I helmuar e shkoj jetën te ky dhe:

Mërzitem në katund, në vetëmi.

Tërë shkëlqim m’hapet përpara deti,

Që zgjon te trutë e mi mendime shumë,

Zëmra m’u shqerr nga tmerri mua të shkretit,

Aq sa vetëm pushoj kur bje në gjumë.

Arbria matanë detit, na kujton

Se ne të huaj jemi te ky dhe!

Sa vjet shkuan! E zëmra nuk harron

Që ne turku na la pa Mëmëdhe…

Hakmarrja na jep shpresë e na ndriçon,

Por fryn era dhe akulli më zë,

Se ç’ka qenë Arbëreshi po harron:

Dhe s’i vjen turp aspak, po rri e flë.

VASHËS SË LARGËT

Fati ynë është shumë i fortë

Se na jep helme dhe mortë

Posi hënës, posi diellit

Që kërkohen kot prej qjellit

Se i shkreti fat i zbon

Edhe kurrë s’i bashkon

Edhe i ligu mire e di

Që është drita dashuri

E kur fatin tim kujtoj

Derdh un’ lot e psherëtoj

Plag’ e rëndë s’hiqet dot

Që më bëre ti qëmot;

Qenë ilaçe e qenë bare

Që s’më vlejtën mua fare

Nuk pushon ky helm i fortë

Që na jep përdita mortë.

FYTYRA E SAJ

Si vajza ime e bukur s’ka asnje

e prere, e holle si kumbull drejt me rri

Kur ecen shkon si zog e mbase me

zerin e saj ngre plote harmoni.

I ndan floket ne mes e rrethas ve

gershetin qe i shkelqen krejt ne te zi

i feks ballin qe rreze ze

si gryka e detit ne agim-ne e ri.

Te zeze e tere mend e mall te thelle

syte e saja shkelqejne mese hene

ne mes faqes i qesh hunda e holle.

Ka buzet si merxhan eshte faqe holle

doren dhe zverkun si alabaster vene

Edhe kur qesh sikur te ngre ne qiell

GEORGE SAUNDERS

George Saunders (1958-) është tregimtar, eseist dhe romancier amerikan. Ai fitoi çmimin e National magazine për letërsinë në 1994, 1996, 2004. Në 2003 fitoi çmimin letrar PEN/Malamud Aëard. Volumi me tregime Dhjetë dhjetori fitoi çmimin për tregimin në 2013. Romani i tij i parë Linkolni në Bardo u vlerësua me Man Booker Prize, 2017. Romani i tij më i fundit, Dhepra 8 u botua në 2018.

Stephanie Valente është menaxhere e marketingut digjital në Shtëpinë botuese Melville House. Intervista me Geroge Saunders është bërë në nëntor 2018.

TË SHKRUASH ME MENDJE APO ME ZEMËR?

Intervistë e Stephanie Valente me George Saunders,

fitues i Man Booker Prize, 2017.

Si përballeni me bllokimin e shkrimtarit?

Më pëlqen ideja e David Foster Wallace-it se bllokimi i shkrimtarit ndodh kur ai vendos një stekë tepër të lartë për veten. E dini, shkruani një rresht që nuk e përmbush standartin e kryeveprës, e fshini të turpëruar, shkruani një rresht tjetër, e fshini. Shpejt kalojnë orë të tëra dhe ti je një dështak që ke qëndruar për shumë orë para ekranit bosh të kompjuterit. Ilaçi, për mua, ka qenë të ndjerit mirë me procesin e rishikimit, duke i parë rreshtat të dobët në fillim si pikënisje. Nëse e njihni rrugën që ju çon nga e dobëta tek më e mirë dhe pastaj tek e mira, nuk tronditeni nga rrëmuja e fillimit. Kështu, të shkruarit lind prej teje por nuk je ti. Kemi këtë luftën e përjetshme mes dy pikëpamjeve: 1. Shkrimi i mirë letrar është hyjnore dhe zbret nga lart përnjëherësh, dhe 2. Shkrimi i mirë letrar zhvillohet, me anë të rishikimit, dhe nuk është proc i formulimit të papritur, të pandryshueshëm, por proces i vazhdueshëm hulumtimi. Parapëlqej dhe mbështes pikëpamjen e dytë dhe në të vërtetë më duket emocionues fakti që zbulojmë atë që mendojmë duke u përpjekur (pa ia dalur fillimisht) për të shkruar. Dhe jemi ne marrim me qindra vendime të vogla për detaje nga më të ndryshmet sipas asaj që na dikton shija jonë letrare.

Cilat janë ato vepra jo-letrare të kulturës: film, shfaqje televizive, pikturë, këngë, pa të cilën nuk e përfytyron dot jetën tënde?

Komedia Monty Python dhe Graali i Shenjtë. Përdor si lëndë të parë një material që të jep shumë dorë, politikën, dhe pavarësisht nga kjo, përsëri bëhet argëtues nëpërmjet ironisë, duke çjerrë maskën e vetes, dhe me marrëzinë. Për mua, kjo komedi përbën një zbulim për librin tim të parë, pasi tek ai munda të bëj njësh dashurinë time plot pasion për këtë film, me dëshirën për të qenë letrar. Kuptova se dallimi mes argtimit dhe letërsisë në nivele të larta nuk kishte kuptim, nëse biem dakord që qëllimi i vërtetë është përcjellja e realitetit të çastit. Skena më e bukur për mua është ajo kur mbreti kalon hipur mbi katë afër dy fshatarëve dhe ndodh ky dialog: Nga e di ti që ai është mbret? - pyet njëri. Se nuk është për ibret" përgjigjet tjetri. E përsosur.

Cila është këshilla më e mirë që ju kanë dhënë për të shkruarit?

Dikur, kur isha student, takova në një cep të sallës ku organizohej një mbrëmje, mentorin dhe heroin tim Tobias Wolff. E sigurova që nuk shkruaja më komedi fantastiko shkencore dhe po shkruaja letërsi të vërtetë. Ai si duket e parandjeu se 1 se nuk ishte kjo qasja që do bënte të shkruaj veprën time letrare më të mirë, por 2. Nuk donte të më kundërshtonte (vetëm koha do të tregonte nëse kisha pasur të drejtë. Por ai thjesht më tha: Mos e humb magjinë. Kjo është ajo që bëra për afro katër vjet. Këshilla u bë pjesë e plotë e ija ditën kur bëra zbulimi që do të çonte në librin tim të parë, domethënë atëherë kur magjia (më në fund) u kthye.

Ajo që shkruaja më pas ishte zbavitëse dhe me gjasë e këndshme. Lindi prej lënde letrare të gëzueshme dhe ngacmuese, jo prej materiali letrar të ngurtë dhe nuk u shkrua duke bërë kontroll të rreptë të pricesit. Kur mu kujtua papritur këshilla e tij ajo shoërbei si një përshpejtuese e shkrimit dhe nuk e harrova kurrë më pas se magjia duhet të jetë fjala kyçe e cila e shpie prozën diku për të bërë diçka që nuk ke mundur ta parashikosh në fillim.

Kështu, ky parimi i procesit të shkrimit që zhvillohet jo duke u drejtuar nga koka (idetë, konceptet, planet) por nga zemra (duke ecur para rresht pas rreshti, duke i besuar, duke u përpjekur të komunikosh dhe të argëtosh një lexues të përfytyruar, duke e pranuar atë që humbet, (madje duke e parë këtë si tregues se historia do të jetë më shumë se ajo që kam në mendje) është parim që e kam pasur gjithmonë si orientues dhe më ka bërë të arrij në përfundimin që kur tërhiqet vetja, është diçka tjetër që rend t’ia zërë vendin, dhe kjo gjë është më e zgjuar dhe e këndshme dhe thjesht më e besueshme se vetja, p. sh. vetja që ne krijojmë me anë të kontrollit dhe reflektimit.

Cili ishte libri i parë me të cilin u dashuruat?

Ishte Johnny Tremaine me autore Esther Forbes-in. Mësuesi im i klasës së tretë, motër Lynett-a ma dha fshehtas të tjerëve, duke më thënë se e kishte marrë për mua na biblioteka sepse ajo e kishte kuptuar që për mua librat e mësimeve ishin të mërzitshëm, por (dhe kjo ishte më e rëndësishmja) murgeshat e tjera nuk ishin të kënaqura me veprimin e saj sepse mendonin se libri do të ishte shumë i vështirë për mua. Sa tërheqëse! Ishte libri i parë që lexoja dhe që kishte vërtetë stil, e ndieja që Forbes-i i kishte kushtuar vëmendje çdo rreshti dhe e ndieja edhe sa shumë i dobishëm mund të ishte për mua. Kur e shfletoja librin, të ngjallte një ndjesi që nuk e kisha përjetuar më parë. Mund të shihja një dhomë, të ndieja aromën e ushqimit dhe gjërave që nënkuptoheshin në rrëfim dhe përfyturoheshin prej me sikur ishin aty, një puhizë e lehtë, një personazh që largon flokët që I kanë rënë mbi sy ndërsa fliste. Kështu, kjo ishte hera e parë kur ndjeva deri diku se vëmendja ndaj fjalisë ndikonte në mënyrë të drejtpërdrejtë në aftësinë e lexuesit për t’u përhumbur në botën e përfytyruar. Pra, fjalia e krijonte botën, nuk bënte thjesht përshkrimin e saj.

Një gjë tjetër që më ndodhi ishte se nisa të mendoj me gjuhën e Forbes dhe bota ndryshoi pas kësaj, e shihja ndryshe pore dhe ishte ndryshe. E vija re ndryshe, nëpërmjet gjuhës, ndërsa u përpoqa ta imitoj. (Murgeshat çapiteshin mbi beton, këmbët mezi kapeshin nga syri ndërsa retë dyndeshin poshtë. ) Atëherë kuptova se stili nuk është sipërfaqësor, mendimi e krijon botën, dhe këtë imitova. Kohët e fundit, hasa një kopje të Mr. Cub, autobiografinë e Ernie Banks, bashkëautore me Jim Enright, dhe duke e lexuar kuptova se sa shumë kishte të bënte me zhvillimin tim si individ duk e pasur Banks si model. Një njeri i tillë bujar, pozitiv, që e kishte kuptuar se kishte shumë përgjegjësi në këtë lëmë dhe gjithonë përpiqej të gjente më të mirën tek të tjerët.

A keni ndonjë libër të një autori tjetër që do të donit ta kishit shkruar ju?

Do të doja të kisha shkruar Palltoja të Nikolaj Gogolit. Ndjeshmëria e asaj historie është e përsosur. Gogoli në njëfarë mënyre ia del të na bëjë që ne të ndjejmë simpati për personazhin kryesor pa qenë nevoja të ketë karakterin e një shenjti. E vë në lojë atë por njëherësh duke e dashur. Ai qelbet erë, është nga at që nuk do të doje ta kishte rrotull teje, por prapëseprapë ndjejmë se duam t’i dalim zot.

Mendoj se Gogoli e modelon prozën me një lloj dashurie kristiane, në njëfarë mënyre na edukon me atë ndjenjën që kemi vërtetë, vërtetë ta besojeë se të gjithë jemi vëllezër dhe motra. Dhe ai e bën këtë duke na bërë të duam dikë që me të vërtetë është më pak i ngjashmi me ne, i papëlqyeshëm, pedant, nga ata që bëjnë çmos të jenë të padukshëm dhe, ne e ndjejmë se aim und të mosj jetë i këndshmë as për dikë që i përket një shtrese më të ulët se ai në hierarkinë shoqërore, duke qenë ndoshta i prapambetur. Pra përbën një sukses letrar që kërkon fuqi dhe guxim krijues. Dhe kurrë nuk ngjan predikues, porse i vetvetishëm, argëtues dhe formalisht shumë eksperimentues, duket sikur po mbarob dhe pastaj vijon sërish rrëfimi më i gjallë se më parë.

Është po ashtu intriguese që Gogoli si individ ishte shumë i ndërlikuar. E mbylli jetën politikisht si konservator kritik duke iu kundërvënë veprave gjeniale të mëparshme. Pra, më pëlqen kjo ideja që ne nuk jemi qenie të pandryshueshme, ndryshojmë gjatë gjithë jetës tonë, dhe do të krijojmë veprën tonë më të mirë, ndoshta në një kohë dhe vend që nuk e zgjedhim ne dhe jo sipas ndonjë Kredoje krijuese por në të vërtetë ndodh vetvetishëm duke lindur ajo-që-s’e-dimë, diçka për të cilën do të na vijë keq më pas.

Përktheu: Granit Zela

IZET SARAJLIÇ

POEZIA ËSHTË NË ANËN E DASHURISË

Intervistë me Izet Sarajliç, historian, filozof dhe poet boshnjak realizuar nga Jasmina Sopova

Poezia ka qenë pjesë e jetës suaj për një gjysmë shekulli. Si e shihni këtë formë arti sot?

Izet Sarajliç: Më vjen keq të shoh si poezia ka humbur vendin që duhet të zërë në jetën e njerëzve. Poetët janë pjesërisht përgjegjës për këtë, por gjithashtu duhet të fajësohet edhe fryma e epokës. Kur isha i ri, Neruda, Sartre-i, Malraux-i, Kamy, Tuëim-i, Frost-i dhe Ungaretti ishin shkrimtarë të rëndësishëm. Të jetuarit në atë kohë solli përgjegjësi dhe kënaqësi; duhet të tejkalohet vetja. Imagjinoni të keshë një poemë të botuar në një revistë pranë Nerudas! Nuk mund ta përballojmë këtë mediokritet. Në botën letrare të sotme, nuk është e vështirë ta quash veten poet. Poeti së shpejti do t’i përkasë një specie të zhdukur. Kam frikë se njerëzit përfundimisht do të ndalen së lexuari rreptësisht.

A jeni po aq pesimist për të ardhmen e prozës?

Izet Sarajliç: Po, sepse mendoj se romancierët modern nuk mund të kujdesen më shumë për atë gjë thelbësore, të njohur si dashuria. Nuk e mbaj mend heroin e fundit me të cilin u dashurova. Mosha e Anna Karenina është zhdukur për mirë. Novelistët e sotëm shkruajnë kundrejt një sfondi dhune dhe duan të trondisin lexuesit e tyre. Në romanet moderne ekziston një lloj indiference, një dështim për t’u lidhur, shkaqet e të cilit nuk mund t’i kuptoj.

Pas tragjedisë së Sarajevës, kisha mundësinë të bëja disa udhëtime jashtë vendit. U habita tek shihja vepra të shkëlqyera të lidhura me aq shumë njerëz që shfaqeshin në dritaret e librarive. Ka kaq shumë bestseller dhe kaq pak shkrimtarë të mëdhenj. Epoka e artit të madh ka mbaruar. Duket sikur e kemi humbur shijimin e krijimit.

Një poet rus dikur thoshte se edhe trishtimi është i lumtur në poezinë tuaj. Por poezitë e fundit të luftës japin përshtypjen e kundërt.

Izet Sarajliç: Është fakt se të gjitha vlerat janë kthyer me kokë poshtë, jo vetëm për mua, por për të gjithë. Të gjitha monumentet e vjetra janë zhbërë. Imoraliteti së shpejti do të zëvendësojë vlerat morale dhe gënjeshtrat do të zëvendësojnë të vërtetën. Ky ndryshim ka ndodhur shumë shpejt. Nëse bota do të kishte lëvizur më ngadalë në këtë drejtim (që në të vërtetë çon në një fund të vdekur), njerëzit do të kenë patur kohë për t’u përgatitur psikologjikisht. Por kjo është e pamundur për shkak të shpejtësisë me të cilën gjërat po lëvizin.

Mendoj se qytetërimi mori një kthim të gabuar rreth tridhjetë vjet më parë, por kompetencat na kanë vënë në një drejtim në të cilin nuk mund të shoh asnjë të ardhme. Më vjen keq dhe më bën depresiv fakti, që konfuzioni absolut është pranuar si gjendje normale njerëzore.

A e ndryshoi lufta pikëpamjen tuaj për botën?

Izet Sarajliç: Deri diku, po. Gjithmonë kam menduar se njerëzimi ka nevojë për politikanë përgjegjës dhe se ka patur gjithnjë e më pak nga këto. Nuk është rastësi tek lufta që ka shkatërruar ish-atdheun tim, duhet të kishte ndodhur në një moment historik, kur nuk kishte më asnjë njeri të aftë për të dhënë një kthesë konstruktive ndaj ngjarjeve politike dhe duke udhëhequr këtë botë të varfër, aq të pasur në gjëra të vogla dhe aq të dobëta në bazat e saj, në shekullin e njëzet e një.

Kur të huajt erdhën në Sarajevë gjatë luftës më pyetën se çfarë mendoja për qëndrimin e Perëndimit ndaj Bosnjës, iu thash se ndërsa Tito kishte guximin t’i qëndronte fuqisë së Stalinit, askush sot – as Shtetet e Bashkuara, as Franca e as Gjermania – nuk janë në gjendje të thonë jo për një kriminel lokal.

Lufta më mësoi diçka tjetër. Më tregoi se sjellja e mendimtarëve të botës nuk është vetëm e papërgjegjshme, por edhe e pamoralshme. Kështu ishte edhe sjellja e disa prej gjeneralëve të vendosur në Bosnjë dhe Hercegovinë. Po mendoj një prej tyre në veçanti që është raportuar se ka dhunuar vajzat e reja muslimane të cilat i janë çuar atij në shtëpitë publike. Të gjithë e dinin këtë. Të gjithë u kthyen në qorra.

Lufta gjithashtu më tregoi kuptimin e solidaritetit. Ne morëm mbështetje të madhe nga njerëzit e zakonshëm, veçanërisht në Francë, Itali dhe Zvicër, dhe pa ata nuk do të kishim mbijetuar. Mendoja që zviceranët ishin njerëz që nuk i shfaqin ndjenjat e tyre. E pra, ishte Zvicra që na tregoi më shumë dashamirësi se kushdo tjetër.

Jeta kulturore në Sarajevë ishte mjaft dinamike, apo jo? Jeta muzikore, teatri dhe botimi i gjithëçkaje vazhdoi.

Izet Sarajliç: Shprehja latine thotë se njerëzit heshtin kur zhurma e armëve është e rreme. Një punë shumë e mirë u prodhua në Sarajevë gjatë luftës. Do të ishte mirë nëse të huajt do mund të lexonin disa nga gjërat që shkruam, në mënyrë që të kuptojnë se lufta civile është një murtajë, se është ngjitëse dhe se mund të ndodhë diku tjetër në botë, në një formë edhe më të tmerrshme.

Në një nga librat tuaj, Recueil de guerre, ju thoni: Nëse unë kam mbijetuar, mbi gjithë këtë, faleminderoj poezinë dhe një grup të njerëzve, popullin e zakonshëm, shenjtorët e vërtetë të Sarajevës, të cilët vështirë ti njihja para luftës.

Izet Sarajliç: I kam shkruar dy librat e mi gjatë luftës në bodrumin tim, ndërsa predha zhurmonte lart. Nuk mundem, si Eluard-i, të pikturoj fjalën liri në muret e Sarajevës, sepse asnjë mur nuk mbetej në këmbë. Kështu i thashë gruas sime: Më shih, jam si një Milton në fund të shekullit të njëzetë, duke shkruar një parajsë të humbur nën dritën e qirinjve.

Por nuk e nisa me idenë se do të shkruaja poezi. Nuk më interesonte ajo. Ishte një kohë e gjatë që kur s’kisha interes për poezinë. Pak para luftës, shkrova se vendet më të këqija për poezi ishin vendet ku mund të gjendeshin poezitë.

Kur thashë se poezia më kishte shpëtuar, doja të thoja se këto vite jashtëzakonisht të pakënaqshme të luftës, ishin ndoshta vitet më të mira të jetës sime si poet. Unë kam qenë i motivuar, kam pasur lexues, ose më mirë dëgjues. Nuk kishim asnjë letër për shtyp dhe nuk isha në marrëdhënie të ngushta me disa botues që kishin ndonjë. Sidoqoftë, ata ishin të specializuar në një punë pseudo-fetare dhe propaganduese, prandaj nuk isha shumë e interesuar që të botoheshin nga ata. Sidoqoftë, poezitë e mia arritën në publik, gjë që më bëri shumë të lumtur. Gjatë luftës, gjendja ime letrare dhe morale në sytë e bashkëqytetarëve të mi nuk dukej e lartë dhe pashë se donin të më ndihmonin në një mënyrë apo në një tjetër. Ata largoheshin për mua edhe nga rradha e ujit, edhe pse natyrisht kurrë nuk përfitova nga kjo. Ata më jepnin cigare, ose një molla për nipin tim.

Në këto rrethana, poezia bëhet diçka e ndryshme, apo jo?

Izet Sarajliç: Kur një burrë ka një qese salcë, kur ai ka mjaft për të ngrënë, kur ai mund të dalë jashtë në ballkonin e tij, të hajë qershi ose të pijë kafe me cigare (dhe nuk është ai që duhej të lutej për këto), atëherë mund të mendojë për estetikën dhe estetizmin. Por kur ai është i rrethuar nga mjerimi dhe është pre e tij, kur e gjen veten plotësisht të izoluar dhe të degraduar, ai pyet veten: Ku janë fjalët e thjeshta, normale? A e kanë braktisur artin?

Unë kam pasur një portret të një prej poetëve të mi të preferuar: Boris Pasternak, në dhomën time të gjumit për një kohë të gjatë. Për mua, ajo ishte një relike. Është ende atje, pavarësisht tre milionë predhave që thuhet se kanë rënë në qytet. Një ditë, kur ndodhesha në dhomën time dhe jo poshtë se në bodrum, e shikoja dhe papritur mendoja se edhe ai, Pasternak-u i mrekullueshëm, nuk do të thotë më për mua atë që ai thoshte dikur. Pra, shumë fjalë të bukura, një harmoni e tillë e përsosur, por asgjë për vuajtjen time, asgjë për vuajtjet njerëzore.

A e ka ndryshuar lufta poeznë tuaj?

Izet Sarajliç: Nuk mendoj se ka ndonjë ndryshim thelbësor midis asaj që kam shkruar para dhe gjatë luftës. Forma mund të ndryshojë disi këtu dhe atje. Kur predha po shpërthen rreth teje, duhet të zbresësh sa më shpejt që të mundesh, kështu që nuk i kushton shumë vëmendje formës. Sidoqoftë, kur ke diçka për të thënë, forma zgjedhe veten. Unë nuk jam lloji i shkrimtarit që kërkon një poezi. Një poet nuk duhet ta bëjë këtë. Një poemë duhet të kërkojë (dhe ta gjejë ) poetin e saj.

Nuk kam ndryshuar dhe nuk kam ndjerë ndonjë nevojë për ta bërë. Në vitin 1942, fashistët italianë vranë vëllanë tim të madh. Në çdo gjë që kam bërë prej nga ajo kohë, e kam patur të vështirë të mos e tradhtoj kujtimin e atij të riu. Tashti jam mbi pesëdhjetë vjet më i vjetër se im vëlla atëherë. Ai është personi për të cilin kam përgjegjësi

Në epokën e sotme super-ideologjike, e cila i hedh poshtë të gjitha ideologjitë e mëparshme, unë qëndroj në pozicionin që zgjodha në fund të asaj që tani e quajmë luftën tjetër, 1939-1945. Kjo ishte një kohë kur të gjithë besonim se dashuria mund të ringjallej dhe menduam se kishim për të shkruar, sikur po mbjellim një fidan peme në parkun komunal ose sikur riparojmë bravën në derë. Ne të gjithë ishim në favor të dashurisë dhe qëndruam besnikë ndaj saj, përveç atyre që e tradhtuan gjatë kësaj lufte të fundit.

A mendoni se një idealizëm i tillë është i mundur edhe sot?

Izet Sarajliç: Nuk e di. Nuk mund të mendoj në këtë kohë se si veprova kur isha i ri. Nuk jam më në gjendje të jem aq bujar sa më parë. Mendimet universale janë larg mendjes sime, dhe këto ditë, pragu i derës është kufiri i botës sime. Jam i shqetësuar për shëndetin e gruas, për punën e vajzës, për të ardhmen e nipit. Jam i etur për të ripërtërirë fatin tim dhe për të rregulluar dhomën time. Nëse shkruaj një poezi ose dy, mirë, por nëse jo, nuk prish punë. Ndoshta kam shkruar mjaftueshëm.

Një një program televiziv francez për Sarajevën dhe familjen tuaj tregoni se një pjesë e fatit tuaj ishte dëmtuar seriozisht.

Izet Sarajliç: Një ditë, çetnikët e bombarduan banesën time tri