Ditzionàriu de tèrmines mèdicos: Plurilìngue – Etimològicu – Istòricu

By Giagu Ledda

Custu Ditzionàriu, ordinadu a manera alfabètica, est cumpostu dae unos 13.000 lemmas e locutziones; cada artìculu cuntenet sas informatziones sighentes: lemma, paràula o locutzione chi tratat s’artìculu; indicatziones grammaticales; versione de su lemma in àteras chimbe limbas: italianu, catalanu, castillianu, frantzesu, inglesu; definitzione e etimologia de cada lemma; annotaduras istòricas. Su grupu prus numerosu in sa terminologia mèdica de ogni limba de prestìgiu est su cumpostu dae formantes cultos, formas prefissadas e sufissadas derivadas dae paràulas grecas o latinas cumbinadas intre issas; sighende sa tendèntzia de sa limba iscientìfica, s’Autore at preferidu impreare, cun adatamentu morfològicu, fonèticu e gràficu a su sardu, sas formas cultas in contu de sas populares pro sa formatzione de sos lemmas, cun s’agiudu fintzas dae sas limbas istoricamente in cuntatu cun sa sarda, mescamente s’italiana.

• Language: Sardinian
• Publisher: NOR
• Release date: May 7, 2023
• ISBN: 9788833091198

Book preview

cobertina-ditzionariu-medicu.jpg

Giagu Ledda

Ditzionàriu

de tèrmines mèdicos

Plurilìngue – Etimològicu – Istòricu

Section0041

Ìnditze

Presentada

Pròlogu

Organizatzione de sos artìculos

Abbreviatziones

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

R

S

T

TZ

U

V

W

X

Y

Z

Bibliografia

Sa colletzione Paràulas

S'Autore

Colophon

Presentada

Su limbàgiu ispetzialìsticu mèdicu at cumintzadu a leare vida unos 2500 annos a como in sa Grètzia clàssica, s’est inrichidu passende a su latinu de sa Roma imperiale, est passadu a pustis a sos mèigos àrabos, tzitados fintzas dae Dante Alighieri, pro torrare a su latinu medievale e dae custu a totu sas limbas modernas. Sa base duncas de sa terminologia mèdica e biològica s’agatat in sa limba greca, in sa latina culta e dae unos cantos annos est mescamente sa limba inglesa sa chi gènerat sos tèrmines noos.

Su sardu arrivit a tardu a sa formatzione de una terminologia iscientìfica ca a sa limba nostra li ant impedidu, cando non denegadu, un’evolutzione; custu est sutzessu fintzas a unas cantas àteras limbas minoritàrias, chi però ant codificadu sos limbàgios ispetziales issoro, cosa chi deo cun custu Ditzionàriu de Tèrmines Mèdicos apo chircadu de fàghere cun s’agiudu de sas limbas chi sunt o chi sunt istadas in cuntatu cun sa nostra: s’italiana, sa catalana, sa castilliana, sa latina, sa greca. Si non nos agiudat un’amigu, – naraiat Eliezer Ben Yehuda, creadore de s’ebreu modernu, – chie àteru nos podet agiudare?

Cale est istada sa resone fundamentale chi m’at fatu detzìdere, prus de deghe annos a como, de cumintzare a ammaniare custu ditzionàriu? Sa prima est de natura pràtica: rispòndere a sa netzessidade de tènnere in limba sarda un’aina de traballu e de chirca pro sos professionales biosanitàrios e istudiantes de iscièntzias de sa salude; s’àtera resone est de natura sentimentale: agiudare a mantènnere in vida sa limba sarda, limba chi m’at bidu, e fintzas a medas de bois, nàschere e crèschere.

Custu Ditzionàriu est destinadu, comente est naturale, mescamente a sos professionales biosanitàrios in generale, ma est destinadu fintzas a ispetzialistas de àteras disciplinas, comente pro esempru psicòlogos/as, biòlogos/as, chìmicos/as e a ùrtimu, ma no ùrtimos, a totu sos interessados a s’impreu sotziale e a sa rinàschida de sa limba sarda.

Sa limba est unu de sos istrumentos prus potentes de controllu culturale, si non su prus potente; issa creat sos tèrmines chi formant sa realidade, sas paràulas chi dant nùmene a sas cosas chi bidimus e a sos pensamentos astratos chi tenimus, e cun custas paràulas nois connoschimus su mundu. Dare unu nùmene a sas cosas de su mundu signìficat aumentare sa connoschèntzia.

Sa cultura dominante esèrtzitat unu controllu de su limbàgiu, e lu faghet afortiende su de sa cultura sua e distruende su de sa cultura dominada; issa imponet su limbàgiu suo, su normale e sos ispetziales, elevende·los a limbàgios istandard, decrarende no adatos a sa trasmissione de sa cultura sos minoritàrios.

Su primu a publicare unu testu iscientìficu mèdicu in sardu, sa lingua patria pro lu nàrrere cun paràulas de s’autore, est istadu Efis Nonnis, Supplidori de sa Cattedra de Chirurgia de s’Universidade de Casteddu, in su 1827: Brevis lezionis de ostetricia po usu de is llevadoras de su regnu. A dolu mannu custu esempru no est istadu sighidu. Su sardu, in cantu limba minoritària e minorizada l’ant decraradu no adatu a sa trasmissione de s’iscièntzia, siat issa tècnica o umanìstica, de tipu ispetzialìsticu o divulgativu; a su sardu li ant negadu s’evolutzione chi totu sas limbas amparadas dae un’istadu, e àteras chi godint de un’autonomia ampra, ant tentu e tenent. A su sardu li ant serradu, e li sighint serrende, sas ghennas de s’iscola. Custu però no escluit chi sa limba sarda podat tènnere unu limbàgiu ispetziale biomèdicu. De sa matessi manera chi finas a pagos annos a como si pensaiat chi in sardu si podiat iscrìere petzi poesia e non prosa, (sa publicatzione in custos ùrtimos annos de romanzos e tradutziones in sardu de sos clàssicos de sa literadura universale ant dismentidu custa fàula manna) si sighit pensende chi sa limba nostra non podat tènnere unu lèssicu ispetzìficu mèdicu. Deo chèrgio dimustrare su contràriu.

Custu Ditzionàriu de sos Tèrmines Mèdicos chi bos presento est iscritu sighende unas normas cumprensìbiles e atzetadas dae chie cheret bìdere su sardu comente limba natzionale de s’ìsula nostra e comente limba de prestìgiu e de impreu fitianu in s’esertzìtziu de sa pràtica assistentziale; est cumpostu dae unos 13.000 lemmas e locutziones, acumpangiados cada unu dae sa etimologia e, cando possìbile, dae unas notas istòricas e sighit sa tendèntzia de sa limba iscientìfica de prefèrrere sas formas cultas a sas formas populares pro sa formatzione de sustantivos e de agetivos, pro esempru còcige, derivadu dae su latinu e presente in sas àteras limbas de prestìgiu, in contu de su tèrmine populare crogale, flatzidesa in contu de moddesa; sos lemmas, in prus, sunt espressados in àteras chimbe limbas: italiana, catalana, castilliana, fran­­tzesa e inglesa e, si su tèrmine est de derivatzione tedesca, fintzas dae su tèrmine currispondente tedescu originàriu.

Un’ispera tèngio: chi custu Ditzionàriu òcupet unu logu de privilègiu in sa biblioteca de istudiantes e professionales biosanitàrios e chi siat impreadu cun fitiania in sa professione issoro.

Pro serrare, chèrgio torrare sas gràtzias a s’editore Frantziscu Cheratzu pro s’impignu chi s’at leadu a publicare custu Ditzionàriu e sa passèntzia chi at tentu cun megus.

Unu gràtzias ispetziale, a chie si nono, a pobidda mia, a Neus, chi m’at agiudadu meda in custu traballu, cumprendende·mi, aguantende·mi cando non cando, e animende·mi semper a sighire.

La Palma de Cervelló, 4 de trìulas de su 2022

Pròlogu

Ah! Su Dotore faeddat in sardu!? Ispantu e meravìllia de sa patziente de 55 annos chi rispondet a sos cuesitos anamnèsticos in ambulatòriu, in servìtziu de urgèntzia. Pro ite?! In Sardigna ite diat dèpere faeddare?! Tzinesu? su mèigu li torrat in brulla, sos ogros s’ atzendent de ispantu e meravìllia: Giai tenet resone su Doto’! Ahaha!... Ite bellu sardu chi faeddat! E sighint sas preguntas: mandighingiu? Frebba? A li dolet a pustis de bustare?"

Sa patziente rispondet cun sa clássica curiosidade intendende, a pustis de annos, una faeddada de una bidda a tesu.

A si podet!? Est permìtidu? acarende·si a sa domo de sa familia chi at giamadu pro una bìsita domitziliare Intret su Doto’! Gràtzias, acomode·si! Sa cara si rilassat, suferente ma pàsida. Ah! De sos nostros est?! e sighit su contu. Nos semus permìtidos de bos disturbare ca so dae carchi die a mala gana e a dolore de matza! Oe fintzas s’alenu m’est mancadu! Ah!? E bòmbitos at tentu? E de corpus comente est andende?" naturalmente ... pro aprofundire sa diàgnosi.

S’impreu fitianu de sa limba sarda in sa pràtica mèdica, sighit a tènnere balore in tempos in ue s’italianu iscientìficu fintzas in Sardigna benit sutapostu a s’inglesu pro farta de elaboratzione de tèrminos noos, fìgia de sa subalternidade culturale a s’iscola anglosàssone, agiomai cun sas matessi dinàmicas chi in Sardigna aiant minimadu s’impreu de su sardu, 160 annos a como, cando sunt istadas sas leges a borrare sèculos de sardu ufitziale, cultu e iscientìficu.

Oe su sardu mèigu agatat in fines, in su 2022, s’aina e sa ghia chi dae meda isetaiat.

L’isetaiant sos professionales de sa salude isulanos e sos collegas bènnidos dae a tesu: Palestina, Maroco, Guatemala, Grètzia, Israele, Veneto e Toscana, sardos de adotzione e resursa importante chi semper preguntant: Ma in ue podimus imparare su sardu? A dd’ischides cantu nos diat a servire?

Cun sa matessi passione de Efis Nonnis, giòvanu chirurgu casteddàiu chi in su 1827 giai aiat cumpresu s’importàntzia e su ruolu netzessàriu de sa limba comente mèdiu de comunicatzione cun patzientes e professionales, su collega e amigu Giagu Ledda, mèigu laureadu dotore in s’Universidade de Barcelona e ispetzializadu in anestesiologia e rianimatzione, trintachimb’annos a servìtziu ospidalieru in sa sanidade pùblica e fìntzas tradutore de sardu a incorniciare su tèrmine de sa carriera sua in sa capitale catalana, nos at dadu in donu custu istrumentu nou.

Unu testu fundamentale, in ue trasparint intregu e pretzisione iscientìfica chi in su lìbru ant postu a pare sas limbas romanzas (sarda, frantzesa, italiana, catalana e castilliana) cun s’inglesu, mèdiu linguìsticu preferidu dae sa comunidade iscientìfica, paris a s’orìgine etimològica e a sos términes istoricamente tramandados in sardu.

Diluida sa passione in sa limba sua de su late, forte de sas evidèntzias de sa literadura iscientìfica chi donant balore a su plurilinguismu dae s’edade de s’isvilupu a sa betzesa, Giagu proponet fintzas neologismos chi potzant risòlvere sas cuestiones abertas de su sardu iscientìficu e acadèmicu.

Pro totu custu torramus gràtzias a Dot. Ledda, a sa craresa de s’idea chi at tentu cando at ammaniadu custu traballu istòricu, a s’aficu costante in sos annos, mantesu in tempus de pandemia.

Dae oe su ditzionàriu mèigu agatat amparu in sa biblioteca de s’istitutzione ordinìstica nostra chi, pro prima a s’Itàlia, presenteit in su 1903 su còdighe deontològicu de sa Professione. Sa deontològia, dae su grecu to deon: su chi depet èssere e su chi cheret fatu: su dovere, e logos: faeddu, paràula, iscièntzia.

Cun s’auguriu chi su ditzionàriu agatet luego logu in ambulatòrios, repartos, àulas e bibliotecas, in is ospidales e sas universidades de Sardigna, auguramus bonas uras e a largos annos.

Dr. Giovanni Marco Ruggiu

Presidente Mèigos – giovanos mèigos de Sardigna

Dr. Nicola Addis

Presidente Òrdine Provintziale de sos Mèigos e Odontoiatras de Tàtari

Organizatzione de sos artìculos

Cada artìculu de custu ditzionàriu est presentadu in custa forma:

afonia s.f. [afonia; afonia; afonía; aphonie; aphonia] Alteratzione de sa boghe produida dae farta de tancadura de sas cordas vocales, cajonada dae lesiones orgànicas de sa laringe o dae disturbos psìchicos.

Pop. boghe morta, arrughimentu.

Tèrmine deriv. dae su gr. aphonía, cump. dae a- priv. e -fonia, farta o pèrdida de sa boghe, introduidu dae Ipòcrate e chi at mantesu finas a oe in die su matessi significadu.

Abbreviatziones

a.C. = in antis de Cristu

ag. = agetivu

àr. = àrabu

av. = avèrbiu

cast. = castillianu

cat. = catalanu

class. = clàssicu

cump. = cumpostu/a

deriv. = derivadu/a

dimin. = diminutivu

docum. = documentadu

etz. = etzètera

fr. = frantzesu

gr. = grecu

ingl. = inglesu

iscient. = iscientìficu

it. = italianu

lat. = latinu

mediev. = medievale

part. pass. = partitzìpiu passadu

part. pres. = partitzìpiu presente

p.C. = a pustis de Cristu

p.l. = plurale

pop. = populare

port. = portughesu

prep. = prepositzione

priv. = privativu

pro es. = pro esempru

pron. = pronominale

renasch. = renaschentista

refl. = reflessivu

sèc. = sèculu

s.f. = sustantivu femininu

s.m. = sustantivu masculinu

s.m.f. = sustantivu masculinu e femininu

suf. = sufissu

ted. = tedescu

vb. intr. = verbu intransitivu

vb. intr. pron. = verbu intransitivu pronominale

vb. rifl. = verbu riflessivu

vb. tr. = verbu transitivu

A

a-, an- [a-, an-; a-, an-; a-, an-; a-, an-; a-, an-] Pref. de derivatzione greca chi dant a sas paràulas chi pretzedent unu valore negativu o contràriu; impreados ampramente in gr. antigu, siat in su limbàgiu naturale siat in su limbàgiu iscient., ant servidu e servint de modellu in sas limbas modernas pro coniare neologismos.

a- s’impreat in dae in antis de cunsonantes.

an- s’impreat in dae in antis de vocales.

ab- [ab-; ab-; ab-; ab-; ab-] Pref. chi tenet su significadu de: giùghere a tesu dae unu logu, separatzione, pro es. abdutzione.

Dae su lat. ab-.

abasia s.f. [abasia; abàsia; abasia; abasie; abasia] Impossibilidade a caminare pro pèrdida de coordinatzione de sos movimentos chi partètzipant a sa funtzione locomotòria. Custa anomalia pro su prus est acumpangiada dae sa astasia, o incapatzidade a si mantènnere a sa ritza.

Neologismu docum. in ingl. in su 1890, cump. dae a- priv. e su gr. basis, caminare, passu.

abàsicu/a ag. [abasico; abàsic; abásico; abasique; abasic] Relativu a s’abasia; chi sufrit abasia.

Tèrmine deriv. dae abasia.

abatèricu/a ag. [abatterico; abacterià, abacteriano; abactérien; abacterial] Chi non tenet batèrios, istèrile.

Tèrmine cump. dae a- priv. e batèricu.

abba s.f. [acqua; aigua; agua; eau; water] Lìcuidu chi non tenet nen colore e nen sabore formadu dae s’unione de duos àtomos de idrògenu cun un’àtomu de ossìgenu, fòrmula chìmica H2O. S’abba est su cump. prus abundante de sa superfìtzie terrestre e parte costitutiva de totu sos organismos bios.

Tèrmine deriv. dae su lat. aqua, abba.

abbassialimba s.f. [abbassalingua; depressor de llengua; depresor lingual; abaisse-langue; tongue depressor] Istrumentu a forma de ispàtula impreadu pro abbassiare sa limba e esaminare sa cavidade orale e sa faringe.

Tèrmine cump. dae abbassiare e limba.

abbilinu/a ag. [stridulo; estridulós; estriduloso; striduleux; stridulous] Sonu acutu e muidosu chi si produit in sa laringe o in sa trachea pro un’istrintòngiu chi impedit su passàgiu de s’aera.

Tèrmine deriv. dae su lat. aquilinu(m), dae aquila, àbbila.

abdùere vb. tr. [abdurre; abduir; abducir; écarter; abduct] Giùghere a tesu dae su pranu mediale de su corpus unu mermu o un’òrganu.

Dae sa boghe culta lat. abducere, dae ab-, a tesu, e ducere, giùghere. Su significadu de custu tèrmine in lat. class. fiat però su de irrobare, secuestrare; su significadu anatomofisiològicu intrat in sa terminologia mèdica in ingl. in su 1646.

abdutore/a ag. e s.m. [abduttore; abductor; abductor; abducteur; abductor] In anatomia, mùsculu abdutore, mùsculu chi tenet comente atzione printzipale su movimentu de abdutzione, pro es. abdutore de su pòddighe mannu de su pee.

Neologismu creadu in fr. in su 1565 comente tèrmine anatòmicu, docum. in lat. renasch. abductore(m), dae sa boghe culta lat. abducere, cump. dae ab-, a tesu, e ducere, giùghere.

abdutzente s.m. [abducente; abducent; motor ocular externo; abducens; abducens] Nèrviu abdutzente, sa de ses pajas de sos nèrvios crànicos. Naschet in su ponte de Varolio, essit dae s’entzèfalu in su surcu bulboprotuberentziale, intrat in s’òrbita, si dirigit cara a su mùsculu retu esternu e l’innervat. Sa cuntratzione de custu mùsculu faghet girare su globu oculare a s’esternu.

Tèrmine deriv. dae su part. pres. de su vb. lat. abducere, abdùere.

abdutzione s.f. [abduzione; abducció; abducción; abduction; abduction] Movimentu de istesiare, de separare una parte de su corpus dae su pranu sagitale medianu; su contràriu de custu movimentu est s’addutzione. abdutzione :6

Tèrmine deriv. dae su lat. class., abductione(m), chi teniat su significadu de secuestru; achistat su significadu atuale in fr. in su 1541.

abènula s.f. [abenula; habènula; habénula; habénule; habenula] Cada una de sas duas formatziones a forma de cordiolu fibrosu chi allàcanant in sa zona mediale s’epitàlamu.

Tèrmine deriv. dae su lat. habenula, diminutivu de habena, brìllia.

abenulare ag. [abenulare; habenular; habenular; habenulaire; habenular] Relativu o chi apartenet a s’abènula, pro es. nùcleu abenulare.

Tèrmine deriv. dae abènula.

aberibuca s.m. [apribocca; obreboca; abrebocas; ouvre-bouche; gag] Istrumentu pro mantènnere aberta sa buca de unu patziente durante un’interventu odontològicu o chirùrgicu.

Tèrmine cump. dae su vb. abèrrere e buca.

aberrante ag. [aberrante; aberrant; aberrante; aberrant; aberrant] Tessutu o òrganu postu a in foras de su logu suo abituale e in subrannùmeru cunforma a s’òrganu printzipale, pro es. tiròide aberrante, artèria aberrante, mescamente sa chi aunit s’artèria umerale cun sas de s’antebratzu.

Ag. deriv. dae sa boghe culta lat. aberrare, formada dae ab- e errare, andare foras dae su giustu.

aberratzione s.f. [aberrazione; aberració; aberración; aberration; aberration] Deviatzione dae su tipu normale, anomalia.

Tèrmine deriv. dae su lat. cultu aberratione(m), dae aberrare, formadu dae ab- e errare, si istesiare dae su giustu, dae sa norma. Intrat in sa terminologia mèdica in ingl. in su 1615 e, riferidu a s’òtica, in su sèc. XVIII.

aberratzione cromosòmica Alteratzione in su nùmeru o in s’istrutura de sos cromosomas de un’indivìduu.

aberratzione òtica Rifratzione diferente de sos rajos luminosos chi atraessant unu sistema òticu e chi dant un’immàgine imperfeta.

aberratzione sessuale Tèrmine oramai in disusu cun tendèntzia a iscumpàrrere, sostituidu dae su tèrmine parafilia.

abertura s.f. [apertura; obertura; abertura; ouverture; opening, aperture] Ispàtziu chi truncat sa continuidade de una superfìtzie o chi separat duas partes.

Tèrmine deriv. dae su lat. apertura(m), dae su vb. aperire, abèrrere.

abertura a bentana Abertura in una parete orgànica, pro es. abertura timpanolabirìntica, abertura alveolodentale. In ortopedia est un’abertura chi si faghet in una fascadura de ghìsciu pro osservatzione.

abertura nasale Abertura anteriore de sas fossas nasales.

abertura semilunare Isbocu printzipale de su sinu massillare in sas fossas nasales.

abetalipoproteinemia s.f. [abetalipoproteinemia; abetalipoproteïnèmia; abetalipoproteinemia; abêtalipoprotéinémie; abetalipoproteinemia] Maladia ereditària autosòmica retzessiva chi si presentat in sa pitzinnia; est caraterizada dae ausèntzia de chilomicrones, de lipoproteinas de densidade arta (HDL), lipoproteinas de densidade bassa (LDL) e lipoproteinas de densidade meda bassa (VLDL). Sa clìnica est rapresentada dae: isteatorrea, malasuspidura de sos grassos, de sas vitaminas liposolùbiles, neuropatia, retinite, anemia emolìtica e ritardu mentale.

Neologismu coniadu in ingl. in su 1964, cump. dae a- priv. e betalipoproteinemia.

abio- [abio-; abio-; abio-; abio-; abio-] Primu elementu de paràulas cump. chi tenet su significadu de farta de vida.

Dae a- priv. e bio-.

abiogènesi s.f. [abiogenesi; abiogènesi; abiogénesis; abiogenèse; abiogenesis] Teoria chi ipotizat sa possibilidade chi unos cantos organismos si siant originados moende dae matèria non bia; sinònimu de generatzione ispontànea.

Neologismu coniadu in ingl. dae T.H. Huxley in su 1870, cump. dae abio- e -gènesi.

abiòticu/a ag. [abiotico; abiótic; abiótico; abiotique; abiotic] In ecologia, logu in ue no esistit perunu organismu biu.

In biochìmica, sìntesi abiòtica, sìntesi de cumpostos orgànicos pro mèdiu de sas vias chìmicas, in ausèntzia de tzèllulas bias.

Neologismu docum. in inglesu in su 1893, deriv. dae abiosi.

abiotrofia s.f. [abiotrofia; abiotròfia; abiotrofia; abiotrophie; abiotrophy] Pèrdida funtzionale de unas cantas istruturas de su sistema nerviosu, base de unas cantas maladias degenerativas de su tzerebellu e de su meuddu ispinale.

Neologismu coniadu dae W.R. Gowers in ingl. in su 1902, cump. dae abio- e -trofia.

abiotròficu/a ag. [àbiotrofico; abiotròfic; abiotrófico; abiotrophique; abiotrophic] Relativu a sa abiotrofia o de sa abiotrofia.

Tèrmine deriv. dae abiotrofia.

ablatzione s.f. [ablazione; ablació; ablación; ablation; ablation] Exèresi de unu tessutu, de unu tumore o de un’òrganu mediante un’operatzione chirùrgica.

In cardiologia, tècnica de distrutzione focalizada in sas vias de condutzione cardìaca, cun sa finalidade de eliminare aritmias originadas dae unu puntu de automatismu ectòpicu, impreende energia de radiofrecuèntzia travessu unos cantos catèteres collocados subra de s’istrutura.

Tèrmine deriv. dae su lat. tardu ablatione(m), separatzione, giùghere a tesu, sena perunu significadu mèdicu; passat a su lat. mediev. e dae custu a su fr. in su sèc. XIV cun su significadu atuale.

ablefaria s.f. [ablefaria; ablefària; ablefaria; ablépharie; ablepharon] Ausèntzia cungènita, totale o partziale, de sas pàrpalas.

Neologismu docum. in ingl. in su 1906, cump. dae a- priv. e sa paràula gr. blèpharon, pàrpala.

abortire vb. intr. [abortire; avortar; abortar; avorter; abort] Tènnere un’abortu provocadu o ispontàneu.

Pop. istrumare.

Dae su lat. tardu abortire, cun su matessi significadu atuale. In lat. class. fiat: abortum facere.

abortivu/a ag. [abortivo; abortiu; abortivo; abortif; abortive] Relativu o chi apartenet a s’abortu; chi podet fàghere abortire, pro es. sustàntzia abortiva.

Tèrmine deriv. dae su lat. abortivu(m).

abortu s.m. [aborto; avortament; aborto; avortement; abortion] Interrutzione de sa gravidàntzia in antis de sas bintiduas chidas.

Pop. istrumìngiu.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta de orig. lat. abortu(m), cun su matessi significadu atuale, deriv. dae aboriri, morrère, a pustis abortire, cump. dae ab-, a tesu dae, e oriri, nàschere, docum. in sardu in su 1827.

abortu intrauterinu Tipu de abortu in ue su fetu abarrat in s’internu de s’ùteru pro unu tzertu tempus, meses o annos, sena èssere espulsadu.

abortu ispontàneu Abortu chi si dat pro càusas naturales, provocadu dae càusas patològicas.

abortu provocadu Interrutzione voluntària de sa gravidàntzia.

abortu terapèuticu Abortu praticadu cando sa gravidàntzia est unu perìgulu pro sa salude de sa fèmina.

abrachia s.f. [abrachia; abràquia; abraquia; abrachie; abrachia] Ausèntzia cungènita de sos bratzos.

Neologismu docum. in ingl. in su 1821, cump. dae a- priv. e su lat. brachia, deriv. dae brachiu(m), bratzu.

abrasione s.f. [abrasione; abrasió; abrasión; abrasion; abrasion] Lesione superfitziale chi interessat s’epitèliu cutàneu o sas mucosas.

Pop. malandra, abrunciada.

Tèrmine deriv. dae su lat. tardu abrasione(m), dae sa boghe culta abradere, rasigare, docum. in cast. in su 1495.

abulia s.f. [abulia; abúlia; abulia; aboulie; abulia] Farta o indebilitamentu de sa voluntade pro agire.

Pop. falamentu.

Tèrmine deriv. dae su gr. aboulía, sena voluntade, cump. dae a- priv. e boulé, voluntade, reintroduidu in ingl. in su 1848 cun càmbiu de significadu.

abùlicu/a ag. e s.m.f. [abulico; abúlic; abúlico; aboulique; abulic] Relativu o chi apartenet a s’abulia.

Pessone chi tenet abulia.

Tèrmine deriv. dae abulia.

acalasia s.f. [acalasia; acalàsia; acalasia; achalasie; achalasia] Alteratzione de sa motilidade de s’esòfagu chi cunsistet in unu rilassamentu o ausèntzia de peristaltismu de s’isfintere esofageu inferiore a pustis de ingurtire.

Neologismu docum. in ingl. in su 1914, coniadu dae A.F. Hertz, cump. dae a- priv. e unu deriv. dae su gr. ipocràticu khálasis, rilassamentu.

acalculia s.f. [acalculia; acalcúlia; acalculia; acalculie; acalculia] Incapatzidade de reconnòschere sos nùmeros e sos sìmbulos aritmèticos.

Neologismu coniadu dae su neuròlogu austrìacu J. Gertsmann in su 1887, cump. dae a- priv. e sa boghe lat. calculu(m), pedrighedda, dae calx, calcis.

acanimentu terapèuticu [accanimento terapeutico; acarnissament terapèutic; encarnizamiento terapéutico; acharnement thérapeutique; therapeutic obstinacy] Pràtica contrària a sos printzìpios de ètica mèdica chi cunsistet in sa sighidura de terapias cunsideradas etzessivas dadas sas possibilidades iscassas de subravivèntzia de su patziente.

acanto- [acanto-; acanto-; acanto-; acantho-; acantho-] Primu elementu chi in paràulas cump. signìficat ispina.

Dae sa boghe culta lat. acanthu(m), dae su gr. ákanthos, acantu, o ákantha, ispina, docum. in Aristòtele, sèc. IV a.C.

acantolisi s.f. [acantolisi; acantòlisi; acantólisis; acantholyse; acantholysis] Epidermolisi caraterizada dae su distacu de sas tzèllulas de s’istratu ispinosu de sa cute e formatzione de vessicheddas.

Tèrmine cump. dae acanto- e -lisi.

acantoma s.m. [acantoma; acantoma; acantoma; acanthome; acanthoma] Ingrussamentu alindadu de s’istratu ispinosu de s’epidèrmide.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1893, cump. dae acanto- e -oma.

acantoma senile Ingrussamentu de sos istratos de s’epidèrmide, istàdiu maduru de sa cheratosi senile, cunsideradu comente lesione precantzerosa.

acantosi s.f. [acantosi; acantosi; acantosis; acanthose; acanthosis] Maladia rara de sa cute, pro su prus indicada cun su nùmene lat. iscient. de acanthosis nigricans, caraterizada dae ipertrofia papillare, ipercheratosi e aumentu de su nùmeru de sos melanotzitos in s’epidèrmide chi dant un’ingrussamentu e iperpigmentatzione de sos suircos, gatzile e ìmbenas. Distinghimus una forma benigna e una forma maligna, chi costituit unu marcadore cutàneu de adenocartzinoma, mescamente gastrointestinale.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1889, cump. dae acanto- e -osi.

acantotzitosi s.f. [acantocitosi; acantocitosi; acantocitosis; acanthocytose; acanthocytosis] Maladia ereditària rara, chi si presentat in sa prima pitzinnia cun una sìndrome de malasuspidura e a pustis cun disturbos neurològicos; est caraterìstica sa presèntzia in su sàmbene de acantotzitos e dèfitzit de betalipoproteinas.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1973, cump. da acantotzitu e su suf. -osi.

acantotzitu s.m. [acantocita; acantòcit; acantocito; acanthocyte; acanthocyte] Eritrotzitu deformadu dae sa presèntzia in su tzitoplasma de proietziones a forma de ispinas pro more de càmbios in sa distributzione e cumpositzione de sos lipides de sa membrana; est presente in s’acantotzitosi e in unas cantas maladias emorràgicas.

Tèrmine coniadu in ingl. dae K. Singer in su 1952, cump. dae acanto- e -tzitu.

acapnia s.f. [acapnia; acàpnia; acapnia; acapnie; acapnia] Minimamentu de anidride carbònica in su sàmbene pro aumentu de s’eliminatzione no acumpangiadu dae un’aumentu de sa formatzione.

Neologismu docum. in ingl. in su 1907, cump. dae a- priv. e -capnia, deriv. dae su gr. ákapnos, chi non ghetat fumu.

acardia s.f. [acardia; acàrdia; acardia; acardie; acardia] Ausèntzia cungènita de su coro, assotziada a s’ispissu cun àteras anomalias fetales.

Neologismu coniadu in ingl. in su 1828, deriv. dae s’ag. gr. akárdios, sena coro.

acarìasi s.f. [acariasi; acarosi; acarosis; acariose; acariasis] Cale si siat infestatzione produida dae àcaros e localizada in sa cute, pro es. sa rùngia.

Tèrmine cump. dae àcaru e su suf. -ìasi.

àcaru s.m. [acaro; àcar; ácaro; acare; acarus] Nùmene de ispètzies diferentes de artròpodos de dimensiones pro su prus microscòpicas. Esistint ispètzies chi atacant produtos alimentares e àteras chi sunt parassitas de animales o de s’òmine, pro es. s’àcaru de sa rùngia, Sarcoptes scabei.

Tèrmine docum. in lat. iscient. in su 1611, acarus; giai presente in gr. in Aristòtele, ákari, minoreddu, riferidu a animales de custu tipu.

acatisia s.f. [acatisia; acatísia; acatisia; acathisie; acathisia] Sensatzione de disassussegu chi si presentat cun incapatzidade a istare sètzidos e una compulsione a si mòvere.

Pop. culu de malu assentu.

Neologismu coniadu in su 1901 in limba tzeca dae L. Hakovec, cump. dae a- priv. e unu deriv. dae su vb. gr. kathízo, sètzere.

acheilia s.f. [acheilia; aquília; aqueilia; achéilie; acheilia] Farta pagu prus o mancu totale de sas lavras.

Tèrmine cump. dae a- priv. e -cheilia.

achìchiu s.m. [balbuzie; quequeig; tartamudeo; bégaiement; stuttering] Alteratzione de s’articulatzione de sas paràulas causada dae un’ispasmu intermitente de sa musculadura de s’aparatu fonatòriu chi faghet chi sas paràulas si trunchent o si repitant.

Tèrmine onomatopèicu.

achilia s.f. [achilia; aquília; aquilia; achylie; achylia] Farta de sutzos digestivos, àtzidu clorìdricu e pepsina, de natura funtzionale o orgànica.

Tèrmine docum. in ted. in su 1857, Achylia, cump. dae a- priv. e chilu.

achilia gàstrica Farta o minimamentu de su sutzu gàstricu pro atrofia de sa mucosa gàstrica.

achilia pancreàtica Farta o minimamentu de secretzione pancreàtica.

achilleu/a ag. [achilleo; aquil·lià; aquíleo; achilléen; Achillean] Relativu a su tèndine de Achille, tèndine comune de sos mùsculos gemellos e de su sòleu chi s’insertat in sa cara posteriore de su carcàngiu.

Tèrmine deriv. dae su nùmene de su gherreri de sa mitologia greca Achille, chi lu podiant fèrrere in su carcàngiu ebbia.

achillodinia s.f. [achillodinia; aquil·lodínia; aquilodinia; achillodynie; achillodynia] Sìndrome dolorosa in sa regione de su tèndine de Achille.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1895, cump. dae (tèndine de) Achille e -odinia.

achillotomia s.f. [achillotomia; aquil·lotomia; aquilotomía; achillotomie; achillotomy] Setzione chirùrgica de su tèndine de Achille.

Tèrmine cump. dae (tèndine de) Achille e -tomia.

achiria s.f. [achiria; aquíria; aquiria; achéirie; acheiria] Ausèntzia cungènita de una o de ambas manos.

Tèrmine cump. dae a- priv. e -chiria.

achiridu/a ag. [acquisito; adquirit; adquirido; acquis; acquired] Tipu de caràtere no ereditàriu chi s’achistat pro atzione de s’ambiente o pro s’impreu chi si faghet de un’òrganu; chi no est cungènitu.

Part. pass. de su vb. achirire.

aciacu s.m. [acciacco; xacra; achaque; infirmité; ailment] Maleistare non grave, ma sighidu e infadosu, tìpicu de sa betzesa.

Tèrmine deriv. dae su cast. achaque e custu dae s’àr. shaqa, pena.

acloridria s.f. [acloridria; aclohídria; aclorhidria; achlorhydrie; achlorhydria] Ausèntzia de àtzidu clorìdricu in sa secretzione gàstrica.

Neologismu docum. in ingl. in su 1898, cump. dae a- priv. e cloridria.

aclorìdricu/a ag. [acloridrico; aclorhídric; aclohídrico; achlorhydrique; achlorhydric] Relativu o chi apartenet a s’acloridria.

Tèrmine deriv. dae acloridria.

acloropsia s.f. [acloropsia; acloròpsia; acloropsia; achloropsie; achloropsia] Variedade de daltonismu caraterizada dae s’impossibilidade de distìnghere su colore birde.

Tèrmine cump. dae a- priv. cloro- e -opsia.

acme s.f. [acme; acme; acmé; acmé; acme] Puntu crìticu de intensidade màssima de una maladia.

Tèrmine deriv. dae su gr. akmé, atestadu giai in Ipòcrate, cun su matessi significadu atuale.

acne s.f. [acne; acne; acné; acné; acne] Maladia inframatòria chi si presentat pro su prus in cara, bratzos e parte superiore de su toratze, caraterizada dae ipercheratosi de s’epitèliu de sos follìculos pilosebàtzeos e formatzione de pùstulas, pàpulas e ascessos.

Dae su gr. akmé, graneddu. Paràula iscrita pro errore akné in unu còdighe de libros de meighina de Aetziu de Amifa in su sèc. VI p.C. e bortada in acnae (pl.) in una tradutzione latina de su sèc. XVI fata dae su dotore ted. Johannes Hagenbut.

acnèicu/a ag. [acneico; acneic; acneico; acnéique; acne sufferer] Relativu o chi apartenet a s’acne.

Tèrmine deriv. dae acne.

acolia s.f. [acolia; acòlia; acolia; acholie; acholia] Minimamentu o ausèntzia de secretzione biliare, pro maladias epàticas o de sas vias biliares.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1848, deriv. dae s’agetivu ipocràticu ákholos, sena fele.

acòlicu/a ag. [acolico; acòlic; acólico; acholique; acholic] Chi non cuntenet pigmentos biliares.

Tèrmine deriv. dae acolia.

acomodatzione s.f. [accomodazione; acomodació; acomodación; accommodation; accommodation] Protzessu fisiològicu chi permitet a s’ogru umanu de positzionare in sa rètina a manera pretzisa ogetos a distàntzias diferentes, cambiende sa curvadura de su cristallinu.

Tèrmine docum. in fr. in su 1566, deriv. dae su lat. cultu accomodatione(m), dae su vb. accomodare, cump. dae ad e commodus, cumbeniente, cunforme.

acondroplasia s.f. [acondroplasia; acondroplàsia; acondroplasia; achondroplasie; achondroplasia] Displasia cungènita e ereditària, caraterizada dae unu difetu de crèschida de sos ossos longos pro insufitzièntzia in sa formatzione cartilagìnea, cun su resurtadu de unu nanismu caraterizadu dae bustu e conca normales e mermos curtzos.

Tèrmine coniadu in fr. da J.M. Parrot in su 1876, cump. dae a- priv., condro- e -plasia.

acondroplàsicu/a ag. e s.m. [acondroplasico; acondroplàstic; acondroplásico; achondroplasique; achondroplastic, person with achondroplasia] Relativu o chi apartenet a s’acondroplasia.

Pessone chi tenet acondroplasia.

Tèrmine deriv. dae acondroplasia.

acoria s.f. [acoria; acória; acoria; acorie; acorea] Farta cungènita o achirida de sa pupia de s’ogru.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1914, cump. dae a- priv. e sa paràula gr. kóre, pupia de s’ogru.

acrania s.f. [acrania; acrània; acrania; acrânie; acrania] Ausèntzia cungènita partziale o totale de sa bòveda crànica, assotziada a s’ispissu cun anentzefalia.

Neologismu docum. in ted., Akranie, in su 1812, formadu dae a- priv. e sa paràula gr. kraníon, conca.

acro- [acro-; acro-; acro-; acro-; acro-] Primu elementu chi in paràulas cump. tenet su significadu de estremidade, punta; su tèrmine si àplicat mescamente a sos pòddighes o a sas partes distales de sos mermos.

Dae sa paràula gr. ákron, estremu, estremidade.

acrodermatite s.f. [acrodermatite; acrodermatitis, acrodermatitis; acrodermatite; acrodermatitis] Inframatzione de sa cute localizada in sas partes distales de sos mermos.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1877, cump. dae acro- e dermatite.

acrodinia s.f. [acrodinia; acrodínia; acrodinia; acrodynie; acrodynia] Maladia chi atenet sos pitzinneddos, mescamente sos chi tenent un’alimentatzione iscassa, caraterizada dae unfraduras dolorosas in manos e in pees, sighidas dae ipotonia musculare, disturbos nerviosos e psìchicos e a pustis disturbos tròficos.

Pop. impòrporu.

Tèrmine coniadu in fr. in su 1830 dae M. Chardon, cump. dae acro- e odinia, dae su gr. odýne, dolore físicu.

acrofobia s.f. [acrofobia; acrofòbia; acrofobia; acrophobie; acrophobia] Timòria a s’acarare dae unu logu artu.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1892, cump. dae acro- e -fobia.

acromatopsia s.f. [acromatopsia; acromatòpsia; acromatopsia; achromatopsie; achromatopsia] Impossibilidade o dificultade a distìnghere sos colores; podet èssere partziale, pro es. daltonismu, o totale.

Neologismu docum. in ted. in su 1828, Achromatopsie, cump. dae a- priv. e cromatopsia.

acromatùria s.f. [acromaturia; acromatúria; acromaturia; achromaturie; achromaturia] Ausèntzia de colore in s’urina.

Neologismu docum. in su 1922 in ingl. cump. dae a- priv. e cromatùria.

acromegalia s.f. [acromegalia; acromegàlia; acromegalia; acromégalie; acromegaly] Maladia caraterizada dae un’ipersecretzione de s’ormone de sa crèschida chi pròvocat un’aumentu de sa mannària de sa mandìbula, de su nasu, de sas origras, de sa limba, de sa laringe, alteratziones cutàneas, ipertrofia de sas manos e de sos pees, ipertrofia musculare, deformidades vertebrales, tzifosi, ipertensione arteriosa, intolleràntzia a su glicòsiu e ipogonadismu.

Tèrmine coniadu in fr. in su 1885 dae P. Marie, cump. dae acro- e -megalia.

acromegàlicu/a ag. [acromegàlico; acromegàlic; acromegálico; acromégalique; acromegalic] Relativu o chi apartenet a s’acromegalia; caraterizadu dae acromegalia, pro es. pessone acromegàlica.

Tèrmine deriv. dae acromegalia.

acromegalòide ag. [acromegaloide; acromegaloide; acromegaloide; acromégaloïde; acromegaloid] Pessone cun caràteres somàticos de tipu acromegàlicos, sena però tènnere alteratziones ipofisàrias, pro es. cara acromegalòide.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1926, cump. dae acromegàl(icu) e -òide.

acromia s.f [acromia; acromia; acromía; achromie; achromia] Ausèntzia de sa pigmentatzione normale in sa cute pro farta de melanina; ausèntzia de pigmentatzione in un’istrutura orgànica.

Tèrmine docum. in fr. in su 1864, cump. dae a- priv e su tèrmine gr. chroma, colore.

acromiale ag. [acromiale; acromial; acromial; acromial; acromial] Relativu o chi apartenet a s’acròmion, pro es. àngulu acromiale.

Tèrmine docum. in fr. in su 1805.

acròmicu/a ag. [acromimico; acròmic; acrómico; achrome; achromic] Relativu a s’acromia; caraterizadu dae acromia.

Tèrmine deriv. dae acromia.

acròmion s.m. [acromion; acròmion; acromion; acromion; acromion] Apòfisi superiore de s’iscàpula chi s’artìculat cun s’estremidade laterale de sa clavìcula.

Pop. ossu de sa pala.

Tèrmine deriv. dae su lat. mediev. acromium, dae su gr. akrómion, cump. dae ákron, estremidade, omo, coddu, e su suf. -ion, giai presente in Ipòcrate, comente tèrmine anatòmicu cun su matessi significadu atuale; docum. in cast. in su 1494.

acromotrichia → canesa

acroparestesia s.f. [acroparestesia; acroparestèsia; acroparestesia; acroparesthésie; acroparestesia] Parestesia de sas estremidades de sos mermos, mescamente de sas manos, pro cumpressione mecànica de sos nèrvios o pro polineurite, cun ischemia o sena ischemia.

Pop. pilinzone.

Tèrmine docum. in ted. in su 1891 dae su neuròlogu F. Schultze, Akroparästhesie, cump. dae acro- e parestesia.

acropatia s.f. [acropatia; acropatia; acropatía; acropathie; acropathy] Tèrmine genèricu chi ìndicat cale si siat maladia localizada in sas estremidades de sa cara o de sos mermos.

Tèrmine cump. dae acro- e -patia.

acrosoma s.m. [acrosoma; acrosoma; acrosoma; acrosome; acrosome] Parte apicale de s’ispermatozou chi cuntenet unos cantos enzimas chi in sa fecundatzione sunt liberados pro esotzitosi a manera de fatzilitare s’intrada in sa membrana de s’òvulu.

Tèrmine coniadu in ted. in su 1898 dae M. von Lenhossék, Akrosoma, cump. dae acro- e -soma.

acrotzefalia s.f. [acrocefalia; acrocefàlia; acrocefalia; acrocéphalie; acrocephaly] Cràniu apranadu e piramidale pro more de una sinostosi primidia de sa sutura coronale; sinònimu de trocotzefalia.

Docum. in ingl. in su 1878, cump. dae acro- e -tzefalia.

acrotzefalosindatilia s.f. [acrocefalosindattilia; acrocefalosindactília; acrocefalosindactilia; acrocéphalosyndactylie; acrocephalosyndactylia] Malaformatzione fetale caraterizada dae acrotzefalia e sindatilia de sas manos e de sos pees.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1918, cump. dae acro-, tzèfalo-, sindatilia.

acrotzèfalu/a ag. [acrocefalo; acrocèfal; acrocéfalo; acrocéphalique; acrocephalic] Cràniu o pessone chi presentat acrotzefalia.

Tèrmine deriv. dae acrotzefalia.

acrotzianosi s.f. [acrocianosi; acrocianosi; acrocianosis; acrocyanose; acrocyanosis] Alteratzione neurovegetativa de sa microtzirculatzione cutànea, caraterizada dae tzianosi de sas manos e de sos pees e a bias de su nasu e de sas origras.

Pop. gambales, càrigas, casu cotu.

Tèrmine coniadu in fr. dae J.B. Crocq in su 1896, cump. dae acro- e tzianosi.

ACTH → corticotropina

actina s.f. [actina; actina; actina; actine; actin] Proteina de sos microfilamentos, in particulare de sos microfilamentos de sa tzèllula musculare in ue, aunende·si a sos de sa miosina, formant unu cumplessu naradu actomiosina.

Neologismu coniadu in ingl. in su 1942 dae A. Szent-Györgyi, dae su gr. aktís, aktínos, raju, pro sos filamentos chi presentat.

actino- [actino-; actino-; actino-; actino-; actino-] Primu elementu chi in paràulas cump. signìficat: chi possedet filamentos.

Dae su gr. aktís, aktînos, raju; in gr. iscient. at achistadu su significadu: cun filamentos.

actinomicosi sf. s.f. [actinomicosi; actinomicosi; actinomicosi; actinomycose; actinomycosis] Infetzione endògena granulomatosa e supurativa causada in s’òmine dae actinomitzetes, presentes in sa microbiota normale de su patziente, chi pènetrant in s’organismu pro more de unu tràuma.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1885, deriv. dae su nùmene de su gènere Actinomyces.

actinomicòticu/a ag. [actinomicotico; actinomicòtic; actinomicótico; actinomycotique; actinomycotic] Relativu o chi apartenet a s’actinomicosi.

Tèrmine deriv. dae actinomicosi.

actinomitzina s.f. [actinomicina; actinomicina; actinomicina; actinomycine; actinomycin] Cada unu de sos antibiòticos produidos dae ispètzies diferentes de actinomitzetes; sunt antibiòticos impreados petzi in sa terapia de formas tumorales raras.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1940, cump. dae actina e -mitzina, dae mik, fungu.

actomiosina s.f. [actomiosina; actomiosina; actomiosina; actomyosine; actomyosin] Cumplessu protèicu presente in su mùsculu, formadu dae actina e miosina, de importàntzia fundamentale pro sa funtzione musculare.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1942, cump. dae actina e miosina.

acuàticu/a ag. [acquatico; aquàtic; acuàtico; aquatique; aquatic] Chi tenet relatzione cun s’abba.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. aquaticu(m).

acuedutu s.m. [acquedotto; aqüeducte; acueducto; aqueduc; aqueduct] Canale in ue passat un’istrutura o curret unu lìcuidu.

Dae su lat. aquaeductu(m), chi conduit s’abba.

acuedutu de Silvio Canale chi ponet in comunicatzione su de tres cun su de bator ventrìculos tzerebrales.

acuedutu de Falloppio Canale de sa roca petrosa in ue passat su nèrviu fatziale.

acufene s.m. [acufene; acufen; acúfeno; acouphène; tinnitus] Sensatzione de mùidu infadosu, sighidu o intermitente, cajonadu dae alteratziones de s’origra esterna e mèdia o dae maladias de s’origra interna. Su tèrmine pro su prus est impreadu in plurale: acufenes.

Pop. tùmbidu, mùidas.

Neologismu coniadu in it. in su 1941, cump. dae unu deriv. dae su vb. gr. akoúein, ascurtare, intèndere e dae su vb. gr. pháinesthai, si mustrare.

acumetria s.f. [acumetria; acumetria; acumetría; acoumétrie; acumetry] Medida de s’acutesa uditiva, chi si otenet cun s’impreu de unu diàpason e de sa boghe, chi permitet de determinare su tipu de surdesa de su patziente.

Neologismu coniadu in ingl. in su 1879, cump. dae acu, deriv. dae su vb. akoúein, ascurtare, intèndere e -metria.

acùmulu s.m. [accumulo; acumulació; acumulación; accumulation; accumulation] Aumentu progressivu de sa cuntzentratzione de unu fàrmacu in su plasma o in sos tessutos pro sa sumministratzione sighida a intervallos de tempus curtzos in relatzione cun sa tzinètica de eliminatzione.

Efetu de si acumulare una sustàntzia in un’òrganu o in una regione anatòmica, pro es. acùmulu de ossitotzina e vasopressina in sa neuroipòfisi.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. accumulare.

acuosu/a ag. [acquoso; aquós; acuoso; aqueux; aqueous] Chi cuntenet abba o chi paret abba.

In chìmica est una solutzione in ue s’abba est su solvente de sas sustàntzias chi cuntenet.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. aquosu(m).

-acusia s.f. [-acusia; -acúsia; -acusia; -acousie; -acusia] Segundu elementu de paràulas cump. chi faghet riferimentu a s’oidu, mescamente a patologias o disfuntziones.

Tèrmine deriv. dae su gr. akoúein, intèndere, cun su suf. -ia.

acusma s.m. [acusma; acusma; acusma; acousma; acouasm] Allutzinatzione acùstica indiferentziada.

Paràula antiga reintroduida, in ted. cun càmbiu de significadu, dae C. Wernicke in su 1881.

Tèrmine deriv. dae su gr. ákousma, su chi s’intendet, tzocu.

acùstica s.f. [acustica; acústica; acústica; acoustique; acoustics] Ramu de sa fìsica chi istùdiat sos fenòmenos sonoros.

Tèrmine deriv. dae su gr. akoustikós, relativu a s’oidu, reintroduidu in ingl. in su 1605.

acùsticu/a ag. e s.f. [acustico; acústic; acústico; acoustique; acoustic] Relativu o chi apartenet a su sonu e a s’òrganu de s’oidu; nèrviu acùsticu, sa de oto pajas de sos nèrvios crànicos. Cada unu de sos nèrvios est formadu dae duos nèrvios diferentes: su primu, su cocleare, deputadu a sa trasmissione de sos istìmulos uditivos, su segundu, su vestibulare, deputadu a sa trasmissione de sos istìmulos relativos a sa positzione de su corpus in s’ispàtziu. Naradu fintzas nèrviu vestibulococleare.

Tèrmine deriv. dae su gr. akoustikós, relativu a s’oidu, tèrmine reintroduidu in ingl. in su 1605.

acutesa s.f. [acutezza; agudesa; agudeza; acuité; acuity] Capatzidade de pertzetzione e discriminatzione de su sensu de sa vista, de s’oidu o sensoriale pro su prus.

Tèrmine deriv. dae acutu.

acutu/a ag. [acuto; agut; agudo; aigu; acute] Aplicadu a una maladia, a sa fase de una maladia o a una cumplicatzione, definit su comintzu repentinu, sas manifestatziones clìnicas intensas e un’evolutzione curtza.

Tèrmine deriv. dae su lat. acutu(m), agetivu aplicadu a maladias e dolores.

ad- [ad-; ad-; ad-; ad-; ad-] Pref. cun su significadu de: cara a, acurtziamentu.

Dae su lat. ad-.

adamantinu/a ag. [adamantino; adamantí; adamantino; adamantine; adamantine] Relativu a s’ismaltu dentàriu, pro es. membrana adamantina, sa membrana chi covecat sa superfìtzie esterna de sa dente

Tèrmine deriv. dae su lat. cultu adamantinu(m), dae su gr. adamántinos, dae adámas, atzàrgiu, diamante.

adamantinoma s.f. [adamantinoma; adamantinoma; adamantinoma; adamantinome; adamantinoma] Tumore epiteliale benignu de s’ossu massillare formadu dae sos restos paradentales de s’ismaltu.

Tèrmine deriv. dae adamantinu.

adamantoblastu → ameloblastu

adatamentu s.m. [adattamento; adaptación; adaptació; adaptation; adaptation] Atzione de si adatare. Capatzidade chi tenent sos èsseres bios de si adatare a sos càmbios fisiològicos, patològicos, ambientales, o a cunditziones psicològicas provocadas dae situatziones determinadas.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. mediev. adaptare, docum. in su 1406.

adatilia s.f. [adattilia; adactília; adactilia; adactylie; adactylia] Farta cungènita o achirida de sos pòddighes.

Tèrmine cump. dae a- priv. e -datilia.

adàtilu/a ag. [adattilo; adàctil; adáctilo; dépourvu de doigts; adactylous] Chi li fartant sos pòddighes, pro es. fetu adàtilu.

Tèrmine deriv. dae adatilia.

addisonismu s.m. [addisonismo; addisonisme; adisonismo; addisonisme; addisonism] Cuadru clìnicu de sa maladia de Addison presente, in forma reduida, in unas cantas maladias generales (tuberculosi, cartzinoma, arteriosclerosi e àteras) cando custas lesiant segundariamente sas càpsulas surrenales, addisonismu primàriu, o pro secretzione insufitziente de corticotropina pro parte de s’ipòfisi, addisonismu segundàriu.

Tèrmine creadu in fr. in su 1834 dae A. Trousseau, cump. dae Addison, nùmene pròpiu e -ismu

addome s.m. [addome; abdomen; abdomen; abdomen; abdomen] Parte de s’organismu umanu chi, paris cun su toratze format su bustu de sa pessone; cuntenet sa cavidade addominale tapissada dae su peritoneu. Sa colunna vertebrale e sa musculadura prevertebrale formant sa parte posteriore de s’addome e sa musculadura addominale sa anterolaterale. S’addome est separadu dae sa cavidade toràtzica dae su diaframma e si dividet in setores chi si narant: epigàstriu, ipocòndriu destru e ipocòndriu mancu, in sa parte superiore, regione lumbare destra, regione umbilicale e regione lumbare manca, in mesu, regione inguinale destra, pùbica o ipogàstrica e regione inguinale manca in sa parte inferiore.

Pop. bentre, matza.

Tèrmine deriv. dae su lat. abdomen, abdominis, impreadu comente tèrmine anatòmicu cultu, cun su significadu atuale, giai dae Plìniu in su sèc. I p.C.

addome acutu Cuadru clìnicu caraterizadu dae dolore intensu, acumpangiadu dae signos e sìntomos espressione de maladia in sede addominale chi pro su prus recheret interventu chirùrgicu.

addominale ag. [addominale; abdominal; abdominal; abdominal; abdominal] Chi apartenet o chi tenet relatzione cun s’addome.

Tèrmine deriv. dae addome.

addùere vb. tr. [addurre; adduir; aducir; approcher; adduct] Acurtziare una parte de su corpus a s’asse medianu.

Dae su lat. adducere, cump. dae ad, cara a (unu logu) e ducere, giùghere.

addutore/a ag. e s.m. [adduttore; adductor: aductor; adducteur; adducent] In anatomia, mùsculu addutore, mùsculu chi tenet comente atzione printzipale su movimentu de addutzione, pro es. mùsculu addutore de sa còscia.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. adductore(m), sena significadu mèdicu perunu, significadu chi achistat in su 1615 in ingl. e in su 1690 in fr.

addutzione s.f. [adduzione; adducció; aducción; adduction; adduction] Movimentu chi acùrtziat unu mermu o un’òrganu a su pranu medianu de su corpus; su contràriu de custu movimentu est s’abdutzione.

Tèrmine docum. in C. Aurelianu in su sèc. V p.C., adductione(m), sena perunu significadu mèdicu chi achistat in fr. in su 1541.

adenectomia s.f. [adenectomia; adenectomia; adenectomía; adénectomie; adenectomy] Estirpatzione chirùrgica de una glàndula o de unu gàngliu.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1898, cump. dae adeno- e -ectomia.

adeniforme ag. [adeniforme; adeniforme; adeniforme; adéniforme; adeniform] Chi tenet forma de glàndula o de gàngliu.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1853, cump. dae adeno- e -forme.

adenina s.f. [adenina; adenina; adenina; adénine; adenine] Base purìnica chi intrat in sa cumpositzione de sos àtzidos nuclèicos ADN e ARN.

Tèrmine coniadu in ted. in su 1885 dae A. Kossel, Adenin, cump. dae adeno- e -ina.

adenite s.f. [adenite; adenitis; adenitis; adénite; adenitis] Inframatzione acuta o crònica de una glàndula o de una linfoglàndula; sinònimu de linfadenite.

Tèrmine docum. in fr. in su 1836, cump. dae adeno- e -ite.

adeno- [adeno-; adeno-; adeno-; adéno-; adeno-] Primu elementu chi in paràulas cump. signìficat glàndula o relativu a sas glàndulas esòcrinas, endòcrinas, linfoglàndulas o linfonodos.

Dae su gr. adén, adénos, glàndula.

adenoacantoma s.m. [adenoacantoma; adenoacantoma; adenoacantoma; adenoacanthome; adenoacanthoma] Tumore malignu de sa paròtide caraterizadu dae sa crèschida de s’epitèliu glandulare e de su malpighianu; est fintzas una neoplasia de su tubu gastroentèricu e de sos òrganos genitales femininos.

Tèrmine cump. dae adeno- e acantoma.

adenocartzinoma s.m. [adenocarcinoma; adenocarcinoma; adenocarcinoma; adénocarcinome; adenocarcinoma] Tumore malignu de sos epitèlios glandulares, localizadu pro su prus in s’istòmagu e in s’ùteru.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1889, cump. dae adeno- e cartzinoma.

adenocartzinoma papillìferu Tipu de cartzinoma glandulare frecuente in sos tumores de sa tiròide, caraterizadu dae asses connetivales cobertos dae epitèliu.

adenofibroma → fibroadenoma

adenoidectomia s.f. [adenoidectomia; adenoidectomia; adenoidectomía; adénoïdectomie; adenoidetomy] Exèresi chirùrgica de sas adenòides.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1860, cump. dae adeno- e -ectomia.

adenòide ag. e s.f. [adenoide; adenoide; adenoide; adénoïde; adenoid] Chi paret una glàndula, chi tenet forma de glàndula.

Comente sustantivu plurale, adenòides, est sinònimu de ipertrofia de sa tonsilla faringea.

Dae su gr. adenoeidés, formada dae adén, glàndula e su suf. -òide; tèrmine atestadu in Eròfilu in su sèc. III a.C.

adenoideu/a ag. [adenoideo; adenoïdal; adenoideo; adénoïdien; adenoidal] Relativu o chi apartenet a sas adenòides, pro es. ipertrofia adenoidea.

Tèrmine deriv. dae adenòide.

adenoidite s.f. [adenoidite; adenoïditis; adenoiditis; adénoïdite; adenoiditis] Inframatzione de s’amìgdala faringea causada dae unu protzessu infetivu, mescamente in sa prima pitzinnia.

Tèrmine docum. in ted. in su 1898, Adenoiditis, cump. dae adenòide e su suf. -ite.

adenoipòfisi s.f. [adenoipofisi; adenohipòfisi; adenohipófisis; adénohypophyse; adenohypophysis] Portzione glandulare anteriore de s’ipòfisi; setzernet sos ormones sighentes, narados ormones adenoipofisàrios: adrenocorticòtropu, folliculostimulante, luteinizante, tireòtropu, ormone de sa crèschida, prolatina.

Tèrmine coniadu in ted. in su 1932 dae Berblinger, Adenohypophyse, cump. dae adeno- e ipòfisi.

adenoma s.m. [adenoma; adenoma; adenoma; adénome; adenoma] Tumore epiteliale benignu formadu in un’òrganu glandulare esòcrinu o endòcrinu.

Tèrmine docum. in fr. in su 1858, cump. dae adeno- e -oma.

adenomatosi s.f. [adenomatosi; adenomatosi; adenomatosis; adénomatose; adenomatosis] Alteratzione de un’epitèliu glandulare cun presèntzia de paritzos adenomas.

Tèrmine cump. dae adenoma e -osi.

adenomatosu/a ag. [adenomatoso; adenomatós, adenomatoso; adénomateux; adenomatous] Relativu o chi apartenet a s’adenoma o a s’iperplasia glandulare.

Tèrmine deriv. dae adenoma.

adenomegalia s.f. [adenomegalia; adenomegàlia; adenomegalia; adénomégalie; adenomegaly] Ipertrofia de una glàndula, a manera particulare de sos linfonodos.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1934, cump. dae adeno- e -megalia.

adenomioma s.m. [adenomioma; adenomioma; adenomioma; adénomyome; adenomyoma] Tumore benignu cump. dae tessutu musculare e tessutu glandulare chi si presentat pro su prus in sa limba e in s’ùteru.

Tèrmine cump. dae adeno- e mioma.

adenomiosi → endometriosi

adenopatia s.f. [adenopatia; adenopatia; adenopatía; adénopathie; adenopathy] Cale si siat alteratzione de sos linfonodos o de sos gànglios linfàticos pro càusas diferentes: immunoallèrgicas, infetivas, neoplàsticas, e àteras.

Tèrmine docum. in fr. in su 1855, cump. dae adeno- e -patia.

adenosclerosi s.f. [adenosclerosi; adenosclerosi; adenoesclerosis; adénosclérose; adenosclerosis] Isclerosi de una glàndula.

Tèrmine cump. dae adeno- e isclerosi

adenosi s.f. [adenosi; adenosi; adenosis; adénose; adenosis] Protzessu patològicu, no inframatòriu, de sos tessutos glandulares.

Tèrmine deriv. dae adeno- cun su suf. -osi.

adenosi mammària Displasia mammària caraterizada dae ipertrofia de su tessutu funtzionante sìmile a su chi sutzedet in su comintzu de sa gravidàntzia.

adenosina s.f. [adenosina; adenosina; adenosina; adénosine; adenosine] Nucleòsidu costituidu dae adenina aunida cun su nitrògenu N9 a su carbòniu C1 de su ribòsiu. Est parte costituente de sos àtzidos nuclèicos e de sos nucleotides.

Tèrmine coniadu in su 1909 in ted. dae W. A. Jacobs e Ph. A. Levene, Adenosin.

adenotomia s.f. [adenotomia; adenotomia; adenotomía; adénotomie; adenotomy] Intzisione de una glàndula o gàngliu.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1918, cump. dae adeno- e -tomia.

adenotzele s.m. [adenocele; adenocele; adenocele; adénocèle; adenocele] Dilatatzione de una cavidade glandulare.

Tèrmine cump. dae adeno- e -tzele.

adenotzitu s.m. [adenocito; adenòcit; adenocito; adénocyte; adenocyte] Tzèllula secretora de una glàndula.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1902, cump. dae adeno- e -tzitu.

adenovirus s.m. [adenovirus; adenovirus; adenovirus; adénovirus; adenovirus] Grupu de virus chi cajonant mescamente maladias respiratòrias.

Tèrmine ìbridu coniadu in su 1953 dae W.P. Rowe, cump. dae adeno- e virus.

aderèntzia s.f. [aderenza; adherència; adherencia; adhérence; adherence] Unione normale o patològica intre duas formatziones anatòmicas, mescamente membranas serosas o mucosas, segundària a protzessos inframatòrios.

Tèrmine deriv. dae su lat. tardu adhaerentia(m), dae sa boghe culta adhaerere, cump. dae ad e haerere, istare apitzigadu, tèrmine impreadu cun su matessi significadu atuale giai dae su sèc. IV p.C.

adesividade s.f. [adesività; adhesivitat; adhesividad; adhésivité; adhesiveness] Propiedade chi caraterizat unas cantas istruturas chi tenent tendèntzia a aderire, pro es. adesividade piastrìnica.

Tèrmine deriv. dae adesivu, e custu dae su lat. adhaesus, part. pass. de su vb. adhaedere, aderire.

ADH → vasopressina

adiastolia s.f. [adiastolia; adiastòlia; adiastólia; adiastolie; adiastole] Pèrdida de sa funtzione diastòlica de su coro causada dae pericardite custritiva; sinònimu de ipodiastolia.

Tèrmine cump. dae a- priv. e diàstole.

adiastòlicu/a ag. [adiastolico; adiastòlic; adiastólico; adiastolique; adiastolic] Relativu a s’adiastolia; caraterizadu dae adiastolia, pro es. insufitzièntzia cardìaca adiastòlica.

Tèrmine deriv. dae adiastolia.

adinamia s.f. [adinamia; adinàmia; adinamia; adynamie; adynamia] Debilesa musculare estrema chi impedit sos movimentos de sa pessone.

Pop. falamentu, debilesa.

Dae su gr. adynamía, debilesa, cump. dae a- priv. e dýnamis, fortza. Tèrmine impreadu dae Ipòcrate, cun su matessi significadu atuale e reintroduidu in sa terminologia mèdica in su sèc. XIX in fr.

adipectomia → lipectomia

àdipo- [adipo-; adipo-; adipo-; adipo-; adipo-] Primu elementu chi in paràulas cump. signìficat grassu.

Dae sa boghe culta lat. adipe(m), grassu.

adipolisi → lipolisi

adipoma → lipoma

adiponecrosi → liponecrosi

adiposi s.f. [adiposi; adiposi; adiposis; adipose; adiposis] Presèntzia abundante e anormale de tessutu adiposu in una regione anatòmica determinada.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1842, cump. dae àdipo- e -osi.

adiposu/a ag. [adiposo; adipós; adiposo; adipeux; adipose] Formadu dae grassu, relativu a su grassu, pro es. tzèllulas adiposas.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1743, deriv. dae su lat. adipe(m), grassu.

adipotzitu s.m. [adipocito; adipòcit; adipocito; adipocyte; adipocyte] Tzèllula de su tessutu adiposu.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1934, cump. dae àdipo- e tzitu.

adipsia s.f. [adipsia; adípsia; adipsia; adipsie; adipsia] Minimamentu o farta totale de sidis.

Tèrmine docum. in fr. in su 1834, cump. dae a- priv e -dipsia, deriv. dae su gr. ádipsos, chi non tenet sidis, giai presente in Ipòcrate.

ADN [DNA; ADN; ADN; ADN; DNA] Sigla de su Àtzidu DesossiriboNuclèicu, polìmeru chi costituit su materiale genèticu de su prus de sos organismos, cump. de desossiribonucleotides de bator tipos segundu sa base nitrogenada (guanina, tzitosina, adenina e timina), chi formant duas cadenas longas antiparallelas in un’èlica dòpia.

Tèrmine coniadu in ingl., DNA, DesoxyriboNucleic Acid, in su 1931 dae Ph.A. Levene.

adrenalectomia → surrenalectomia

adrenalina s.f. [adrenalina; adrenlina; adrenalina; adrénaline; adrenaline] Catecolamina simpaticomimètica direta sintetizada dae sas tzèllulas medullares de sas glàndulas surrenales. Est unu de sos neurotrasmissores printzipales liberadu in sas terminatziones nerviosas de sas fibras de su sistema neurovegetativu, e ativat sos retzetores adrenèrgicos alfa e beta.

Sos efetos alfa cunsistent in: vasocustritzione cutànea e viscerale, iperglitzemia e midriasi.

Sos efetos beta cunsistent in: aumentu de su cronotropismu e inotropismu cardìacos, vasodilatatzione coronàrica, rilassamentu de sa musculadura bronchiale e uterina, iperglitzemia.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1901, adrenaline, dae su dotore giaponesu Jokichi Takamine, cump. dae ad-, renale e -ina.

adrenalinemia s.f. [adrenalinemia; adrenalinèmia; adrenalinemia; adrénalinémie; --------] Cuntzentratzione de adrenalina in su sàmbene.

Tèrmine cump. dae adrenalina e -emia.

adrenarca s.m. [adrenarca; adrenarquia; adrenarquia; adrénarche; adrenarche] Fase de s’edade evolutiva chi pretzedet sa pubertade caraterizada dae s’aumentu de s’atividade corticosurrenale.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1950, cump. dae adreno-, e -arca.

adrenèrgicu/a ag. e s.m. [adrenergico; adrenèrgic; adrenérgico; adrénergique; adrenergic] Relativu a sa trasmissione nerviosa chi impreat s’adrenalina o sa noradrenalina comente trasmissores nerviosos.

Fàrmacu chi tenet sa matessi atzione de s’adrenalina o de sa noradrenalina; sinònimu de simpaticomimèticu.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1934 dae H.H. Dale, cump. dae adreno- e -èrgicu, dae enèrgicu.

adrenèrgicu alfa Chi ativat sos retzetores alfa adrenèrgicos, sutatipu alfa1 de localizatzione postsinàptica, e sutatipu alfa2 de localizatzione presinàptica.

adrenèrgicu beta Chi ativat sos retzetores beta adrenèrgicos, sutatipu beta1, beta2, beta3.

adreno- [adreno-; adreno-; adreno-; adreno-; adreno-] Primu elementu de paràulas cump. chi tenet su significadu de: relatzione cun sas glàndulas surrenales.

Dae su lat. ad-, a curtzu de, e ren, renis, rene.

adrenoleucodistrofia s.f. [adrenoleucodistrofia; adrenoleucodistròfia; adrenoleucodistrofia; leucodystrophie avec insuffisance surrénale; adrenoleucodystrophy] Maladia ereditària ligada a su cromosoma X caraterizada dae s’incapatzidade de ossidatzione de sos àtzidos grassos de cadenas longas chi si esterìficant cun su colesterolu e si acùmulant in sas surrenales e in sa sustàntzia bianca de su sistema nerviosu. Si presentat in mascros giòvanos in forma de alteratziones neurològicas assotziadas a insufitzièntzia surrenale.

Tèrmine cump. dae adreno-, leuco- e distrofia.

adrenolìticu/a ag. [adrenolitico; adrenolític; adrenolítico; adrénolytique; adrenolytic] Sustàntzia chi inibit s’atzione de sustàntzias adrenèrgicas.

Tèrmine cump. dae adreno- e lìticu.

adrenosterone s.m. [adrenosterone; adrenosterona; adrenosterona; adrénostérone; adrenosterone] Ormone cun atividade andrògena isuladu in sa corticale surrenale, connotu fintzas comente sustàntzia G de Reichstein.

Tèrmine cump. dae adreno-, ster(olu) e -one.

adultu/a ag. e s.m.f. [adulto; adult; adulto; adulte; adult] Chi at acabadu sa crèschida; organismu chi s’est isvilupadu de su totu.

Pessone manna.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. adultu(m), part. pass. de adolescere, crèschere.

aera s.f. [aria; aire; aire; air; air] Atmosfera terrestre costituida dae ossìgenu, azotu e àteros gassos.

Tèrmine deriv. dae su lat. aera, dae su gr. aer.

aèreu/a ag. [aereo; aeri; aéreo; aérien; aerial] De s’aera, formadu dae aera.

Tèrmine deriv. dae su lat. aerius.

aero- [aero-; aero-; aero-; aéro-; aero-] Primu elementu chi in paràulas cumpostas signìficat aera, impreadu pro formare paràulas riferidas a sas propiedades fìsicas o a sos efetos de s’aera o de àteros gassos.

Dae su gr. aér, aéros, aera.

aeròbicu/a ag. [aerobico; aeròbic; aeróbico; aérobique; aerobic] Relativu a sa aerobiosi, chi s’isvilupat in presèntzia de ossìgenu. Riferidu a organismos pluritzellulares, est unu protzessu biochìmicu chi s’isvilupat cun consumu de ossìgenu.

Tèrmine deriv. dae aeròbiu.

aerobiosi s.f. [aerobiosi; aerobiosi; aerobiosis; aérobiose; aerobiosis] Forma de vida de sos organismos o tessutos chi otenent s’energia pro s’atividade metabòlica mediante protzessos de ossidatzione.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1896, cump. dae aero- e -biosi; si oponet a anaerobiosi.

aeròbiu/a ag. e s.m. [aerobio; aerobi; aerobio; aérobie; aerobe] Tzèllula, tessutu o organismu chi non podet bìvere si no est in presèntzia de ossìgenu.

Tèrmine coniadu in fr. in su 1875 dae L. Pasteur, cump. dae aero- e -biu.

aerofagia s.f. [aerofagia; aerofàgia; aerofagia; aérophagie; aerophagia] Ingullidura involuntària de aera chi si acùmulat in s’istòmagu.

Pop. intrusciamentu.

Tèrmine coniadu in fr. in su 1891 dae M.L. Bouveret, cump. dae aero- e -fagia.

aeròfilu/a ag. [aerofilo; aeròfil; aerófilo; aérophile; aerophilic] Òrganu o organismu chi netzèssitat aera pro pòdere bìvere.

Tèrmine cump. dae aero- e -filu.

aerofobia s.f. [aerofobia; aerofòbia; aerofobia; aérophobie; aerophobia] Timòria a su bentu e a sas currentes de aera.

Tèrmine docum. in lat. iscient. in su 1768, cump. dae aero- e -fobia.

aerosol s.m. [aerosol; aerosol; aerosol; aérosol; aerosol] Suspensione in unu mèdiu gassosu de partigheddas microscòpicas de sòlidos o lìcuidos.

Fàrmacu chi si dat cun aerosolterapia.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1923 dae R. Whytlaw-Gray, cump. dae aero- e sol(utzione).

aerosolterapia s.f. [aerosolterapia; aerosolteràpia; aerosolterapia; aérosolthérapie; aerosol therapy] Impreu terapèuticu de unos cantos fàrmacos in forma de aerosol, introduidos in s’organismu travessu sas vias respiratòrias pro pòdere lòmpere finas a sos alvèolos pulmonares.

Tèrmine cump. dae aerosol e terapia.

aeroterapia s.f. [aeroterapia; aeroteràpia; aeroterapia; aérothérapie; aerotherapy] Impreu de s’aera, lìbera o cumpressa, pro sa cura de maladias crònicas pulmonares.

Tèrmine docum. in fr. in su 1865, cump. dae aero- e terapia.

afachia s.f. [afachia; afàquia; afaquia; aphakie; aphakia] Farta de su cristallinu pro càusa traumàtica o chirùrgica.

Tèrmine coniadu a primu in olandesu, ma publicadu e difusu in ingl. dae F.C. Donders in su 1864, cump. dae a- priv., faco- e -ia.

àfacu/a ag. [afaco; afàquic; áfaco; aphaque; aphakic] Ogru chi presentat afachia.

Tèrmine deriv. dae afachia.

afagia s.f. [afagia; afàgia, afagia; aphagie; aphagia] Impossibilidade a nche tragare alimentos; disfagia estrema.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1845, cump. dae a- priv. e -fagia.

afasia sf. [afasia; afàsia; afasia; aphasie; aphasia] Alteratzione de su limbàgiu causada dae lesiones tzerebrales e indipendente dae alteratziones de s’aparatu fonatòriu o uditivu.

Tèrmine deriv. dae su gr. aphasía, cump. dae a- priv. e phásis, boghe. Su significadu de su tèrmine gr. est su de: pèrdida de sa paràula pro un’ispantu; reintroduidu in su limbàgiu mèdicu, in ingl. in su 1807, cun càmbiu de significadu.

afasia motòria Afasia caraterizada dae s’incapatzidade de pòdere espressare sas ideas cun sìmbulos verbales.

afasia sensoriale Afasia caraterizada dae s’incapatzidade de pòdere cumprèndere su valore semànticu de sas paràulas.

afàsicu/a ag. [afasico; afàsic; afásico; aphasique; aphasic] Relativu o chi apartenet a s’afasia.

Tèrmine deriv. dae afasia.

afebbrile ag. [afebbrile; afebril; afebril; afébrile; afebrile] Chi non tenet calentura, apirèticu; maladia chi si presentat sena calentura.

Tèrmine coniadu in ingl. in su 1875, moende dae febbrile.

aferente ag. [afferente; aferent; aferente; afférent; afferent] Vasu o nèrviu chi tenet sa funtzione de trasportare o trasmìtere dae sa periferia a su tzentru, pro es. impulsos nerviosos aferentes; sinònimu de tzentrìpetu.

Si oponet a eferente.

Dae su lat. afferente(m), part. pres. de su vb. afferre, batire. Custa paràula in lat. non teniat perunu significadu fisiològicu; est intrada in sa terminologia mèdica in su 1814 in fr. cun su significadu anatòmicu atuale.

afèresi s.f. [aferesi; afèresi; aféresis; aphérèse; apheresis] Tècnica impreada pro separare unu o prus de unu cumponente dae su sàmbene.

Tèrmine impreadu pro su prus comente segundu elementu in paràulas cumpostas, pro es. plasmafèresi.

Boghe culta deriv. dae su lat. tardu aphaeresis, dae su gr. apháiresis, cump. dae apó, a tesu de, e áiresis, separare, supressione de unu sonu in su comintzu de una paràula; in meighina est impreada cun càmbiu de significadu in ingl. in su 1880.

afetividade s.f. [affettività; afectivitat; afectividad; affectivité; affectivity] Caraterìstica fundamentale de sa vida psìchica de una pessone chi incluit sas emotziones, sos sentimentos e sas capatzidades afetivas suas.

Tèrmine deriv. dae sa boghe culta lat. affectu(m), dae afficere, impressionare.

afibrinogenemia s.f. [afibrinogenemia; afibrinogenèmia; afibrinogenemia; afibrinogénémie; afibrinogenemia] Coagulopatia ereditària de caràtere retzessivu, causada dae farta de fibrinògenu in su sàmbene, chi si presentat cun cumplicatziones emorràgicas giai dae sa nàschida.

Tèrmine cump. dae a- priv., fibrinògenu e -emia.

afinidade s.f. [affinità; afinitat; afinidad; affinité; affinity] Assimìgiu intre issos, morfològicu o fisiològicu, chi tenent duos o prus de duos grupos de ispètzies de organismos.

Tendèntzia chi tenent unos cantos elementos o cump. chìmicos a reagire intre issos.

Tèrmine deriv. dae su lat. affinitate(m).

àfniu s.m. [àfnio; hafni; hafnio; hafnium; hafnium] Elementu chìmicu de nùmeru atòmicu 72, pesu atòmicu 178,49, sìmbulu Hf. Impreadu in sa produtzione de làmparas de gas, lughes fotogràficas, microprotzessadores eletrònicos.

Su nùmene est leadu dae su lat. iscient. Hafnium, dae Hafnia, nùmene latinizadu de Copenaghen.

afonia s.f. [afonia; afonia; afonía; aphonie; aphonia] Pèrdida partziale o totale de sa boghe cajonada dae lesiones orgànicas de sos òrganos vocales o dae disturbos psìchicos.

Pop. boghe morta, arrughimentu.

Tèrmine deriv. dae su gr. aphonía, cump. dae a- priv. e -fonia, farta o pèrdida de sa boghe, introduidu dae Ipòcrate e chi at mantesu finas a oe in die su matessi significadu.

àfonu/a ag. [afono; afònic; afónico; aphonique; aphonic] De sa afonia; chi tenet afonia; chi non tenet boghe.

Tèrmine deriv. dae afonia.

afrodisìacu/a ag. e s.m. [afrodisiaco; afrodisíac; afrodisiaco; aphrodisiaque; aphrodisiac] Chi istìmulat su disìgiu sessuale, pro es. sustàntzia afrodisìaca.

Cale si siat sustàntzia chi istìmulet su disìgiu sessuale.

Dae su gr. aphrodisiakós, de Afrodite, dea de sa bellesa e de s’amore; in lat. in su sèc. I achistat su significadu modernu.

afta s.f. [afta; afta; afta; aphthe; aphtha] Lesione ultzerada dolorosa, atundada, de sa mucosa orale, prus rara sa genitale, causada dae virus, inghiriada dae una zona rujastra e covecada de fibrina de colore nibidinu. afta:35

Pop. buca essida.

Tèrmine deriv. dae su lat. tardu aphta(m), deriv. dae su gr. áphtha, ùltzera, presente in Ipòcrate, e reintroduidu in su sèc. XVI cun su significadu atuale.

aftosi s.f. [aftosi; aftosi; aftosi; aphtose; aphtosis] Maladia de orìgine infetiva caraterizada dae sa presèntzia de aftas in sa mucosa orale o genitale.

Tèrmine coniadu in ted. in su 1899, Aphthosis, dae su dermatòlogu austrìacu I. Neumann.

agalatia s.f. [agalattia; agalàctia; agalactia; agalactie; agalactia] Secretzione de late iscassa o ausente in su post partum.

Dae su gr. agalaktía, formadu dae a- priv. e gála, gálaktos, late, e su suf. -ía. Su significadu est abarradu invariadu in sos sèculos.

agammaglobulinemia s.f [agammaglobulinemia; agammaglobulinèmia; agammaglobulinemia; agammaglobulinémie; agammaglobulinemia] Ausèntzia de immunoglobulinas in su sàmbene; podet èssere cungènita o achirida e detèrminat in s’organismu fatzilidade a sas infetziones.

Tèrmine docum. in ingl. in su 1951, cump. dae a- priv. e gammaglobulinemia.

agastria s.f. [agastria; agàstria agastria; agastrie; agastria] Malaformatzione cungènita chi cunsistet in sa farta totale de s’istòmagu.

Tèrmine cump. dae a- priv., gastro- e -ia.

agenesia s.f. [agenesia; agenèsia; agenesia; agénésie; agenesis] Isvilupu insufitziente