A dies de oe: Annotos pro una limba sarda tzìvica e cuntemporànea

By Giuseppe Corongiu

Sunt prus de bint'annos chi unas cantas leges ant reconnotu a sa limba pròpria de custa terra unu status semi-legale. Pariat totu fatu, ma su sistema polìticu culturale chi negat unu sardu comunitàriu at agatadu sas maneras suas tardocoloniales pro arrèssere sa chistione. Su negatzionismu narat semper prus pagu chi su sardu est unu dialetu, o chi no esistit, ma, cun prus balentia, trabballat dae intro sas lìnias pro negare in sos fatos su chi sa realidade imbetzes at avaloradu. No est simple pro totus a àere sas cumpetèntzias pro intrare in sa chistione. Tando sunt tempos pretzisos pro torrare a istudiare, a sighire rastros fungudos e dodas chi su tempus no at minimadu in nudda. A dies de oe est unu sàgiu chi acrarit in su minudu comente si fràigat e si impreat una limba comunitària e tzìvica. Un’ascusòrgiu de pensamentos de giudu chi bos at a ispantare e afortigare in s’identidade bostra sarda e cuntemporànea.

• Language: Sardinian
• Publisher: Condaghes
• Release date: Nov 21, 2020
• ISBN: 9788873567974

Book preview

cobertina_A-dies-de-oe_I.jpg

Su disafiu de sa limba sarda est mescamente de intelligèntzia.

Si renesses a bìnchere pregiudìtzios e logos comunes, binches.

Nessi tue, a sa sola, cun tegus etotu.

s’Autore

Giuseppe Corongiu

A dies de oe

Annotos pro una limba sarda

tzìvica e cuntemporànea

ISBN 978-88-7356-797-4

Immagine3885_fmt

Condaghes

Ìnditze

Prefatzione, de Frantziscu Cheratzu

Limba Sarda e Perseveràntzia

I. Su continuum de sa limba culta, formale, istitutzionale

II. Istereòtipos, pregiudìtzios e sèberos polìticos

III. Su mudare sighidu de sas variedades linguìsticas

IV. Sas limbas funtzionales ispetzializadas o tecnoletos

V. Sa limba giurìdica

VI. Su testu giurìdicu

VII. Su testu giurisditzionale

VIII. Su lèssicu giurìdicu

IX. Sa comunicatzione amministrativa e istitutzionale

X. Limba amministrativa e elementos de comunicatzione

XI. Caràteres de su limbàgiu amministrativu

XII. Limba sarda istitutzionale e problemas tradutivos

XIII. Caràteres de sa tradutzione giurìdicu-amministrativa

XIV. Ischemas de tradutzibilidade

XV. Terminologia tècnica giurìdicu-amministrativa

XVI. Proposta de unu mètodu tradutivu istitutzionale

XVII. Italianismos e cultismos internatzionales

XVIII. Limba istitutzionale e Istandard

XIX. Lìnias generales de sa limba istandard istitutzionale

XX. Istiles e modalidades de sa limba tzìvica e formale

XXI. Tradutzione de sa cumplessidade in sardu

XXII. Sa cuntemporaneidade in sardu: una limba de plàstica?

XXIII. Esperièntzias tradutivas totales e annotos pràticos

XXIV. Terminologia noa pro una limba sarda tzìvica e sotziale

XXV. Limba e cuntemporaneidade. Casos pràticos e annotos

XXVI. Polìtica, mèdia, economia, tecnologia. Sos limbàgios de sa cuntemporaneidade in sardu

XXVII. Annotos pro sa limba literària

S'Autore

Colophon

Prefatzione

Cando Pepe Corongiu m’at propostu custu testu, su pensamentu meu est torradu luego a bìndighi annos a como, a su 2005, cando aiat iscritu Guvernare cun sa limba: fainas, ideas, analizos e propostas pro sa polìtica limbìstica. Unu testu semper iscritu in sardu, chi analizaiat sa situatzione de assora e chi como podimus intitulare A dies de eris. Tempos diferentes, ma s’atualidade de ambos testos non càmbiat. Unu libru de lèghere pro chie no ddu connoschet, e forsis de torrare a lèghere pro chi dd’aiat fatu. In s’ìnteri, dae sa pinna sua sunt essidos àteros libros, mescamente in limba de guvernu, a inghìriu de su matessi argumentu.

Sos libros sunt atuales fintzas pro unu motivu chi no est bellu meda a nàrrere: pagu est cambiadu dae tando e, làstima, non totu pro su mègius. Podet pàrrere chi s’argumentu de dibata siat sa polìtica linguìstica in Sardigna «a dies de oe», ma sigomente onni tantu tocat a faeddare craru, sa pregunta bera est: dda bolimus una limba natzionale o nono? Una limba istendardu chi rapresentat s’identidade istòrica de su pòpulu sardu, chi siat rispetada e chi rispetet totu sos limbàgios de sa Sardigna. S’Autore dd’afirmat in manera crara cando iscriet «chi a pesare una limba natzionale ufitziale est de importu meda pro su tempus benidore de s’ìsula, e ca una native language forte, agiuat e non faghet isparèssere totu sas variedades de home language».

Si dda cherimus custa limba natzionale, tando tocat a si mòvere pro arribare a custu resurtadu. Ischimus bene, ca sa vida est fata gasi, chi sas tareas de importu non sunt regaladas, ma sunt sa congruida de tres fatores primàrios: visione crara, bona volontade e traballu fitianu. Si no dda bolimus, o non semus bonos a pònnere in fatu a sos tres fatores primàrios, tando nde chistionamus, allegamus, faeddamus, arresonamus, negossiamus e nde peleamus, brigamus, chertamus, abbetiamus, bacalliamus, matanamus, contierramus, perricamus, trilliamus, isciusciamus. Sas ocasiones e sas chistiones non mancant, s’importante est a no asseliare nudda. E su tempus colat e non perdonat.

In sos ùrtimos binti annos, sas fundamentas pro pesare una limba moderna sunt istadas in parte manna ghetadas. Tenimus ditzionàrios e grammàticas, una literadura autòctona, tradutzione de òperas de importu, libros tècnicos e de didàtica, òperas multimediales, pellìculas, ainas informàticas, trasmissiones radiofònicas e televisivas, personale ispetzializadu, maistros formados, esperimentos de normas, testos amministrativos, una lege natzionale e regionale, chircas sotziales, ufìtzios in su territòriu, cursos linguìsticos e iscumbatas pro s’iscola. Tzertu, totu de megiorare, perfetzionare o afortiare, ma nessi amus dimustradu chi si podet fàghere.

Dae duos annos tenimus fintzas una lege regionale ispetzìfica, sa n. 22/2018, chi istentat a partire, forsis ca cheret mendada in carchi passàgiu pagu pràticu. Non si cumprendet comente mai no est istadu galu fatu, a faeddos parent totus de acòrdiu, ma a bortas – dd’ischimus – sa polìtica si perdet in àteras sèmidas, est a nàrrere chi ddoe est semper un’emergèntzia prus manna de pònnere in fatu.

Comente Editore (de libros, ndr) depo però contare su pàrrere meu. S’editoria sarda at fatu meda pro sa limba e pro sa cultura de sa Sardigna. Sos libros aguantant su tempus, sunt archeddas pretziosas pro sa limba, una resursa de tènnere in cunsideru màssimu. Non si cumprendet pro ite s’editoria est cunsiderada de importàntzia segundària a cunfrontu de àteros mèdios forsis prus figurosos, ma chi, a s’agabbu, lassant pagu rastas.

Est in sa limba iscrita chi essint a pìgiu sas cuntierras prus mannas. Ma una limba iscrita non podet non rispetare normas ortogràficas e grammaticales, si nono – e totu custu est ispricadu bene in su libru – sos editores non podent traballare cun profetu e fàghere òperas de calidade. Ponende a banda s’editoria, est una de sas maneras de pònnere a banda sos problemas beros.

Pensende a sa lista de in antis de sas cosas fatas, su chi mancat, a dolu mannu, sunt sas òperas iscolàsticas. So faeddende de sos testos iscolàsticos cunforma a su programma ministeriale e chi podent èssere adotados pro s’imparu curriculare comente previdit sa lege n. 482/99 e comente permitit su DPR 8 martzu 1999, n. 275, chi règulat s’autonomia iscolàstica. In pràtica, bell’e totu sas òperas didàticas chi esistint non sunt cuncordadas pro custu iscopu.

Comente narat s’Autore «s’idioma isulanu no est intradu in iscola comente si tocat pro alfabetizare sas generatziones noas» e sunt sos giòvanos sos meres de su tempus benidore de sa Sardigna. Est cun s’iscola chi depimus torrare a su pòpulu sardu su chi nos ant leadu e chi nois semus galu permitende de nos lassare leare.

Frantziscu Cheratzu

Limba Sarda e Perseveràntzia

Custu libru essit in tempus de pandemia e b’at pagu gana pro si impitzare de àteras cosas, mescamente de su fadu de su sardu, una limba chi galu est negada in domo sua. Ma sigomente, in milli annos de istòria de custa natzione, de pestas a sas cosas e a su logu nostru nd’amus connotu medas, non nos podimus rèndere. Pro bìnchere sa batalla de sa limba nostra serbit perseveràntzia. Non so de cuddos chi si imbùssinant in sa negatividade e in su pessimismu. Nemos mègius de mene ischit cantu su sardu est postu male oe in die in sa terra sua. Ma si puru su traballu est punta a susu, non nos podimus permìtere de nos abbandonare a sa derrota. Antis, est como chi depimus bogare a pìgiu sas ideas noas e sas fortzas nòdidas pro dare una sèddida de bundu a sa chistione. Custu iscritu A dies de oe est una ripartèntzia noa de temas connotos pro adderetzare su caminu a una bìnchida chi est galu possìbile.

Non si podet cuare chi semus in una purrata mala a arrampanare. Sos contra a sa limba de sos sardos sunt istados semper fortes, ma dae unos cantos annos ant imparadu a acutzare mègius sas armas. Sende chi ant pèrdidu milli batallas, neghende s’esistèntzia de una limba chi imbetzes como est reconnota a livellu internatzionale, sunt colados a fainas prus fraitzas. Si nche sunt ammesturados a mesu de su movimentu linguìsticu arruolende gente chi at intramentadu però una mirada antropològica de sa limba e non tzìvicu-natzionale. E duncas petzi una limba a dispintu, in realidade mudada in dialetos tribales territoriales (cramados variantes) chi si faghent giostrare a pare in unu giogu folclorìsticu fatu a manera de cunfirmare s’italianu in su rolu suo de limba istandard ufi­tziale. E gasi, dae intro, sos vandeanos de su folk demològicu ant rallentadu sa rivolutzione linguìstica chi, comente Gramsci aiat cumpresu, diat àere pòtzidu cambiare s’echilìbriu polìticu-culturale de s’ìsula. In mesu de custu trèulu, sa polìtica timet e no at s’atrivimentu de operare si non pro dispintare apentu.

Custu libru tando deghet, cun sa punna de torrare a sestare tramas in bonu. Semus a su de bator passos de una tetralogia cumintzada cun Pro una limba ufi­tziale in su 2006, sighida cun Una limba comuna cun milli limbàgios in su 2009, afortiada e crarida in tèrmines teòricos in su 2013 cun Il sardo una lingua normale e oe lòmpida a sos èsitos finales de sa proposta de unu tzivismu linguìsticu e democràticu nou. Ma custa òpera no est una finitia, prus a prestu su comintzu de unu caminu noale. De fàghere paris a àtera gente, ca a sa sola nemos faghet nudda.

Est unu traballu de sìntesi e de sistema, frutu de sos meledos e de sas riflessiones de custos annos de traballu. Annotos polìticos operativos pro chie cheret traballare a sighire su fràigu de sa limba nostra in unu sentidu normale. Sas crìticas e sos megioros costrutivos sunt benebènnidos, sas bètias arrennegosas e sas mòvidas de intragnas prus pagu. Ma finas dae cussas apo imparadu. No apo postu sa bibliografia custa borta, sende chi in sos àteros libros nemos de sas istitutziones prepostas l’aiat carculada, no in tamen esseret unu traballu istentosu. Sas crìticas a sos traballos mios sunt istadas semper ideològicas, mai iscientìficas. E tando, cadaunu si chirchet sa bibliografia sua, comente naraiat Frantziscu Màsala etotu pro s’istòria de su teatru sua a sos tempos.

A bortas, iscriende custu libru, intro de sas milli dificultades de sa vida, mi pariat de iscrìere unu contu de fantascièntzia comente cando, como pagu tempus, apo iscritu sos contos de Metropolitània (2019) pintende sos oros de una Sardigna bisada milli bortas chi galu però non b’est. Mi pariat una cosa lègia, ma in realidade sa bellesa de custas miradas e visiones est chi dant un’alternativa a unu presente chi mi paret chi non fatzat ditzosu a nemos de sos chi istimant sa terra issoro. Finas a sos chi pensant chi si potzat èssere sardos sena unu sardu normale e normalizadu presente in sa sotziedade a manera ufitziale.

Difìtzile? Podet èssere, ma deo sa tassa la bido mesu prena ca mai comente a como semus istados acanta a àere una limba reconnota, iscrita e vitale. Mai comente a como sa limba sarda est lassende rastros iscritos in sa sotziedade. Sa reatzione a s’idea est forte, ma s’amore a sa càusa (comente la mutiat Giuanne Lilliu) est prus mannu. B’at prejos de pagare, ma semus inoghe sena dèpidu cun nemos. Ma si totu paret iscontzu a chie non creet, podimus semper nàrrere chi est pretzisu a mantènnere sa frama alluta. Cun ùmile coerèntzia.

Non bastat a tènnere intuitziones in sa vida pro cambiare su mundu, su chi contat est sa perseveràntzia mandende a dae in antis sas ideas e sas pràticas. Non tocat a si firmare. Perseveràntzia.

Est pretzisu a aguantare e a fàghere sena s’agualare a una realidade chi est una màchina industriale e tecnològica aprontada pro arrasare e brusiare cun artìvia identidades e limbas. Perseveràntzia nche bolet e a sa fine calicuna cosa at a abarrare. A bortas, comente naraiat cuddu, su chi binchet est petzi unu bisadore chi non s’est mai rèndidu.

Perseveràntzia.

GC

Casteddu, 15/10/2020

I

Su continuum de sa limba culta, formale, istitutzionale

Pro intelletuales e iscritores meda, finas in su mundu de sas limbas de minoria, sas chistiones de su mundu giurìdicu, de sa limba amministrativa, de una limba istitutzionale de guvernu dàbile, est a nche intrare in unu mundu angenu, misteriosu e finas perigulosu. Gasi est finas pro cussa chi li podimus nàrrere iscritura tzìvica e formale sotziale chi est però unu campu de impreu normale pro unu limbàgiu chi si cheret propònnere a sa sotziedade comente normale e ufitziale.

Pro chi una limba de minoria devèngiat de majoria, o si la gherret nessi cun sas àteras limbas, at bisòngiu de essire dae sos campos de impreu traditzionales e finas acadèmicos. S’arribu est cussu de devènnere, e èssere, una limba culta, formale, tzìvica, unu valore cumpartzidu dae sa sotziedade o nessi dae sos intelletuales e operadores chi la defensant.

Ischimus bene ite arriscat de èssere su sardu a dies oe. In su discòidu de sas classes dirigentes, defensadu dae ativistas a dolu mannu dèbiles a livellu sotziale, si podet mudare, in s’atibimentu suo, in unu matzamurru de dialetos sena prestìgiu chi non renesset a agatare unu sètiu formale e istitutzionale unitàriu.

Pro medas podet èssere una limba de sèrie B, si no unu grustu de dialetos inferiore de seguru a sas limbas egèmones. Una limba de domo, chi non chircat peruna normalizatzione. Acò ite est. Ma diat dèpere èssere àteru pro resones istòricas e polìticas chi connoschimus bene. Ma ite?

Diat dèpere èssere una limba culta.

Culta est sa limba chi espressat sa cultura de sos chi ant un’istrutzione e chi s’istèsiat dae cussa collochiale o familiare o paesana, antis unu piessignu de fundamentu suo est de seguru chi depet èssere diferente meda dae cussa faeddada in domo. Prus afinada, prus identitària, prus pretzisa. Iscrita. E a manera unitària. A opònnere a una limba culta sa limba chi si narat in bidda o si intendet in domo o chi deo connosco est comente a refudare pro su sardu unu registru artu de espressione. Una mancàntzia de maturidade linguìstica e identitària. Comente a si cuntentare chi siat unu dialetu, no un’idioma de creze arta.

Diat dèpere èssere formale.

Formale est su limbàgiu chi adduit a s’òmine de s’espressare e comunicare tràmite unu sistema de sìmbulos, mescamente de sinnos vocales e gràficos omogèneos e parìviles. Su limbàgiu formale impreat a parusu informatziones craras e non presentat ambiguidades o suspos, e non faghet a manera chi a un’informu s’assignent paritzos significados, comente sos tecnoletos, sas limbas tècnicas, sas limbas istitutzionales chi sunt difatis limbàgios iperformales. Sa formalidade essit a campu cun sintassi e lèssicu fissados, aprontados pro s’elaboratzione autòmatica, o pro su limbàgiu amministrativu o finas pro espressiones artìsticas comente sa mùsica. Su limbàgiu informale est imbetzes prus ambìguu, est unu suspu pro chie no lu connoschet e a bortas pro chie lu connoschet puru, podet àere prus significados e duncas est sugetu a interpretatziones vàrias. Est unu mèdiu de comunicatzione cun règulas prus abertas, orale, prus familiare o de cumpàngia, simple e de cunfiàntzia comente su sardu faeddadu in sas biddas dae sos paesanos. Est unu dialetu, una limba sutamìtida e presonera de pregiudìtzios. Unu limbàgiu informale non podet èssere una limba ufitziale.

Diat dèpere èssere tzìvica.

Tzìvica est sa limba chi at un’impreu formale e est reconnota dae sas istitutziones. Est sa limba culturale e polìtica chi rapresentat sa comunidade in cada logu e chi impreant sos guvernantes e guvernados cando ant relatziones sotziales e ufitziales. Cando l’impreant sos guvernados a su matessi livellu de cussa istitutzionale e cun su matessi istile chi deghet, tando podimus faeddare de limba tzìvica a beru. Si sa Limba Sarda Comuna est sa limba de sas istitutziones in Sardigna, est pretzisu como a fraigare una limba tzìvica chi nde siat s’ispigru e su continuum in sa sotziedade.

Diat dèpere èssere una limba impreada in cada setore.

Setoriale est una limba chi faeddat in parte petzi de sas cosas chi pertocant unu setore. Pro nàrrere su sindacalesu est una limba setoriale gasi comente lu podet èssere sa limba eclesiàstica. Finas sa linguìstica at unu limbàgiu suo, gasi comente sa polìtica. O finas sa limba chi faeddat unu professore de filosofia est unu paru de limba setoriale chi punnat a èssere unu tecnoletu cunforma a sa pretzisione, univotzidade e detàlliu de sos tèrmines chi impreat.

Diat dèpere èssere una limba iscientìfica, sa limba tècnica de sos iscritos de iscèntzia e de cada argumentu tècnicu.

Diat depet èssere ufitziale, chi cheret nàrrere limba de amministratzione e giustìtzia.

Giurìdicu-amministrativa est sa limba de s’amministratzione pùblica. Sa chi serbit a la fàghere funtzionare. Est unu tecnoletu in realidade, chi diat èssere unu limbàgiu tècnicu-setoriale chi serbit a cumprèndere bene e sena istràviu o fadda chistiones pretzisas e detalliadas chi sa limba de domo o literària o poètica non diant renèssere a rèndere. In prus est unu limbàgiu chi, caladu a intro de s’ufitzialidade, at efetos pràticos pro cosas e persones, diferèntzia manna cun sas àteras formas de limba tècnica o nono.

Diat dèpere èssere istitutzionale.

Istitutzionale est sa limba chi est impreada in sas istitutziones e est un’ammisturu de limba polìtica e limba amministrativu-giurìdica. Sa diferèntzia cun sa limba tzìvica est chi custa ùrtima est impreada finas fora de sas istitutziones in sa comunidade e est una versione unu pagu prus lasca, mescamente in s’impreu de tecnitzismos.

Diat dèpere èssere polìticu-comunicativa.

Sa limba chi faeddat sa polìtica, paris cun sa giornalìstica, est una de sas chi at prus sutacòdighes in intro. Est fata dae unu continuum de limba culta, literària, tzìvica, giurìdica, amministrativa e, a manera òvia, istitutzionale. Sa limba polìticu-comunicativa est forsis sa forma prus arta de comunicatzione in sa cuntemporaneidade, finas si pensamus a sos efetos mediàticos in su mundu econòmicu e sotziale.

In continuidade perfeta cun sa limba polìtica b’est sa giornalìsticu-mediàtica (chi est un’esempru mannu de limba de base poderosa) chi podimus nàrrere chi est unu tecnoletu (lascu che a sa limba sagìstica), chi cuntenet a intro de su còdighe suo totu unu muntone de sutacòdighes a segunda de sa matèria chi tratat (sanitària, ambientale, isportiva, sindacale, giuditziària, polìtica, culturale e gasi sighende). Pro cussu est unu de sos cùcuros prus mannos chi podet lòmpere una limba de minoria sa de àere un’iscritura giornalìstica e mediàtica ativa, ispainada e chi siat impreada in ogni argumentu. Un’esempru artu de cuntemporaneidade.

Sa limba de su giornalismu polìticu, e de sa polìtica, est una de sas prus cumpletas, artas e nòbiles, a dies de oe podimus nàrrere chi sinnat sa lìnia de totu custos paros de limba, de custos limbàgios, e in ue custos limbàgios s’addòbiant a pare. Ma pro manigiare custas crezes linguìsticas in sardu tocat a non medire totu custu comente istagiadu e diferentziadu. Limba culta, formale, literària, tzìvica, giurìdica, amministrativa, istitutzionale, polìtica e giornalìstica (e àteras) non sunt categorias a banda, ma sunt unu continuum linguìsticu chi tocat a si nde fàghere meres pro acumprire su bisu de una limba tzìvica arta sarda chi potzat rapresentare s’identidade nostra sena colare dae s’italianu.

Pro fàghere lòmpere su sardu a sa pari dignidade de s’italianu e de àteras limbas, tocat chi custu continuum comunicativu siat bene isvilupadu in cantidade e calidade. Est craru chi in Sardigna, pro sa limba sarda, tenimus un’oralidade galu isvilupada meda, e una produtzione poètica e literària de primore. Ma pro su restu a dies de oe, sas cosas, a dolu mannu, no andant bene. No in tamen totu su traballu de custos ùrtimos annos, b’at galu gente meda in Sardigna chi est galu atacada a su registru de su dialetu suo o a sa limba traditzionale.

Pro lòmpere a una limba chi renessat a espressare, cun un’iscritura arta e cumplessa, cuntzetos de cale si siat manera e tenta, non si podent transire duos passàgios de fundamentu malos a acumprire in sa realidade nostra: atzetare chi intrent in su lèssicu sos cultismos internatzionales e atzetare e isperimentare sos limbàgios tècnicos. Totu sos limbàgios tècnicos, ma, pro una limba tzìvica, formale e ufitziale, mescamente su limbàgiu tècnicu de sa vida fitiana de sa sotziedade e de sas istitutziones, su tècnicu giurìdicu-amministrativu.

Custos ischires, custa connoschèntzia paret chi siat in prus, chi non siat deghile. Sa disciplina linguìstica giurìdica aplicada a sas limbas de minoria, comente narat Claude Bocquet, paret chi non siat intelletuale, chi non siat achistiada nen pretzisa. Si faeddat in sos tretos nostros de limba lègia, italianizada, de plàstica. Cosa chi no est gasi, ca custa manera de bìdere sa limba est un’istereòtipu aplicadu, sende chi su sardu potzat èssere petzi limba nida, poètica, domèstica, paesana, dialetale e arcàica.

Pro sarvare su sardu bi cheret una rivolutzione culturale chi galu oe in Sardigna est minoritària: tocat a l’abbaidare cun ogros lìberos dae sa mirada dominante de limba istereotipada. Sos ogros de su sardu de domo,