Θεσμός και Χάρισμα

By Γεώργιος Ι. Μαντζαρίδης

“Ὁ θεσμὸς δομεῖται ἐξωτερικὰ μὲ ἀνθρώπινη ἐνέργεια καὶ θέληση. Τὸ χάρισμα εἶναι ἐσωτερικὴ κατάσταση, ἀπόρροια θείας ἐνέργειας, ποὺ ὑποστασιάζεται στὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο. Ἡ συλλειτουργία θεσμοῦ καὶ χαρίσματος γίνεται μὲ τὴν συνεργασία ἀνθρωπίνης καὶ θείας θελήσεως. Ὁ θεσμὸς εἶναι τὸ ποτήρι καὶ τὸ χάρισμα τὸ νερὸ μέσα στὸ ποτήρι. Ὁ θεσμὸς εἶναι τὸ περίβλημα καὶ τὸ χάρισμα τὸ περιεχόμενό του. Ὁ θεσμὸς εἶναι τὰ φύλλα καὶ τὸ χάρισμα ὁ καρπὸς τοῦ δένδρου. Ὁ θεσμὸς εἶναι ὁ τύπος καὶ τὸ χάρισμα ἡ οὐσία.” (Από τον πρόλογο του βιβλίου)

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου
• Release date: Mar 11, 2022
• ISBN: 9786185314613

Book preview

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Πολλοὶ ὁμιλοῦν σήμερα γιὰ κρίση θεσμῶν. Ποῦ ἔγκειται ὅμως αὐτὴ ἡ κρίση, στοὺς θεσμοὺς ἢ στὰ θεσμικὰ πρόσωπα ποὺ δὲν εἶναι χαρισματικά; Ἡ οἰκογένεια, ὁ μοναχισμός, ἡ Ἐκκλησία, ἡ πατρίδα, τὸ κράτος ὡς θεσμοὶ ὑπῆρχαν ἀνέκαθεν. Τί εἶναι αὐτὸ ποὺ διαφοροποίησε τὴν ἀντίληψη τῶν συγχρόνων ἀνθρώπων γι’ αὐτοὺς τοὺς θεσμούς, ὥστε νὰ τοὺς ἀμφισβητοῦν καὶ νὰ τοὺς ἀρνοῦνται;

Ἀπὸ τὴν μία πλευρὰ ἡ ἀριθμοποίηση τῶν ἀνθρώπων καὶ ἡ μηχανοποίηση τῆς κοινωνικῆς ζωῆς καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ἡ παραθεώρηση τῆς ἀρετῆς ἀπὸ ὅσους διοικοῦν παραλύει, διαλύει τοὺς θεσμούς. Διότι σεβόμαστε τοὺς θεσμοὺς μὲ τὴν ἐνάρετη συμπεριφορὰ αὐτῶν ποὺ τοὺς ἐκπροσωποῦν· διαφορετικὰ οἱ θεσμοὶ γίνονται ἄκαρποι καὶ ἀπάνθρωποι.

Ἡ δομὴ τῆς Ἐκκλησίας ἀλλὰ καὶ τῆς Πολιτείας στηρίζεται στοὺς θεσμούς. Χωρὶς αὐτοὺς δὲν θὰ ὑπῆρχε διοίκηση καὶ εὔρυθμη λειτουργία στὴν κοινωνία μας. Ὁ θεανθρώπινος ὀργανισμὸς τῆς Ἐκκλησίας ὑπάρχει ὡς θεσμὸς ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ὡς χαρισματικὴ κατάσταση. Οἱ πιστοὶ ποὺ συγκροτοῦν τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ καλοῦνται γιὰ νὰ ἀποκτήσουν τὰ χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ ὁρισμένοι τὰ ἐνεργοποιοῦν. Τὸ χάρισμα εἶναι Χάρις Θεοῦ, εἶναι ἄκτιστη θεία ἐνέργεια.

Τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιο συγκροτεῖ τὸν θεσμὸ τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτὸ δὲν ἀρκεῖται στὴν δομή της, ἀλλὰ ἐκτείνεται καὶ στὴν καταξίωσή της ὡς χαρισματικοῦ θεσμοῦ. Τὸ χάρισμα καταξιώνει τὸν θεσμό. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸ προκύπτει ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ θεσμοῦ καὶ τὴν ἐνεργοποίησή του ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο. Ὅποιος βαπτίζεται παίρνει ἐν δυνάμει τὰ χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Μὲ τὴν σωστὴ ἔνταξή του στὴν Ἐκκλησία καὶ μὲ τὸν προσωπικό του ἀγώνα τὰ ἀναζωπυρώνει (βλ. Β΄ Τιμ. 1,6).

Ἡ ἀναζωπύρωση τοῦ χαρίσματος εἶναι πολὺ σημαντική, γιατὶ φανερώνει ἂν ὄντως ὑπάρχει ἰδιαίτερη προσωπικὴ σχέση ἀνθρώπου καὶ Θεοῦ. Ἡ σχέση αὐτὴ δὲν εἶναι ἰδεατή, ἠθικιστικὴ ἢ νοησιαρχική· εἶναι ὀντολογικὴ καὶ στηρίζεται στὴν ἐλεύθερη αὐτοπροσφορὰ τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ χαρισματοῦχος, αὐτὸς δηλαδὴ ποὺ ἔχει τὸ χάρισμα τοῦ Θεοῦ, ἔχει ἄμεση κοινωνία μὲ τὸν Θεό, ἐνῶ ὁ ἐμπαθὴς εἶναι ἀμέτοχος τῆς θείας ζωῆς. Καὶ χαρισματοῦχος γίνεται μόνο αὐτὸς ποὺ ὑπακούει καὶ τηρεῖ τοὺς θεσμούς.

Ἡ Πατερικὴ Παράδοση διαφυλάσσει τὴν ἁρμονικὴ συνύπαρξη καὶ συλλειτουργία θεσμοῦ καὶ χαρίσματος. Σὲ περιπτώσεις ποὺ ὑπερτονίζεται ὁ θεσμὸς καὶ δὲν βιώνεται τὸ χάρισμα, ὁδηγούμαστε στὸν ἄκρο ζηλωτισμό, τὸν φονταμενταλισμό. Ἀντίθετα ἐκεῖ, ὅπου παρατηρεῖται ὑποσκελισμὸς τοῦ θεσμοῦ καὶ ἀπολυτοποίηση τοῦ χαρίσματος, ἔχουμε πλάνη ἐκ δεξιῶν, ποὺ ὑποκρύπτει βέβαια ὑπερηφάνεια. Τὸ χάρισμα αὐτὸ εἶναι ψεύτικο, κίβδηλο. Τὸ ἀληθινὸ χάρισμα ὑπάρχει μόνο μέσα στὸν θεσμό. Ὁ ταπεινὸς χαρισματοῦχος σέβεται τοὺς θεσμοὺς τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῆς Πολιτείας. Ὁ ἅγιος Σιλουανὸς ὁ Ἀθωνίτης χαιρόταν νὰ παίρνει εὐχὴ ἀπὸ ἀρχιερεῖς καὶ ἱερεῖς, ἐνῶ τιμοῦσε ἰδιαίτερα τοὺς πνευματικοὺς ἐξομολόγους.

Σεβόμαστε τὸ θεσμικὸ ὄργανο καὶ ὑπακούουμε σὲ αὐτὸ ἄσχετα μὲ τὸ πρόσωπο. Τὸ θεσμικὸ πρόσωπο μπορεῖ νὰ εἶναι ἁμαρτωλό, νὰ μὴν ἔχει συνέπεια στὴν ζωή του. Αὐτὸ δὲν μᾶς ἐπηρεάζει. Μέσω τοῦ θεσμοῦ μιλᾶ ὁ Θεός, ὅσο ἁμαρτωλὸς καὶ ἀσυνεπὴς μπορεῖ νὰ εἶναι ὁ φορέας του. Ὁ Καϊάφας, «ὁ ἀρχιερεὺς τῶν Ἰουδαίων τοῦ ἐνιαυτοῦ ἐκείνου» προφήτευσε «ὅτι συμφέρει ἕνα ἄνθρωπον ἀπολέσθαι ὑπὲρ τοῦ λαοῦ» (Ἰω. 18,14).

Ὁ Χριστὸς ἔχει ταυτίσει τὸν ἑαυτό Του μὲ τὰ θεσμικὰ ὄργανα. «Ὁ ἀκούων ὑμῶν Ἐμοῦ ἀκούει καὶ ὁ ἀθετῶν ὑμᾶς Ἐμὲ ἀθετεῖ» (Λουκ. 10,16). Αὐτὸ φαίνεται ἰδιαίτερα στὸν μοναχισμό, στὴν σχέση Γέροντος καὶ ὑποτακτικοῦ. Ἀλλὰ ἀκόμη καὶ οἱ κοσμικὲς ἐξουσίες εἶναι θεόσδοτοι θεσμοί, ποὺ ὀφείλουμε νὰ τοὺς τιμοῦμε καὶ νὰ τοὺς ὑπακούουμε. «Πᾶσα ψυχὴ ἐξουσίαις ὑπερεχούσαις ὑποτασσέσθω· οὐ γάρ ἐστιν ἐξουσία εἰ μὴ ὑπὸ Θεοῦ, αἱ δὲ οὖσαι ἐξουσίαι ὑπὸ τοῦ Θεοῦ τεταγμέναι εἰσίν» (Ρωμ. 13,1).

Ὁ θεσμὸς δομεῖται ἐξωτερικὰ μὲ ἀνθρώπινη ἐνέργεια καὶ θέληση. Τὸ χάρισμα εἶναι ἐσωτερικὴ κατάσταση, ἀπόρροια θείας ἐνέργειας, ποὺ ὑποστασιάζεται στὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο. Ἡ συλλειτουργία θεσμοῦ καὶ χαρίσματος γίνεται μὲ τὴν συνεργασία ἀνθρωπίνης καὶ θείας θελήσεως. Ὁ θεσμὸς εἶναι τὸ ποτήρι καὶ τὸ χάρισμα τὸ νερὸ μέσα στὸ ποτήρι. Ὁ θεσμὸς εἶναι τὸ περίβλημα καὶ τὸ χάρισμα τὸ περιεχόμενό του. Ὁ θεσμὸς εἶναι τὰ φύλλα καὶ τὸ χάρισμα ὁ καρπὸς τοῦ δένδρου. Ὁ θεσμὸς εἶναι ὁ τύπος καὶ τὸ χάρισμα ἡ οὐσία.

Ὁ θεσμὸς καὶ τὸ χάρισμα καταξιώνονται ἀπὸ τὸ πρόσωπο. Ἡ πρωτεύουσα ἀξία βρίσκεται στὸ πρόσωπο. Ἂν αὐτὸ δὲν ζεῖ ἐνσυνείδητα καὶ μὲ ἐπίγνωση τὸν θεσμικό του ρόλο, τότε χάνεται ἡ ἀξία τοῦ θεσμοῦ καὶ δημιουργεῖται θεσμικὴ κρίση, ὅπως αὐτὴ ποὺ ζοῦμε σήμερα. Πόση ἀνάγκη ἔχει ἡ ἐποχή μας ἀπὸ χαρισματοῦχα πρόσωπα στοὺς θεσμούς της!

Μὲ πολλὴ χαρὰ προβαίνουμε στὴν ἔκδοση τοῦ βιβλίου τοῦ Γεωργίου Μαντζαρίδη «Θεσμὸς καὶ χάρισμα». Ἐκφράζουμε τὶς θερμὲς εὐχαριστίες μας στὸν σεβαστὸ καὶ ἀγαπητό μας καθηγητή, ποὺ προσφυῶς καὶ μὲ θεολογικὴ ἀκρίβεια προσεγγίζει στὸ βιβλίο του αὐτὸ τὸ θέμα θεσμὸς καὶ χάρισμα, ἕνα θέμα ἰδαίτερα λεπτὸ καὶ σημαντικό, ποὺ ἅπτεται τῆς βιωματικῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς.

Ὁ Καθηγούμενος τῆς Ἱερᾶς καὶ Σεβασμίας

Μεγίστης Μονῆς τοῦ Βατοπαιδίου

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ἡ ἔννοια τοῦ θεσμοῦ ἔχει κοινωνικὴ προέλευση, ἀλλὰ χρησιμοποιεῖται εὐρύτατα καὶ στὴν θεολογία. Ἡ ἔννοια τοῦ χαρίσματος ἔχει θεολογικὴ προέλευση, ἀλλὰ χρησιμοποιεῖται συχνὰ καὶ στὴν κοινωνιολογία. Ὁ θεσμὸς καὶ τὸ χάρισμα συνυπάρχουν καὶ συμπορεύονται στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ χάρισμα εἶναι τὸ συστατικὸ γνώρισμά της, ἐνῶ ὁ θεσμὸς τὸ ἀπαραίτητο σκεῦος γιὰ τὴν διατήρηση καὶ τὴν προσφορὰ τοῦ χαρίσματος. Χωρὶς τὸ χάρισμα ἡ Ἐκκλησία ὑποβιβάζεται σὲ ἁπλὸ κοινωνικὸ θεσμό. Χωρὶς τὸν θεσμὸ διασκορπίζεται ἢ διασπᾶται σὲ ἀδέσποτες ἀτομικότητες.

Ὁ θεσμὸς προσεγγίζει τοὺς ἀνθρώπους σὲ ὁριζόντιο ἐπίπεδο. Συνδέει πρόσωπα ποὺ ἐνστερνίζονται τὶς ἴδιες ἀρχὲς καὶ συμμορφώνονται μὲ τοὺς ἴδιους γενικοὺς τύπους καὶ κανόνες ζωῆς καὶ συμπεριφορᾶς. Τὸ χάρισμα κατευθύνει τοὺς ἀνθρώπους σὲ κατακόρυφο ἐπίπεδο. Ζωογονεῖ τὰ πρόσωπα, ἐμπνέει σὲ αὐτὰ πίστη καὶ ἐλπίδα, καὶ καλλιεργεῖ τὸν ἰδιαίτερο χαρακτήρα τους. Τὸ χάρισμα προηγεῖται τοῦ θεσμοῦ· συνήθως μάλιστα δημιουργεῖ θεσμὸ καὶ συνυφαίνεται μὲ αὐτόν. Ποτὲ τὸ χάρισμα δὲν ἐξαντλεῖται στὸν θεσμό. Πάντοτε ὅμως ἡ ἀναζήτησή του μέσα στὸν θεσμὸ διανοίγει ἀπεριόριστους ὁρίζοντες ζωῆς.

Ὁ κλασικὸς κοινωνιολόγος Max Weber, ποὺ μετέφερε ἀπὸ τὴν θεολογία στὴν κοινωνιολογία τὴν ἔννοια τοῦ χαρίσματος, καθιέρωσε καὶ μία καινούργια κοινωνιολογικὴ ἔννοια, ποὺ εἶναι χρήσιμη καὶ στὴν θεολογία· τὴν ἔννοια τοῦ θεσμοποιημένου χαρίσματος. Τὸ θεσμοποιημένο χάρισμα συνάπτει τὸν θεσμὸ μὲ τὸ χάρισμα. Ἔτσι οἱ ἱερεῖς εἶναι φορεῖς τοῦ θεσμοποιημένου χαρίσματος. Ἔχουν δηλαδὴ τὸ χάρισμα τῆς ἱερωσύνης, τὸ ὁποῖο μεταδίδεται σὲ αὐτοὺς μὲ τὸν ἐκκλησιαστικὸ θεσμὸ τῆς χειροτονίας. Τὸ ἰδιαίτερο χάρισμά τους συνδέεται ἄρρηκτα μὲ τὴν θεσμικὴ θέση καὶ ἀποστολή τους. Τὸ ἔργο τῶν ἱερέων ἔχει πρωτίστως χαρισματικὸ χαρακτήρα, ἀλλὰ δὲν νοεῖται χωρὶς τὴν θεσμική του πλαισίωση.

Ἡ ἐναρμόνιση θεσμοῦ καὶ χαρίσματος δὲν εἶναι συχνὰ αὐτονόητη. Ὁ θεσμὸς εἶναι πάντοτε περιορισμένος καὶ περιγραπτός, ἐνῶ τὸ χάρισμα ἐλεύθερο καὶ ἀπερίγραπτο. Τὸ χάρισμα δὲν χωράει μέσα στὸν θεσμό, ἀλλὰ καὶ δὲν διατηρεῖται διαχρονικὰ χωρὶς αὐτόν. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πάλι πλευρὰ ὁ θεσμὸς παρουσιάζεται σχετικῶς αὐτάρκης καὶ διαχρονικὰ διασφαλισμένος. Πολλὲς φορὲς ἐπικρατεῖ ὁ θεσμὸς καὶ ἐπισκιάζεται τὸ χάρισμα. Ἄλλοτε πάλι προβάλλεται τὸ χάρισμα καὶ παραμερίζεται ὁ θεσμὸς μέχρις ἀφανισμοῦ.Ἔτσι εἶναι φυσικὸ νὰ δημιουργεῖται κάποια τριβὴ ἢ ἀκόμα καὶ ἔνταση μεταξὺ θεσμοῦ καὶ χαρίσματος. Τὰ φαινόμενα αὐτὰ γίνονται ψηλαφητὰ ἰδιαίτερα σὲ περιόδους κρίσεως τῆς θρησκευτικῆς καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.

Τὸ περιεχόμενο τοῦ βιβλίου αὐτοῦ ἀπαρτίζεται ἀπὸ δεκατέσσερα αὐτοτελὴ κείμενα, ποὺ ἐξετάζουν θέματα σχετικὰ μὲ θεσμοὺς καὶ χαρίσματα. Τὰ κείμενα αὐτὰ δὲν ἐκτείνονται βέβαια σὲ ὅλο τὸ πλάτος τῶν θεσμῶν καὶ τῶν χαρισμάτων οὔτε πολὺ περισσότερο ἐξαντλοῦν τὸ ἀχανὲς περιεχόμενό τους. Παραταῦτα πιστεύουμε ὅτι δίνουν ὁρισμένες ἀφορμὲς γιὰ κάποια καλύτερη καὶ πληρέστερη προσέγγισή τους.

Θερμῶς εὐχαριστῶ τὸν Καθηγούμενο τῆς Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου Πανοσιολογιώτατο Ἀρχιμανδρίτη πατέρα Ἐφραὶμ γιὰ τὴν συμπερίληψη καὶ αὐτοῦ τοῦ βιβλίου μου στὶς ἐκδόσεις τῆς Σεβασμίας Ἱερᾶς Μονῆς του, ὅπως καὶ τοὺς ἀγαπητοὺς πατέρες της ποὺ συνέβαλαν γιὰ τὴν ἔκδοσή του.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ

1. ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΑΡΙΣΜΑΤΟΣ

Οἱ ἔννοιες τοῦ θεσμοῦ καὶ τοῦ χαρίσματος διαφέρουν σημαντικὰ μεταξύ τους. Ὁ θεσμὸς γεννιέται πάντοτε μέσα στὸν χῶρο καὶ τὸν χρόνο. Ὑπόκειται σὲ τοπικοὺς καὶ χρονικοὺς περιορισμοὺς καὶ ἐξαρτᾶται ἀπὸ αὐτούς. Τὸ χάρισμα ἔχει ὑπερβατικὴ φύση καὶ προέλευση. Δὲν ὑπόκειται στοὺς περιορισμοὺς τοῦ θεσμοῦ καὶ μπορεῖ νὰ παραμένει ἀνεξάρτητο ἀπὸ αὐτούς. Μὲ τὴν φανέρωσή του ὅμως μέσα στὸν χῶρο καὶ τὸν χρόνο τὸ χάρισμα προσεγγίζει τὸν θεσμὸ ἢ καὶ δημιουργεῖ θεσμὸ γιὰ τὴν ἱστορικὴ διατήρησή του. Παραταῦτα τὸ χάρισμα παραμένει τοπικὰ καὶ χρονικὰ ἀπεριόριστο ἀλλὰ καὶ οὐσιαστικὰ ἀχώρητο σὲ ὁποιονδήποτε θεσμό.

Ὁ Χριστὸς παρουσίασε τὴν χάρη τοῦ Θεοῦ μέσα στὸν κόσμο καὶ τὴν ἱστορία· ἔφερε τὴν χάρη μέσα στὴν φύση, τὸ ἄκτιστο μέσα στὸν χῶρο καὶ τὸν χρόνο. Ἡ χάρη αὐτὴ προσφέρεται στὸν ἄνθρωπο μὲ τὴν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία ὑπάρχει μέσα στὸν κόσμο ὡς «θεσμός». Ταυτόχρονα ὅμως ἡ Ἐκκλησία εἶναι «κοινωνία τῆς θεώσεως». Τὰ δύο αὐτὰ φαίνονται ἀντιφατικά. Ἡ κοινωνία τῆς θεώσεως εἶναι ἀπὸ τὴν φύση της χαρισματική, ἐνῶ ὁ θεσμὸς εἶναι κτιστὸ κατασκεύασμα. Ἡ χαρισματικὴ κοινωνία δὲν περιορίζεται σὲ θεσμούς. Ἀλλὰ ἡ διατήρησή της στὴν ἱστορία ἐπιβάλλει τὴν θεσμοποίησή της. Ἔτσι δημιουργεῖται ἡ ἀνάγκη τῆς συνθέσεως θεσμοῦ καὶ χαρίσματος ἢ τῆς θεσμοποιήσεως τοῦ χαρίσματος.

Ἡ Ἐκκλησία λειτουργεῖ μέσα στὴν ἱστορία ὡς «χαρισματικὸς θεσμός»· ὡς θεσμοποιημένη χαρισματικὴ κοινωνία ἢ «κοινωνία τῆς θεώσεως». Ὁ θεσμὸς καὶ τὸ χάρισμα συνυπάρχουν ἐξαρχῆς στὴν Ἐκκλησία. Τὸ φαινόμενο αὐτὸ εἶναι ἰδιαίτερα λεπτό, καὶ ἀπαιτεῖ μεγάλη διάκριση καὶ εὐαίσθητους χειρισμοὺς γιὰ τὴν σωστὴ προσέγγιση καὶ διαφύλαξή του. Καὶ τὸ χρέος τῶν πιστῶν, εἰδικότερα μάλιστα τῶν ποιμένων τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι νὰ διατηροῦν τὴν ἰσορροπία μεταξὺ θεσμοῦ καὶ χαρίσματος, καὶ νὰ ἀποφεύγουν τὴν διολίσθηση πρὸς τὴν μία ἢ τὴν ἄλλη πλευρά, ὥστε νὰ διασφαλίζεται ἡ ἁρμονικὴ συλλειτουργία τους.

Ἤδη ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἐκπρόσωποι τοῦ θεσμοῦ ἦταν οἱ ἱερεῖς καὶ τοῦ προσωπικοῦ χαρίσματος οἱ προφῆτες. Τὸ ἴδιο σχεδὸν παρατηρεῖται καὶ στὴν Ἐκκλησία. Οἱ ἱερεῖς ἔχουν τὸ θεσμοποιημένο χάρισμα ποὺ μεταδίδεται μὲ τὴν χειροτονία, ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ οἱ χαρισματοῦχοι μὲ τὰ προσωπικά τους μὴ θεσμοποιημένα χαρίσματα. Αὐτὸ βέβαια δὲν σημαίνει καθόλου ὅτι οἱ ἱερεῖς περιορίζονται ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο στὸ θεσμοποιημένο χάρισμα, οὔτε ὅτι οἱ μὴ χειροτονημένοι χαρισματοῦχοι δὲν ἔχουν σχέση μὲ τὸ χάρισμα αὐτό. Ἄλλωστε ὁλόκληρο τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας, ὁλόκληρος ὁ λαὸς τοῦ Θεοῦ, κληρικοὶ καὶ λαϊκοί, ἄνδρες καὶ γυναῖκες, συνιστοῦν τὸ «βασίλειον ἱεράτευμα», ποὺ ἀνήκει στὸν θεσμὸ τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἔχει χαρισματικὸ χαρακτήρα καὶ ἱεραποστολικὸ προορισμό¹. Κοινὴ πηγὴ ὅλων τῶν χαρισμάτων καὶ τῶν θεσμῶν τῆς Ἐκκλησίας εἶναι τὸ Ἅγιο Πνεῦμα: «Πάντα χορηγεῖ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον· βρύει προφητείας, ἱερέας τελειοῖ...ὅλον συγκροτεῖ τὸν θεσμὸν τῆς Ἐκκλησίας»².

Μὲ τὴν θεσμοποίηση καὶ τὴν τυποποίηση τοῦ χαρίσματος, ἀλλὰ καὶ γενικότερα τῆς χριστιανικῆς ἀλήθειας καὶ ζωῆς, δημιουργοῦνται καὶ σοβαρὰ προβλήματα. Ἡ ἀλήθεια ποὺ ἀποτυπώνεται σὲ θεσμοὺς καὶ προσφέρεται μὲ ἀνθρώπινα μέσα καὶ σχήματα περιορίζεται ὡς ἕνα βαθμὸ ἀπὸ αὐτά, ἢ καὶ ταυτίζεται ἀπὸ ὁρισμένους μὲ αὐτά. Ἐξάλλου ἡ ζωὴ ποὺ ἐκδιπλώνεται μέσα σὲ θεσμοὺς χάνει ὡς ἕνα βαθμὸ τὴν ἀμεσότητα καὶ τὴν ἐλευθερία της. Ἔτσι ὅμως μπορεῖ εὔκολα νὰ παρεμποδιστεῖ ἡ προκοπὴ τῶν πιστῶν στὴν ἐν Χριστῷ ἐλευθερία, ἢ καὶ νὰ προκληθεῖ ἀλλοίωση τοῦ πνεύματος τοῦ Χριστιανισμοῦ.

Ὁ μονομερὴς τονισμὸς τοῦ θεσμοῦ καλλιεργεῖ τὸν εὐσεβισμό, ἐνῶ ὁ ἀποκλειστικὸς περιορισμὸς σὲ αὐτὸν ὁδηγεῖ εὔκολα στὸν φονταμενταλισμό. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ὁ μονομερὴς τονισμὸς τοῦ χαρίσματος δημιουργεῖ προβλήματα ἑνότητας στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ ἡ ἀποκλειστικὴ ἀναφορὰ σὲ αὐτὸ ὁδηγεῖ στὶς «χαρισματικὲς αἱρέσεις». Τὸ χάρισμα ἔχει κεφαλαιώδη σπουδαιότητα γιὰ τὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἀπουσία του ἀκυρώνει τὸ ἔργο της. Ἀλλὰ καὶ ὁ θεσμὸς ἔχει κεφαλαιώδη σπουδαιότητα γιὰ τὴν διατήρηση τῆς Ἐκκλησίας. Χωρὶς αὐτὸν φαλκιδεύεται ἡ ἱστορικὴ ἐπιβίωσή της. Μόνο μὲ τὴν ἁρμονικὴ συνύπαρξη καὶ συλλειτουργία τοῦ θεσμοῦ καὶ τοῦ χαρίσματος διασφαλίζονται ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας.

Σὲ μιὰ περίοδο ὑπερτονισμοῦ τῶν ἐκκλησιαστικῶν θεσμῶν, ὅπως ἦταν ὁ ἑνδέκατος αἰώνας, ὁ τρίτος κατὰ χρονολογικὴ σειρὰ θεολόγος τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ ὅσιος Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος, ἀλλὰ καὶ ἀκολούθως ὁ μαθητής του Νικήτας ὁ Στηθάτος πρόβαλαν μὲ ἔμφαση τὸν χαρισματικὸ χαρακτήρα τῆς Ἐκκλησίας τείνοντας ὣς τὴν ἀμφισβήτηση τῆς ἀξίας τῶν καθιερωμένων θεσμικῶν φορέων, ὅταν αὐτοὶ δὲν διαθέτουν τὸ ἀντίστοιχο χάρισμα. Εἰδικότερα ὁ Νικήτας Στηθάτος συνδέοντας κάθε βαθμίδα θεσμικῆς διακρίσεως στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱεραρχία μὲ χαρισματικὴ διάκριση, καὶ ἀμφισβητώντας τὴν ἀξία της, ὅταν αὐτὴ δὲν συμβαδίζει μὲ τὴν ἀντίστοιχη χαρισματικὴ διάκριση, γράφει: «Ὁ γοῦν ἐν ἐπιστήμῃ γεγονὼς τῶν τοιούτων, οὗτος, ὡς ἔφθην εἰπών, ἱεράρχης, οὗτος ἐπίσκοπος ἀληθής, κἂν μὴ παρὰ τῶν ἀνθρώπων ἐπίσκοπος καὶ ἱεράρχης κεχειροτόνηται...Ὁ δέ γε τούτων ἀμύητος...ψευδώνυμος ὄντως, κἂν τῇ χειροτονίᾳ μέγα φρονῇ καὶ τῷ ἀξιώματι τῶν ἄλλων ἁπάντων ὑπερκαθέζηται καὶ καταμωκᾶται τούτων καὶ κατεπαίρηται»³.

Ἐδῶ, ὅπως γίνεται φανερό, ὁ θεσμὸς συνδέεται σὲ τέτοιον βαθμὸ μὲ τὸ χάρισμα, ὥστε, ὅταν αὐτὸ λείπει, ὁ φορέας νὰ θεωρεῖται ψευδώνυμος. Ἔτσι ὁ κληρικὸς ὁποιουδήποτε βαθμοῦ, ποὺ δὲν διαθέτει τὸ ἀνάλογο γιὰ τὸν ἱερατικὸ βαθμό του χάρισμα, χαρακτηρίζεται ὡς «ψευδώνυμος», ἔστω καὶ ἂν ἔχει τὴν κανονικὴ θεσμικὴ χειροτονία. Ἀκόμα τολμηρότερη μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ ἡ θέση του ὅτι, αὐτὸς ποὺ διαθέτει τὸ ἀπαιτούμενο γιὰ κάποια ἱερατικὴ βαθμίδα χάρισμα, ἔχει καὶ τὸ ἀξίωμα τῆς βαθμίδας αὐτῆς, ἔστω καὶ ἂν δὲν ἔλαβε ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους τὴν θεσμικὴ αὐτὴ διάκριση. Μέσα στὴν προοπτικὴ αὐτὴ τοποθετεῖ ὁ Στηθάτος καὶ τὴν σύσταση τοῦ Ἀποστόλου Παύλου πρὸς τὸν Τιμόθεο: «Μὴ ἀμέλει τοῦ ἐν σοὶ χαρίσματος, ὃ ἐδόθη σοι διὰ προφητείας μετὰ ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν τοῦ πρεσβυτερίου»⁴. Ἡ ἀμέλεια δηλαδὴ τοῦ χαρίσματος ἀπὸ τὸ πρόσωπο, ποὺ κατέχει κάποια θεσμικὴ θέση μέσα στὴν Ἐκκλησία, φαλκιδεύει τὴν θεσμική του ἰδιότητα. Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν σύσταση αὐτὴ τοῦ Ἀποστόλου Παύλου γίνεται προφανὴς ἡ ἄμεση σχέση τοῦ προσωπικοῦ μὲ τὸ θεσμοποιημένο χάρισμα

Ἐξάλλου ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς συνδέει ἄρρηκτα τὸν θεσμὸ μὲ τὴν ἀλήθεια. Ἡ Ἐκκλησία, λέει, ἀποτελεῖ κατὰ τοὺς λόγους τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, «στύλον καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας»⁵. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ μετοχὴ στὴν Ἐκκλησία εἶναι καὶ μετοχὴ στὴν ἀλήθεια· εἶναι σύνδεση καὶ κοινωνία μὲ τὴν ἄκτιστη καὶ θεοποιὸ χάρη της.Ὅποιος λοιπὸν ἀνήκει στὴν Ἐκκλησία, συμφωνεῖ μὲ τὴν ἀλήθεια. Καὶ ὅποιος δὲν συμφωνεῖ μὲ τὴν ἀλήθεια, δὲν ἀνήκει στὴν Ἐκκλησία: «Οἱ τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας τῆς ἀληθείας εἰσί· καὶ οἱ μὴ τῆς ἀληθείας ὄντες οὐδὲ τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας εἰσίν»⁶. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος διακόπτει τὴν σχέση του μὲ τὴν ἀλήθεια, διακόπτει καὶ τὴν σχέση του μὲ τὴν χάρη τοῦ Θεοῦ, ὁπότε παύει νὰ εἶναι μέλος τῆς Ἐκκλησίας.

Στὸν θεσμὸ ὑπάρχει ὁ ἄνθρωπος ὡς ἐντεταγμένο ἄτομο. Στὸ χάρισμα προβάλλει ὡς ἐλεύθερο πρόσωπο, ὡς ὑπόσταση. Γιὰ τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα εἶναι ἀπαραίτητα καὶ τὰ δύο· καὶ ὁ θεσμὸς καὶ τὸ χάρισμα. Μὲ τὴν συνύπαρξή τους διασφαλίζεται ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ διαχρονική της παράδοση. Αὐτὸ ὅμως ἐπιβάλλει διαρκὴ φροντίδα γιὰ τὴν διατήρηση τῆς ἰσόρροπης ἑνότητας θεσμοῦ καὶ χαρίσματος. Καὶ γιὰ νὰ μὴ συνθλίβεται ὁ ἄνθρωπος στὸν θεσμὸ ὡς ἄτομο, ἀλλὰ νὰ μπορεῖ νὰ ἀνοίγεται ὡς πρόσωπο στὴν ἐλευθερία τοῦ Πνεύματος, πρέπει νὰ μὴ προσκολλᾶται στὸ αἰσθητό, ἀλλὰ νὰ προχωρεῖ στὸ ὑπεραισθητό· νὰ ἀνάγεται ἀπὸ τὸν θεσμὸ στὴν χάρη.

Μπορεῖ ἡ σύνδεση θεσμοῦ καὶ χαρίσματος νὰ παραβληθεῖ μὲ τὸ μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως. Καὶ ἡ ἀναγωγὴ ἀπὸ τὸν θεσμὸ στὴν χάρη μπορεῖ νὰ παραλληλιστεῖ μὲ τὴν ἀναγωγὴ ἀπὸ τὴν θεώρηση τοῦ Χριστοῦ ὡς ἀνθρώπου στὴν θεώρησή του ὡς Κυρίου τῆς δόξας. Ἡ ὡρίμανση τοῦ πιστοῦ στὴν πνευματικὴ ζωὴ συμβαδίζει μὲ τὴν βαθμιαία μετάβασή του ἀπὸ τὸ ἐπίπεδο τοῦ θεσμοῦ στὸ ἐπίπεδο τῆς χάριτος. Αὐτὸ στὴν πράξη τῆς πνευματικῆς ζωῆς βιώνεται ὡς μετάβαση ἀπὸ τὴν πειθαρχία στὴν ἐλευθερία, ἀπὸ τὸ γράμμα στὸ πνεῦμα.

Ἡ σύνδεση θεσμοῦ καὶ χαρίσματος, ὅπως καὶ ἡ ἀναγωγὴ ἀπὸ τὸν θεσμὸ στὴν χάρη προκαλεῖ καὶ μπορεῖ εὔκολα νὰ σκανδαλίσει τὸν ἀνθρώπινο νοῦ ποὺ παραμένει προσηλωμένος στὰ αἰσθητά, ὅπως προκάλεσε καὶ σκανδάλισε τοὺς Ἰουδαίους ἡ μετάβαση τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας του ἀπὸ τὸν νόμο στὴν χάρη. Ὁ νόμος, ποὺ ἀποτελεῖ σκιὰ τῆς ἀλήθειας, «ἐδόθη» διὰ τοῦ Μωυσέως γιὰ νὰ τηρηθεῖ. Ἡ χάρη, ποὺ εἶναι ἡ ἴδια ἡ ἀλήθεια, δὲν δόθηκε μὲ κάποιον ἐνδιάμεσο τρόπο ἢ μὲ κάποιον μεσολαβητή, ἀλλὰ «ἐγένετο», δηλαδὴ φανερώθηκε ἄμεσα στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ γιὰ νὰ βιωθεῖ: «Ὁ νόμος διὰ Μωϋσέως ἐδόθη, ἡ χάρις καὶ ἡ ἀλήθεια διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐγένετο»⁷.

Ὁ νόμος ὡς θεσμὸς δὲν ἀντιμετωπίζει τοὺς ἀνθρώπους ὡς πρόσωπα ἀλλὰ ὡς ἄτομα· ἐπιβάλλει σὲ ὅλους ἀδιακρίτως κανόνες γιὰ ὑποταγὴ καὶ συμμόρφωση. Ἀκόμα καὶ οἱ ἐξειδικεύσεις του ἔχουν ἀπρόσωπο χαρακτήρα. Τὸ χάρισμα διακρίνει τοὺς ἀνθρώπους προσωπικά· διανοίγει στὸν καθένα τὸν χῶρο τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας. Μὲ τὸ χάρισμα κάθε πρόσωπο εἶναι μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο ὡς φορέας μιᾶς προσωπικὰ βιωμένης ἀλήθειας. Στὴν ἐν κοινωνίᾳ ζωὴ χρειάζονται καὶ τὰ δύο· καὶ ὁ θεσμὸς καὶ τὸ χάρισμα. Μόνο ὅταν αὐτὰ συνυπάρχουν καὶ συλλειτουργοῦν ἁρμονικά, διαφυλάσσεται ἡ εἰρήνη καὶ ἡ διαχρονικότητα στὴν ἐν κοινωνίᾳ ζωή.

Γιὰ τὴν ἁρμονικὴ ὅμως αὐτὴ συνύπαρξη καὶ συλλειτουργία ἀπαιτοῦνται δύο βασικὰ πράγματα: α) ἡ διαφύλαξη τοῦ θεσμοῦ ἀπὸ τὴν αὐθαιρεσία τοῦ ἀνθρώπου, καὶ β) ἡ προάσπιση τῆς μοναδικότητας τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου ἀπὸ τὴν γενικότητα τοῦ θεσμοῦ. Τὸ πρῶτο μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ, χωρὶς νὰ παραβλάψει τὸ δεύτερο, μὲ τὴν θετικὴ ἀξιοποίηση τῆς γενικότητας τοῦ θεσμοῦ. Ὁ θεσμὸς ἀπαιτεῖ πειθαρχία καὶ συμμόρφωση. Ἡ θετικὴ ἀξιοποίησή του στὴν πνευματικὴ ζωὴ γίνεται, ὅταν ἡ πειθαρχία μεταβάλλεται σὲ ἐλεύθερη ὑπακοή. Βασικὴ ἐπιδίωξη ἄλλωστε τῆς χριστιανικῆς ἀσκήσεως εἶναι ἡ καταπολέμηση τῆς φιλαυτίας, ποὺ περνάει μέσα ἀπὸ τὴν κένωση τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδὴ μέσα ἀπὸ τὸν ἀφανισμὸ τοῦ ἀτομισμοῦ του. Ἔτσι γίνεται δυνατὴ καὶ ἡ ἀνάδειξή του σὲ πρόσωπο «κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν» Θεοῦ. Τὸ δεύτερο μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ, χωρὶς νὰ ὑποσκάψει τὸ πρῶτο, μὲ τὴν ἀνάδειξη τῆς καθολικότητος τοῦ προσώπου· μὲ τὴν κενωτικὴ ἀνύψωσή του σὲ παγκόσμιο ἄνθρωπο, σὲ φορέα τοῦ πανανθρώπινου εἶναι⁸.

Ἡ χριστιανικὴ ζωὴ στὸ σύνολό της, ὡς θεσμὸς καὶ ὡς χάρη, εἶναι ἕνα μυστήριο. Εἶναι τὸ μυστήριο τῆς ἐνανθρωπήσεως, βιούμενο σὲ ἀντίστροφη κατεύθυνση ὡς μυστήριο τῆς θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Θεὸς ἔγινε ἄνθρωπος, γιὰ νὰ κάνει τὸν ἄνθρωπο θεό. Τὸ μυστήριο αὐτὸ φανερώνεται καὶ βιώνεται μέσα στὸν θεσμὸ τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ ὑπερβάλλει κάθε θεσμό, ὅπως καὶ τὴν ἴδια τὴν Ἐκκλησία ὡς θεσμό, γιατί ἀνάγεται στὴν βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Αὐτὸ δὲν μειώνει καθόλου τὸν