Stap voor stap veranderen: Een orthodoxe priester verkent de Twaalf Stappen van AA

By Vader Meletios Webber

Stap voor Stap veranderen: een orthodoxe priester verkent de Twaalf Stappen van AA

Verslavingen en moeiten met verleidingen vieren hoogtij in onze cultuur. Vader Meletios Webber, een orthodoxe priester met een doctoraat in counseling, leert ons in dit boek verslaving te begrijpen en verkent manieren om ze te boven te komen. Hij legt de Twaalf Stappen van de Gemeenschap van Anonieme Alcoholisten duidelijk en helder uit, en door de Twaalf Stappen te koppelen aan de kern van de orthodoxe theologie, laat Vader Meletios zien dat de Twaalf Stappen niet alleen voor orthodoxe, maar voor vele christenen relevant zijn. Ook laat hij aan de hand van voorbeelden uit het leven van de Orthodoxe Kerk zien hoe de Stappen een belangrijk hulpmiddel kunnen bij het bewandelen van ons eigen geestelijke pad.

Inclusief voorwoord door Metropoliet Kallistos Ware.

Vader Meletios Webbers Stap voor Stap veranderen geeft de visie en de praktijk weer van Twaalf Stappen programma’s die gericht zijn op het herstel van verslavingen in het algemeen, en alcoholverslavingen in het bijzonder. Hij legt op een duidelijke, overtuigende manier en met een persoonlijke inzet de link tussen de Stappen en de spiritualiteit van de Orthodoxe Kerk. Dit is een boek dat voor veel verslaafden en hun naasten waardevol zal zijn. Het is oprecht, puur en verrijkend.

Vader Thomas Hopko, Emeritus Deken, St. Vladimir’s Seminarie; auteur en spreker.

Juist op de momenten waarop ik het diepst gezonden was, heeft mijn noodkreet de aandacht van Gods genade getrokken. Dit boek gaat over de spiritualiteit van het onvolmaakte. Stap voor Stap veranderen is helder en eenvoudig geschreven, door een man die weet dat ‘God de stem van ons gebed alleen uit onze noodkreet uit de diepten hoort.’

Vader John Chryssavgis, Professor Theologie, Holy Cross; auteur en spreker.

Stap voor Stap veranderen is een heel eenvoudig en makkelijk te lezen boek dat de spijker op de kop slaat als het gaat om problemen met alcoholisme en het oplossen ervan. Ik denk dat iedereen er baat bij zal hebben dit boek te lezen, iets dat ik alle orthodoxe christenen aanraad.

Floyd Frantz, CAC, St. Dimitrie verslavingszorg & behandelcentrum, Roemenië.

• Language: Nederlands
• Publisher: Orthodox Logos
• Release date: Jan 1, 2022
• ISBN: 9781914337215

Book preview

Deel 1

Het probleem met verslaving en een overzicht van de Twaalf Stappen

Het probleem met verslaving en een overzicht van de Twaalf Stappen

---

En niet veel dagen daarna maakte de jongste zoon alles te gelde en reisde weg naar een ver land en verkwistte daar zijn vermogen in een losbandig leven.

En toen hij er alles doorgebracht had, kwam er een zware hongersnood in dat land en begon hij gebrek te lijden.

En hij ging heen en vervoegde zich bij één van de burgers van dat land, en die stuurde hem naar zijn akkers om de varkens te weiden.

En hij verlangde ernaar zijn buik te vullen met de schillen, die de varkens aten, maar niemand gaf hem die

(Lukas 15: 13-16).

Hoofdstuk 1

Introductie van de Twaalf Stappen

In de tweede helft van de jaren ‘30 kwam er een klein groepje alcoholisten bijeen om samen een probleem aan te pakken dat niemand tot dan toe had weten op te lossen: hoe ze van hun eigen alcoholverslaving af konden komen. Na een paar valse starts begonnen ze beter te worden, of (zoals zij het zeiden) te herstellen. Ze ontdekten dat wanneer ze een bepaalde manier van werken volgden, ze de negatieve spiraal waar hun leven in terecht was gekomen om konden buigen en, dag aan dag, konden leven zonder alcohol te moeten drinken.

Vervolgens werden de Twaalf Stappen opgeschreven, om het proces te beschrijven aan de hand van welke deze mensen in staat waren geweest zich te bevrijden van de plaag waaronder zij zo lang geleden hadden. Dit experiment, waarin alcoholisten hun eigen toestand onder ogen zagen en verantwoordelijkheid namen voor hun eigen herstel, bleek ongekend veel succes te hebben. Eeuwenlang waren er andere pogingen gedaan, grotendeels vruchteloos en nutteloos, waarbij het doel was geweest alcoholisme in anderen aan te pakken.

Voor een alcoholist die voor het eerst AA binnenstapt is het nauwelijks van belang hoe de Stappen ontwikkeld en opgeschreven zijn, of aan welk filosofisch gedachtegoed ze ontsprongen zijn. Wat voor zo iemand belangrijk is (en voor iedereen die overweegt de Stappen te gebruiken) is dat waar het verslaving aangaat, de Stappen een weg naar herstel beschrijven die overduidelijk meer succes heeft gehad dan vrijwel alle andere behandelingen samen.

Hoewel ze zich er op dat moment niet van bewust waren, zou de handelswijze van die eerste leden voor een enorme omwenteling zorgen in de manier waarop de samenleving over verslaving in het algemeen, en alcoholisme in het bijzonder, denkt. De oprichters van de AA en hun beste vrienden begonnen te praten en te schrijven over hoe zij van hun alcoholisme herstelden en hoe zij alcoholisme zijn gaan erkennen als een levensgevaarlijke, fysieke ziekte. Deze manier van denken stond haaks op wat door de geschiedenis van de mensheid heen steeds was aangenomen: dat alcoholisme een morele zwakte was, of gewoon een zonde. In de daaropvolgende jaren erkende de medische wetenschap grotendeels het gelijk van de AA over de aard van deze ziekte. Alcoholisme is een fysieke ziekte in die zin dat het duidelijk definieerbare fysieke kenmerken, een oorzaak, een verloop en een behandeling heeft. Langzaamaan werd het mogelijk alcoholisme als iets te zien dat behandeld kon worden, niet iets dat afgeschreven moest worden als crimineel gedrag of een zwakte van het menselijke onverstand.

Maar – en dat is het verrassende – de behandeling van deze ziekte bleek totaal anders dan het gebruikelijke, medische model. Recepten voor medicijnen, operaties en andere ingrepen spelen weinig tot geen rol bij de behandeling van alcoholisme. Natuurlijk heeft de ziekte ook gevolgen voor het mentale welzijn. Wanneer alcoholisme wordt behandeld, verbeteren de lichamelijke en mentale conditie ook.

Ook dat is nog steeds niet het hele verhaal, want de gebruikelijke behandelingen in de geestelijke gezondheidszorg werken ook niet.

Het meest verrassend is dat de meest succesvolle behandeling van deze lichamelijke en mentale ziekte, een spiritueel karakter blijkt te hebben. Dit woord, ‘spiritueel’, is moeilijk in één zin te vatten. Het is makkelijker te herkennen en ervaren dan te definiëren, maar meestal wordt er iets mee bedoelt dat te maken heeft met onze verbintenis met God en met de rest van het heelal. Dit concept wordt in hoofdstuk 5 verder uitgewerkt.

Er is nog een andere kant aan deze zaak die goed bekeken moet worden, ook al is dat voor mensen die zichzelf religieus noemen vaak ongemakkelijk. Het is redelijk duidelijk geworden dat wanneer deze ‘spirituele’ behandeling te religieus wordt, het genezingsproces stopt. Kort gezegd, als deze spirituele behandeling te religieus wordt, krijgt het nauwelijks de kans te beginnen. Wil de behandeling succes hebben, dan moet het gebaseerd zijn op een spiritualiteit die geen religieuze overtuiging is geworden. Een spiritualiteit waarin God Zelf anoniem blijft.

Dit ogenschijnlijke zwakke punt in het programma blijkt juist de bron te zijn van haar grootste kracht, hoewel het in eerste instantie enorm frustrerend kan zijn voor mensen met een sterke religieuze overtuiging. Deze spiritualiteit vormt zelfs een sterke basis voor een religieus geloof dat daarop kan worden gebouwd. Er zijn hele belangrijke redenen voor dit vreemde verschijnsel, en de onderliggende bedoeling van dit boek is niet enkel om uit te leggen waarom dat zo is en waarom AA zo te werk moet gaan, maar ook hoe dit verschijnsel gebruikt kan worden om de spiritualiteit van de persoon te versterken en te ontwikkelen binnen zijn of haar eigen religieuze traditie.

Het verhaal van de eerste leden van de AA is zo intrigerend dat het wat meer aandacht verdient. Het begon allemaal in het midden van de jaren ‘30, toen twee mannen, een dokter en een beurshandelaar, allebei ernstig ziek, begonnen te herstellen van de ziekte alcoholisme die hen naar het graf dreigde te slepen. Aan hun lot overgelaten door de medische wetenschap, en hooguit getolereerd door de mensen die het meest van hen hielden, zetten beide mannen voet op het pad waardoor ze niet alleen ophielden met drinken (één dag tegelijk), maar waardoor ze ook in staat waren spiritueel te groeien en iets van hun waardigheid en doel in het leven, waar hun ziekte hen van had beroofd, terug te winnen.

Een van de mannen, die in de wereld van de AA bekendstaat als ‘Bill W’, heeft in grote lijnen opgeschreven wat ze hebben gedaan. Tegen de tijd dat hij hun verhaal opschreef, hadden die twee mannen al gezelschap gekregen in hun herstel van een heleboel anderen, zowel mannen als vrouwen, die allemaal op een gegeven moment door de rest van de wereld als hopeloze alcoholisten waren opgegeven.

Wie kijkt naar wat Bill W. geschreven heeft, komt een aantal verrassende dingen tegen. Wie een lijst manieren verwacht om op te houden met drinken, staat een teleurstelling te wachten. Zo ziet het programma van Anonieme Alcoholisten er in hoofdstuk 5, Hoe het werkt, uit:

Dit zijn de stappen die wij ondernamen en die wij u voorleggen als herstelprogramma:

1. Wij hebben toegegeven dat wij machteloos stonden tegenover alcohol — dat ons leven stuurloos was geworden.

2. Wij zijn gaan geloven dat een Macht groter dan onszelf ons weer geestelijk gezond kon maken.

3. Wij hebben het besluit genomen onze wil en ons leven toe te vertrouwen aan de hoede van God, zoals wij Hem persoonlijk opvatten.

4. Wij hebben een diepgaande en onbevreesde morele inventaris van onszelf opgemaakt.

5. Wij hebben tegenover God, tegenover onszelf en tegenover een ander persoon de juiste aard van onze misstappen toegegeven.

6. Wij waren volkomen bereid om God al deze karaktergebreken te laten wegnemen.

7. Wij hebben Hem nederig gevraagd onze tekortkomingen weg te nemen.

8. Wij hebben een lijst gemaakt van ieder die wij hadden gekwetst en zijn bereidwillig geworden het bij ieder van hen weer goed te maken.

9. Wij hebben het waar mogelijk rechtstreeks bij deze personen weer goedgemaakt, tenzij dit hen of anderen zou krenken.

10. Wij zijn doorgegaan met het opmaken van onze persoonlijke inventaris, en als wij fout waren, hebben wij dat onmiddellijk toegegeven.

11. Wij hebben ernaar gestreefd, door gebed en bezinning, om ons bewuste contact met God, zoals wij Hem persoonlijk opvatten, te verbeteren, en wij bidden om Zijn wil jegens ons te mogen kennen en om de kracht te mogen ontvangen om deze uit te voeren.

12. Bij het geestelijk ontwaken als gevolg van deze stappen, hebben wij getracht deze boodschap aan alcoholisten door te geven en deze beginselen bij al ons doen en laten toe te passen. ¹

Wat direct opvalt is dat de Stappen alcohol nauwelijks noemen, en niet direct iets zeggen over hoe te stoppen met drinken. Er wordt niets gezegd over naar bijeenkomsten gaan of een sponsor zoeken, niets over wegblijven uit cafés en bij feestjes; ze dreigen nergens mee en geven geen advies. Er is geen Stap die zegt: 1. Houdt op met drinken. 2. Ga naar bijeenkomsten van de AA. 3. Blijf bezig, maar zorg dat je niet moe wordt. Feitelijk komt het hele probleem, afgezien van ‘alcohol’ in Stap 1 en ‘alcoholisten’ in Stap 12, helemaal niet ter sprake.

De Stappen sommen eigenlijk alleen maar een aantal dingen op die sommige mensen gedaan hebben, en die dingen zijn volledig spiritueel van aard.

Dat was absoluut een nieuwe aanpak, en geheel anders dan alles wat er in het verleden was geprobeerd. Het leek te werken — in ieder geval bij sommigen — en dat was al een veel beter resultaat dan er ooit was behaald.

De groep die ontstond rondom de eerste twee mannen (Bill W. en Dokter Bob) is nu uitgegroeid tot een Gemeenschap met miljoenen leden in bijna elk land ter wereld. De literatuur van AA is in vele talen vertaald en beschikbaar gesteld aan de mensen die het nodig hebben. Het meest recent is de behoefte binnen de landen van de voormalige Sovjet-Unie aan de ervaring, kracht en hoop die AA biedt.

Hoewel de Stappen hun oorsprong vinden in de ervaringen van degenen die dodelijk ziek waren van alcoholisme, werden ze bijna onmiddellijk aangepast voor de familie (meestal de vrouw) en vrienden van die alcoholisten. Het doel hiervan was de familie en vrienden van alcoholisten aan te moedigen aan hun eigen spirituele ontwikkeling te werken en niet (zoals je zou verwachten) om de alcoholist te laten ophouden met drinken. Al-Anon en Alateen zijn nog steeds zeer actieve gemeenschappen, bedoeld voor respectievelijk de familieleden, vrienden en kinderen van alcoholisten. Iedere Gemeenschap heeft zijn eigen gelijksoortige organisatie die apart wordt gehouden van de organisatie van de AA.

Nog later werden de Twaalf Stappen aangepast voor gebruik door een groot aantal anderen die ontdekten dat de stappen zoals beschreven mogelijkheden voor herstel boden van een heel scala aan verslavingen en gedragingen. Elk van die verslavingen maakte het leven moeilijk, zo niet ondraaglijk. Gemeenschappen die zich richtten op gokken, seksverslaving, eetproblemen, herstel van incest en andere traumatische ervaringen hebben allemaal veel baat gehad bij het gebruik van de Twaalf Stappen om hun leden aan te moedigen een pad naar spiritueel herstel te vinden en te volgen.

In dit boek wordt vooral het leven en de ervaring van de Anonieme Alcoholisten als voorbeeld gebruikt om het belang van elk van de Stappen uit te leggen. Binnen de verslavingswereld neemt alcoholisme een speciale plek in als de ‘oudere broer’. Niettemin kan alles wat er binnen de context van alcoholisme wordt gezegd moeiteloos worden vertaald naar andere verslavingen en gedragingen en daarna — met een iets bredere toepassing — biedt het inzicht aan alle mensen die van goede wil zijn.

De Gemeenschap van Anonieme Alcoholisten is geen kerk. Ze heeft geen religieuze leerstellingen, geen schriften, geen heiligen en geen priesterschap. Ze kent geen inwijding, diensten, sacramenten noch feestdagen. Ze biedt haar leden geen redding aan en houdt zich niet bezig met een leven na de dood. Ze zegent niemand. Wat AA wel biedt is nuchterheid, en dat biedt ze aan aan iedereen die wil stoppen met drinken.

Toch hebben de Gemeenschap van AA en de Twaalf Stappen een duidelijk religieuze ondertoon. God wordt vaak in de bijeenkomsten en in de literatuur genoemd. De Stappen zelf spreken over vergeving, over tekortkomingen en verzoening. Ze spreken zelfs over gebed en meditatie. Hoewel dit het geval is, benadrukt AA toch dat deze dingen niet ‘religieus’ maar ‘spiritueel’ zijn. De weg van de AA staat open voor iedereen die het nodig heeft. Religie moeten de leden van de Gemeenschap elders zoeken, en in de praktijk worden ze aangemoedigd om dat ook inderdaad te doen. AA stelt geen enkele eis aan de invloed die welke religie dan ook op een van haar leden uitoefent, zolang die eisen maar niet in conflict komen met de enige voorwaarde voor lidmaatschap van de AA: het ‘verlangen te stoppen met drinken’. Hoe dat principe verder tot zijn recht komt in de praktijk van de religieuze overtuiging van die alcoholist, daar mag het individu zelf invulling aan geven.

Het is dus noodzakelijk om uit te leggen hoe AA de termen ‘religieus’ en ‘spiritueel’ precies definieert. Het is belangrijk dit onderscheid te maken om het belang ervan beter te begrijpen, vooral ook omdat de meeste religieuze mensen de twee woorden op ongeveer dezelfde manier gebruiken. Toen de leden van AA begonnen het herstelproces in woorden te vatten, zijn deze twee termen uit elkaar gegroeid om weer te geven wat de leden van AA in de praktijk ervaren hebben. Het is van vitaal belang dat mensen met sterke religieuze tradities (inclusief de orthodoxen) met dit onderscheid in het reine komen wanneer ze bij de Stappen op zoek gaan naar de hulp die ze behoeven.

Het genie van het politieke systeem van de Verenigde Staten ligt in de scheiding van kerk en staat, zodat elk van de twee verder kan met haar eigen taak zonder dat de eeuwige missie en absolute waarden van de Kerk gecompromitteerd worden door de behoeften van de overheid. Zo is ook het onderscheid tussen ‘religieus’ en ‘spiritueel’ het genie van de AA. Het stelt mannen en vrouwen van allerlei religieuze pluimage (of geen enkele) in staat samen te komen voor God (zoals ieder van hen ‘God’ persoonlijk opvat) om een oplossing te vinden voor een levensbedreigende ziekte, en dat te doen zonder de religieuze overtuigingen van wie dan ook aan te vallen of te trachten te veranderen.

Sommige mensen, inclusief leden van de Orthodoxe Kerk, zullen zich hierdoor in hun gevoel van veiligheid wellicht bedreigd voelen. Wanneer iemand zich spiritueel boven anderen verheven voelt (jammer genoeg geen zeldzaamheid), zullen deze gevoelens ook aangevochten worden. Dat kan echter een hele goede uitwerking hebben. Wanneer iemand in alle nederigheid en dankbaarheid een religieuze overtuiging heeft, zal die overtuiging vaak juist versterkt worden, niet aangetast.

Het is belangrijk hier op te merken dat er niet zoiets bestaat als een orthodoxe AA, net zo min als er een katholieke AA, een protestantse AA of een joodse AA is. AA richt zich op alcoholisme, niet op religie. Al vanaf het allereerste begin hebben mensen uit verschillende religieuze tradities met elkaar binnen de Gemeenschap samengewerkt, zelfs in perioden waarin de meeste religieuze groeperingen alle andere religieuze groeperingen met een hoop achterdocht en zelfs openlijke vijandigheid behandelden. Ieder lid is broeder of zuster van elk ander lid op een manier waar zelfs de meest egalitaire politieke filosofieën niet eens van durven dromen. Er heerst meestal een ontspannen, vertrouwelijke sfeer tussen de leden, zelfs wanneer twee mensen elkaar voor het eerst ontmoeten. Het is zelfs zo dat twee mensen die allebei door een hel zijn gegaan meer met elkaar gemeen hebben en een hechtere band ontwikkelen dan wanneer ze tot dezelfde natie of religieuze groepering behoren. Twee mensen die naar hetzelfde herstel streven vinden in elkaar herkenning, ook al gaan ze in hun verdere religieuze leven twee totaal verschillende kanten op. Het feit dat zoiets mogelijk is zonder dat het de relatie verstoort, maakt simpelweg deel uit van het wonder.

De manier waarop de AA is georganiseerd laat wel ruimte dat leden van een bepaalde geloofsgemeenschap hun eigen AA-groep kunnen hebben, zolang ze maar niet officieel onderdeel van die geloofsgemeenschap zijn en openstaan voor iedereen die wil stoppen met drinken. In de praktijk blijkt echter dat het kerndoel van de AA (‘het verlangen te stoppen met drinken’) dergelijke groepen overbodig maakt. Over het algemeen is het zo dat een AA-groep sterker wordt van een grote diversiteit binnen haar gelederen, inclusief diversiteit in religieuze ervaringen. Daar waar er wel dat soort AA-groepen binnen een geloofsgemeenschap zijn gevormd, of waar mensen hun Gemeenschap hebben gevormd gebaseerd op een enkele religieuze overtuiging, zijn die groepen over het algemeen klein en geïsoleerd gebleven. En hoewel ze behoorlijk uitgesproken zijn, blijft hun invloed beperkt vergeleken met de invloed van de AA als geheel.

Er wordt wel gezegd dat het genie van de Amerikanen ligt in hun praktische instelling, en dat het de Amerikanen zijn die erin uitblinken een theorie op te pikken en die in de praktijk uit te werken. Dat is zeker waar als het gaat om politieke vrijheid in de achttiende eeuw. Het is zeker ook waar in het geval van de ontwikkeling van herstel van verslaving in de twintigste eeuw. De Stappen zijn een verzameling duidelijke, eeuwenoude ideeën die getuigen van gezond verstand en die uit een groot aantal bronnen verzameld zijn. Ze nemen praktische, voor de hand liggende maatregelen om een doel te bereiken, Stap voor Stap. Ze allemaal tegelijk doen gaat normaal gesproken het menselijk vermogen te boven. In een logische volgorde is het wel heel goed mogelijk ze allemaal te doen, maar één Stap tegelijk.

De onmiskenbare mengeling van spiritualiteit en pragmatisme is een van de meest karakteristieke kenmerken waardoor de Twaalf Stappen zo mooi zijn en zoveel aantrekkingskracht genieten. Het is de belangrijkste reden voor de belangrijke bijdrage die ze leveren aan het leven van de twintigste eeuw en verder.

Het probleem

Verslaving is iets vreselijks en mysterieus. Het vernietigt levens en, erger nog, het vernietigt zielen. Het vernietigt mensen van binnenuit, ruïneert gezinnen en laat de hele wereld een voorbeeld zien van disfunctioneren. De kenmerken van dit disfunctioneren zullen de meeste mensen wel uit hun eigen leven herkennen.

De Twaalf Stappen zijn voortgekomen uit de ervaring van alcoholisten, en daarom is het nuttig de denkwijze van een alcoholist wat nader te bekijken om te zien waarom bepaalde ideeën in de Stappen zijn opgenomen. Hoofdstuk 2 is daaraan gewijd. Natuurlijk zal niet iedere lezer deze alcoholistische karaktertrekken bij zichzelf herkennen of hoeven te onderkennen, maar het kan wel heel nuttig zijn ze te bekijken om het diepere idee achter een bepaalde Stap beter te begrijpen en die kennis toe te passen op ons eigen leven.

Gelukkig is het zo dat alles wat er over alcoholisme gezegd kan worden, ook geldt voor andere vormen van disfunctioneel gedrag in het algemeen en verslavingsgedrag in het bijzonder. Veel mensen komen, ergens in de loop van hun leven, in de problemen op een van de vier vlakken waar de meeste mensen moeite ervaren: geld, voedsel, verslavende drugs en seks. Tijd en persoonlijke macht vormen een vijfde en zesde dimensie. Om het wat hoopvoller uit te drukken: veel mensen komen op een gegeven moment in moeilijkheden vanwege de manier waarop ze met de rest van de wereld omgaan, en het misbruik van tijd, macht, voedsel, seks, verslavende middelen of geld is meestal een symptoom van die moeilijkheden.

Alle verslavingen zijn gevaarlijk, en ze kunnen allen fataal aflopen. Ze vertegenwoordigen een diepe en blijvende verstoring binnen de menselijke persoonlijkheid. De meeste verslaafden willen heel graag van hun verslaving af, maar lijken niet in staat iets te ondernemen om zichzelf ervan de bevrijden. Over het algemeen willen alcoholisten beter worden, en absoluut bevrijd worden van alle pijn en chaos in hun leven. Jammer genoeg willen ze er tegelijkertijd ook niets voor hoeven doen om dat te bereiken, en ze geloven vaak dat ze überhaupt niets kunnen doen om zichzelf te helpen.

De alcoholist heeft in de loop der tijd vrijwel elke manier om onder de kwalijke gevolgen van alcohol uit te komen geprobeerd, en geen van allen hebben gewerkt. Gebed (met of zonder plechtige geloften) zal in de meeste gevallen geen effect hebben gehad. Sommigen zijn het klooster in gegaan om daar het antwoord te zoeken; weer anderen sluiten zich aan bij het Vreemdelingenlegioen. Verhuizen naar een ander huis, naar een andere stad of zelfs een ander land blijkt nooit te werken. Gevangenisstraf werkt zo nu en dan, maar alleen gedurende de periode van opsluiting, en soms zelfs dan niet. Een aantal jaar geleden bezocht ik regelmatig een jongeman op de gesloten afdeling van een groot academisch ziekenhuis in Londen. Hij werd er behandeld voor zijn heroïneverslaving