De verloren sleutels van onze feestdagen

By Alain de Maisonneuve

Dit boek vertelt over de geschiedenis, het symbolisme en de wortels van de traditionele feesten: Kerstmis, Lichtmis, Carnaval, Pasen, de Sint-Jansvuren, Halloween (Allerheiligen).

Vrucht van 25 jaar opzoekingen, beantwoordt het vele vragen over de echte oorsprong en de progressieve assimilatie van deze tradities, die we vieren zonder goed te weten waarom. Kerstmis, bijvoorbeeld: iedereen weet vandaag dat Jezus niet op een 25ste december geboren is. Waarom viert men dan Kerstmis op die datum? Is Allerheiligen écht het christelijke feest van alle heiligen?

Maar wat dit boek uniek maakt is de benadering van het probleem, omdat het vertrekt vanuit een universele traditie. U zal er de mooie geschiedenis van uw cultuur in terugvinden, stammend uit de nacht der tijden en waarvan de lectuur u zal toelaten op de vragen van uw kinderen te antwoorden en u misschien in het diepst van uzelf zal doen afdalen.

• Language: Nederlands
• Publisher: XinXii
• Release date: Dec 17, 2013
• ISBN: 9789090273549

Book preview

uitgever.

Inhoud

Voorwoord

Ten geleide

KERSTMIS

Geboorte van Jezus

Fases van de assimilatie

Wat gebeurt er aan de Kersthemel?

De Heilige Boom

De Kerstspar

De Spar of de Taxus?

De Kerstkleuren

De Kerststronk

En de kerstman?

Sint Nicolaas of kerstman?

Enkele gastronomische tradities

DRIEKONINGEN

En de Drie Koningen?

Het Driekoningenbrood

MARIA-LICHTMIS

Het Feest van de Kaarsen

Kore en de Mysteriën van Eleusis

Van de Wolfgod naar de Lupercalia

Imbolc

Over kaarsen met bepaalde krachten

De traditie van de Pannenkoeken

DE OORSPRONG van CARNAVAL

Het getal 40 en wat het voorstelt

Wat betekent Carnaval?

PASEN

Juliaanse of Gregoriaanse Kalender

De bepaling van de datum van Pasen

De Joodse Pasen

Het Paasei

Een rood ei

De symboliek van het ei

Enkele ongewone aspecten van het Ei

Enkele ongewone eieren

Veelkleurige eieren

DE SINT-JANSVUREN

Het ontsteken

Het Wiel, een Zonnesymbool

De reactie van de Romeinse Kerk

De Assimilatie van de cultus van Mithras

HALLOWEEN

De betekenis van Halloween

Samain

De grijnzende en verlichte pompoenen

De assimilatie van Halloween

ALLERHEILIGEN

De oorsprong

Is Allerheiligen een Christelijk Feest?

Het Keltische christendom

De overdracht

Eigenaardige rites

Besluit

Een laatste woord

De auteur

Bibliografie

Endnotes

Voorwoord

In 1972 aangevat, werd deze kleine speurtocht oorspronkelijk in 1974 uitgegeven in de vorm van een reeks artikelen. Meer dan vijfendertig jaar later, na veel lezen, onderzoeken en verifiëren van ontvangen of ontdekte documenten, vond ik het opportuun om vandaag een bijgewerkte versie voor te stellen.

Het zeer gunstige onthaal van de eerste uitgave, net zoals van de tweede en de derde uitgave van het boek, maakte dat deze zeer snel uitverkocht geraakte. De vele aanmoedigingen enerzijds en nieuwe denkpistes anderzijds gaven me vandaag de kans een nieuwe herziene en aangevulde uitgave aan het publiek voor te stellen.

De hier in alle eenvoud uiteengezette gedachten en principes worden ondersteund door gegevens en informaties van studies uit het verleden en door de ontdekkingen van hedendaagse erudiete onderzoekers die het mogelijk maakten lessen te trekken die meestal ongekend, miskend, vrijwillig of onvrijwillig vergeten waren of verborgen in de schaduw van de vergane tijd.

Het werk echter, met zijn beperkt aantal bladzijden kan geen werk van eruditie noch van historische kritiek zijn. Het is een vulgariserend werk waarin alle bronnen worden vernoemd zonder het probleem van hun comparatieve waarde in acht te nemen. De lezer kan dit alsnog doen als hij de studie van de voorgebrachte thema’s wil uitdiepen.

Om overlading te vermijden en de lectuur van het boek gemakkelijk te houden verdeelde ik het werk in vijf grote delen die de belangrijkste traditionele feesten behandelen. Later kan ik eventueel terugkomen op die waarover ik hier niet spreek. Ik zou daarom zeer blij zijn mochten lezers mij hun opmerkingen laten weten evenals informaties of nieuwe onderzoekspistes. Ik dank ze daarvoor bij voorbaat.

Ten geleide

De feesten geven het ritme aan van de jaarlijkse cyclus van alle godsdienstige- of inwijdingstradities.

In de loop der tijden braken ze de eentonigheid van het gewone leven en schortten de verplichtingen, de gestrengheid, de vermoeidheid en soms de stress of de vernederingen van het werk even op. Ze oefenden een krachtige aantrekking en zelfs fascinatie op het volk uit. Op dit gebied bracht het christendom volledige voldoening door de veelheid en de glans van zijn feesten waarvan vele wettelijk en betaald waren (of gelukkig nog zijn). Het is anderzijds zeker dat christelijke feesten handig door de Kerk ingesteld werden op dezelfde data als heidense feesten, gezien deze zo populair waren, dat ze onuitroeibaar zouden geweest zijn en dat hun verbod totaal ijdel en nutteloos zou geweest zijn.

Het feest is vandaag een vreugdevolle herinnering aan een gebeurtenis of een persoon, die de mens met plezier oproept, los van elke binding met het spirituele verleden van het land. Het beantwoordt eveneens aan de menselijke behoefte om zich uit te drukken en na te denken over verschijnselen die eigen zijn aan de mysteries van de wereld of van het leven in gemeenschap. Het brengt personen, families of gemeenschappen bijeen die, uit gewoonte of uit noodzaak, in het dagelijkse leven van elkaar verwijderd zijn en die zich verenigen voor een feestelijke gebeurtenis.

De feesten zijn oorspronkelijk inherent aan geloofsverschijnselen, ter ere van het Levende en van de angst voor de Dood, evenals van het ongekende dat voortvloeit uit de universele cyclus van Leven, Dood en Herleving.

De godsdiensten vinden hun oorsprong in het geloof in een sacrale kracht die het universum transcendeert, een kracht die een invloed heeft op de vruchtbaarheid, het ritme van de seizoenen, de geboorte, de dood… De dood is van alle mysteries het meest treffende, het meest raadselachtige en het meest verontrustende. De eerste sporen van geloof en godsdienstige praktijken zijn gebonden aan de begrafenis van de doden. Ze zullen een zeer ontwikkelde cultus doen ontstaan die laat vermoeden dat de voorhistorische mens reeds begon te geloven in een leven na de dood. De goden en fantastische schepselen van de oudheid zijn allen «geesten» van de doden die het leven van de mens controleren naar hun goeddunken. Elke epidemie, elke aardbeving, elke hongersnood zijn het werk van de goden of de geesten die zich wreken omdat de mensen niet aan hun eisen voldoen. Om de woede van de voorouders te milderen of te voorkomen voerden de volkeren op bepaalde data in de loop van het jaar vele ritualen op.

Om zich, in de loop ervan, te uiten gebruikt de mens symbolen en stelt hij een ritus in die eigen is aan zijn gemeenschap, zijn clan, zijn maatschappij, ja zelfs zijn familie die ze kentekent en de samenhang ervan vrijwaart. Zo komt het dat rituele, sacrale of traditionele gebeurtenissen tot een verdeling van de tijd leiden. Deze mondt uit op een kalender die de voortgang en de overgang (het Latijnse woord ritum heeft deze betekenis) toont van de profane toestand naar deze van de verwezenlijking.

De moderne mens schijnt echter de ware betekenis van het feest vergeten te zijn. Onttrokken aan zijn geografische en menselijke omgeving, geïsoleerd te midden van de alles overwoekerende, verstikkende, vermoeiende, vervreemdende, beperkende zelfs anorganische steden vergat hij in grote mate zijn oorsprong en zijn tradities en weet niets, of zo goed als niets, meer over de feesten die de gemeenschappen van vroeger konden structureren. Hij beperkt er zich toe sociale rites te reproduceren die geen inhoud meer hebben, waarvan hij meestal de diepere zin niet meer begrijpt en die hij uit eenvoudige verplichting of sociaal of cultureel conformisme uitvoert.

Ten nadele van de voorouderlijke tradities, meestal versteend en verworden tot folklore, drong de kermis zich op, het kunstmatige, vreemde, commerciële mercantiele feest. In de plaats van het regelmatige ritme van de seizoensgebonden feesten die de mens in harmonie brachten met zijn natuurlijk milieu, kwam de hik, het oorverdovende lawaai¹ van de hot, de hard, de rap en andere techno’s. De hysterici van de radio en de televisie hebben de grote scheppers uit het verleden vervangen en leggen hun afstompende en vernietigende aanwezigheid op aan passief geworden en gerobotiseerde wezens. Velen doen vandaag niets anders dan de schijngeneugten te ondergaan, die door het regerende conformisme worden opgedrongen.

Er is een soort kanteling aan de gang die ons absoluut zou moeten verontrusten.

De invloed van de godsdiensten of van sommige ideologieën (die niet altijd even onschuldig zijn als ze eruit zien) in hun fundamentalistische uitwassen is slechts een gevolg van de universele draagkracht van vereenvoudigde formules die het gevolg zijn van het miskennen, het vergeten van de spiritualiteit of van haar recuperatie door mercantilisme en politiek. Terloops : laten we opletten voor de kwaadaardige verleiding om de vrijzinnige geest en vrijheid te veranderen in vrijzinnig fundamentalisme.

Wanneer de geesten zodanig betoverd worden dat de luciditeit en de kennis de plaats moeten ruimen voor blinde volgzaamheid of hebzuchtige manipulatie, wordt het nodig de traditionele waarden opnieuw in het licht te zetten.

Het succes van populaire bijeenkomsten, marsen, volksgezangen - of ze nu folksong, country of anders gedoopt worden – en de groene beweging met haar ideologische, filosofische of praktische waarden (verdediging en herstel van de natuur en de natuurlijke producten), is te verklaren door het onduidelijke verlangen van een groter wordend deel van de bevolking om te ontsnappen aan de manipulatie, de verbijstering en de afstomping en om opnieuw aan te knopen met de waarden van de grote collectieve plechtigheden van weleer.

Sinds de mensheid bewust werd gaf ze zich rekenschap van de regelmaat van de cycli die het ritme van haar leven bepalen. Onder hun groot aantal is de eerste en de meest onmiddellijk opvallende die van de regelmaat in de opeenvolging van dagen en nachten.

Laten we eerst proberen er de essentiële momenten van te bepalen. Eerst is er wat de Hindoes het "uur van Brahma" noemen: de zon gaat opkomen, een stuk van de hemel licht op. Het diepe duister verbleekt in blauw, een lichtende kroon kondigt de spoedige komst van de ster van het licht aan. Aan de andere kant van het uitspansel heerst nog de nacht, bezaaid met sterren. Vanaf het gulden gloren van de vroege ochtend, zal het licht steeds toenemen, tot op volle middag. De zon staat dan in het zenit en de schaduw van een in de grond gestoken stok (ook gnomon² genoemd) is op zijn kortst. Na deze apotheose, deze uiterst korte maar merkbare stilstand, zal de schaduw langer worden en neigt de parabolische reis van de strijdwagen van Foebus naar het westen om er in een flamboyant en melancholisch vuurwerk te verdwijnen. De nacht verovert dan de hemel. In het oosten beginnen, voorafgegaan door Venus (Vesper), myriaden sterren te schitteren.

Enkele originele meerbegaafden onder onze voorouders, door de nacht geboeid, kunnen in hun slaap de vragen waarover ze zich zorgen maken niet vergeten. Ze observeren, ze noteren, ze denken en ze mediteren. Ze hebben gezien en begrepen dat dag en nacht complementair zijn, dus gelijkaardig en vergelijkbaar. Zoals alles wat leeft, ontstaan en groeien de dagen en de nachten, bereiken ze een hoogtepunt om nadien af te nemen en te sterven. En zoals het midden van de dag het begin is van de weg naar de nacht, zo kondigt het midden van de nacht de komst van het licht aan. Dag aan dag en nacht aan nacht zetten de waarnemingen zich voort, werden verfijnd en zo ontstond de astronomie. Hierop volgde een poging tot interpretatie die de astrologie werd.

Dageraad, middag, avond en middernacht, de vier sterke tijden van de dagelijkse cyclus, bepalen de structuur van alle cycli en maken het mogelijk zich op aarde te oriënteren. Ze zijn, in feite, de getuigen van universele wetten. Onze kathedralen en alle tempels die naam waardig, zijn, op zijn minst symbolisch, georiënteerd: eerst naar het oosten³, waar het licht vandaan komt, dan naar het zuiden, waar de zon schittert, en het noorden, gebied van de maan, dan uiteindelijk naar het westen, waar zich de deur bevindt langs dewelke men de gewijde ruimte verlaat. Elke kathedraal, kerk of tempel is dus een symbolische samenvatting van het universum en van zijn harmonie.

Deze kringloop maakt het ook mogelijk het verloop van de seizoenen door het jaar heen aan te duiden. De ochtend van het jaar, de overgang van nacht naar dag is de lente-equinox. Het vuur van de middag is dat van de zonnewende en van het zomer-Sint-Jan. De herfstequinox is de avond van het jaar. Met Kerstmis slaat de solstitiale klok middernacht.

Het woord solstitium komt trouwens van het Latijn sol (zon, zonnegod soms geïdentificeerd met Apollo) en van stare (stilstaan). Solstitium is een term uit de sterrenkunde die het punt van de ecliptica aanduidt (jaarlijks door het middelpunt van de zon getrokken cirkel) waar de zon haar maximale (+23°27’) en minimale (-27°17) declinatie bereikt. Hij wijst eveneens op het ogenblik in het jaar waar de zomer (maximale declinatie) en de winter (minimale declinatie) beginnen, de langste en de kortste dag. Het solstitium is een oud zonnefeest. De dominicaanse liturgie bezingt een zon die de ondergang niet kent en de Vespers de Sol Iustitiae. Dit staat symbool voor het einde van een cyclus en het begin van een andere, vertegenwoordigt de mythe van de eeuwige terugkeer. Bij de winterzonnewende lijkt de zon verslagen door de duisternis. De nacht lijkt te triomferen over de wereld. Het gaat om de antieke angst voor de overwinning van de duisternis, voor het verdwijnen van het licht. Maar onoverwonnen komt de zon haar heerschappij herstellen. In de Scandinavische mythologie schenkt de zon, alvorens door de wolf verscheurd te worden, het leven aan een nieuwe zon om haar voortbestaan te verzekeren. De winterzonnewende is een van de oudste landbouwfeesten van de Indo-europese volksreligies.

Het zijn dus de erfgenamen van een zeer lange traditie die bijeenkomen om symbolisch langs de kaap, door de poort van de winterzonnewende te stappen. Deze poort werd sedert de komst van het christendom aan Johannes de Evangelist gewijd en later aan de geboorte van Jezus. Voorheen was ze de poort van Janus Bifrons, de god met de twee aangezichten van de Romeinen, zoon van Apollo. Hij leefde op de oever van de Tiber en kende tegelijk verleden en toekomst. Het kosmische symbool leeft voort van beschaving tot beschaving, altijd identiek in zijn essentie ondanks de diversiteit van zijn culturele verschijnselen.

De oudste feesten die we kunnen terugvinden schijnen die van Mesopotamië te zijn (Sumerië)⁴, wieg van verschillende beschavingen, waar de eerste sterrenwachten⁵ werden opgericht en waar de oudste sporen van geschreven teksten werden teruggevonden⁶. De Sumerische riten leveren de sleutel tot de feesten sedert de prehistorie, evenals voor vele etnografische feesten.

Men beeldt zich bijna altijd in dat de feesten ingesteld werden om de mens rust te verschaffen. In feite hadden de feesten de rust van de mensen niet tot doel. Principieel waren ze geen dagen van vreugde of van plezier. Ze hadden als doel de mensen binnen te laten in de wereld van het transcendente van wat de mens transcendeert, zonder zijn inspanningen te willen verlichten. Beetje bij beetje brachten ze ontspanningsperiodes in het sociale leven. De afwisseling van profaan en sacraal was overigens op zichzelf een ontspannend ritme.

Zo waren er altijd, van in het begin, droevige feesten, rouwfeesten, doodsfeesten, en vreugdgefeeste met name wedergeboorte- of verrijzenisfeesten.

Het essentiële was niet de vreugde van de mens, tenminste niet rechtstreeks. Het essentiële was de onderdompeling (van de ziel) in het bovenmenselijke. Het is deze onderdompeling in het transcendente die de gelukzaligheid van het denken voor gevolg had en ze werd bereikt door een voorafgaande periode van ascese.

Het feest was een periode van sacralisering. Wat telde was het doordrongen worden van een soort transcenderende onzichtbare bovennatuurlijke kracht⁷, die aanwezig was in een geheiligde ruimte waar het doods- of verrijzenisrituaal werd opgevoerd.

Uiteindelijk benadrukte het feest de greep van een spirituele energie op één of meerdere dagen in het leven van de mens, die zo aan de dagelijkse sleur van het leven ontsnapte. Het feest berustte op een versmelting met het sacrale⁸. Later verpersoonlijkte het sacrale zich in een autonome of lokale godsfiguur maar gedurende lange tijd bestond het op zichzelf in zijn edelste manifestatie, die ten andere eng verbonden was met een inwijdende voorouder invoerder van een liturgie of van aan de plaatselijke plechtigheid inherente rites. Deze liturgie gaf oorspronkelijk een transcendente eigenheid aan de feestdag.

De eerste menselijke feesten waren die van het oerritueel, ingesteld door een voorouder die "invoerder van de rituelen" was. Zo werd herinnerd aan een fundamentele bovennatuurlijk geachte gebeurtenis. Nadien, in de historische tijden, werd het die van de goden, wanneer, door miskenning of vergetelheid van het grondleggend element, het polytheïsme werd gevestigd. Elk feest werd dan aan een bepaalde godheid toegekend, die eerst plaatselijk gevierd of aangeroepen werd, maar die nadien, door de vestiging van handelsplaatsen, volksmigraties of diverse vormen van kolonisatie zijn vereerders of sekteleden volgde. Zo gebeurde het bijvoorbeeld dat Artemis van Efese, wiens tempel als een van de zeven wereldwonderen⁹ beschouwd werd, de moedergodin van de Foceeërs, met hen meeging toen ze in de 6de eeuw voor Christus Massilia (het latere Marseille) stichtten. Ze werd er de moedergodin (hoewel maagd) en beschermster.

De christelijke kerk eigende zich de uitstraling van de godin in haar eigen belang toe, hierin een constante methode volgend door de eeuwen en de landen heen. De heidense culten werden altijd geassimileerd met de christelijke. De oude goden kregen de vorm van heiligen en Artemis van Efese volgde deze traditie.¹⁰

De eerste goden uit het polytheïsme werden beschouwd als de fundamentele elementen van het sacrale dat elke sociale groep binnen een geheiligde ruimte herboren deed worden. Deze transcendentie manifesteerde zich temidden de groep op het punt waar de zes armen van het ruimtelijke kruis bijeenkomen¹¹ in de vorm van een steen, een boom, een bron, een dier of een op goddelijke hoogte geplaatst heilig voorwerp, niet ver van het bovennatuurlijke vuur. Zij was de pool of de navel der dingen alvorens te verworden tot een afzonderlijke god en later nog, door geleidelijk groeiende onwetendheid of degeneratie, tot een demon, een geest of zelfs een overledene.

In den beginne dus lijkt alles als aaneengeklonken: de feesten, de inwijdingsrituelen, de stichtende personen (later de goden genoemd), de wezens of de voorwerpen die als overdrachtsmiddel dienen voor de transcendentale krachten (op de lange duur zelf ook goden geworden), de verdeling van de tijd die het ene jaarlijkse feest van het volgende scheidt door heiligdagen, de oprichting van een liturgische of sacrale ruimte, naar dewelke de blikken van de plaatselijke gemeenschap gedraaid blijven of rond dewelke de organisatie en het ritme van het gemeenschapsleven geschiedt.

De hedendaagse mens, zelfs indien hij de diepere zin van deze religieuze feesten vergeten heeft, vermoedt niettemin dat het om een traditie gaat die wortelt in het in het meest sacrale patrimonium van onze volkeren, in het erfgoed van de voorouders.

Mircéa Eliade, gekend om zijn symbolische en antropologische studies, leert ons dat het sacrale een element is van de structuur van het bewustzijn en niet een stadium in de historiek ervan. Het zou dus een universeel verschijnsel zijn in tijd en ruimte¹².

Een godsdienstig feest als Kerstmis vieren is vooral opnieuw aanknopen met een oertraditie die vele duizenden jaren oud is. Maar het gaat er niet om te werken als archeoloog of etnograaf, hoewel hun bijdrage belangrijk is, omdat wie geen verleden heeft, geen toekomst heeft. Zo ontwortelt men de jeugd (en een bevolking) door ze van haar verleden en haar tradities af te snijden. Deze viering is geen reconstructie. Goed begrepen moet ze levendig en vrolijk zijn, in harmonie met de tijd waarin we leven.

En als het woord religieus stoort of achterhaald lijkt, moeten we het hersitueren in zijn Oudgriekse of Latijnse oorsprong. Zo ook het woord religie dat kan ontbonden worden in:

prefix re = terug, herhaling, versterking

stam lig = ligare = binden

= legere = lezen

= legis = wet

Zo krijgt religieus de betekenis van verenigen, binden, verbinden, terugkeren, of naar de bronnen teruggaan (dus zich in vraag stellen) en tenslotte lezen en herlezen om te mediteren. En wat is lezen anders dan ontcijferen, decoderen, herkennen en (trachten te) begrijpen wat de verborgen boodschap is.

Zo meldt Firmin Vale Amesti dat: elke nieuwe godsdienst slechts een carbondoorslag is van één of meerdere vroegere godsdiensten en dat schijnbare verschillen alleen bestaan in de namen waarmee later personen en zaken herdoopt" worden: een simpele transpositie van archetypes¹³".

Maar, wanneer men het heeft over religie mag men het concept religie of religieuze daad of religieus feest niet verwarren met een geconstitueerde kerk en haar dogmatisme zoals de rooms-katholieke Kerk. Deze is de mooiste dogmatische en totalitaire partij die er bestaat met de pauselijke onfeilbaarheid en het gezag zonder appel van het Heilig College waar niets aanvaard wordt dat niet door hen onderwezen of erkend wordt.

Christen zijn is leven volgens een godsdienst gestoeld op liefde, liefdadigheid (caritas), solidariteit, broederlijkheid, respect voor de medemens, de natuur en de traditie. Dit betekent niet blind gehoorzamen, zij het zelfs op vraag van de paus of de bisschoppen.

Opnieuw aanknopen, met de traditie is het terugvinden van de verloren leidraad. Het is teruggaan naar de levende bronnen van onze cultuur- en beschavingsgemeenschap om zich te herbronnen en nieuwe krachten op te doen op momenten van zwakheid of twijfel om de toekomst beter voor te bereiden.

Het feest volgens de traditie zet de mens opnieuw in zijn kosmisch en sacraal kader. Opnieuw aanknopen met de feesten uit de oude traditie is een bevestiging van onze trouw aan en onze band met de continuïteit van ons oererfgoed en dus van onze identiteit.

Op het einde van de twintigste eeuw behoudt het feest een fundamenteel gemeenschappelijke dimensie en blijft het bevoorrechte moment waarop het individu, bij de heldere vlammen van de toortsen, zich herbront bij het oergeheugen voordat alles vergeten wordt…

KERSTMIS

Kerstmis is waarschijnlijk een van de mooiste feesten en verhalen ter wereld en toch kennen we meestal noch zijn oorsprong, noch zijn ontwikkeling in de loop der eeuwen.

Kerstmis is een uitzonderlijke traditie in de geschiedenis van de mensheid en een feest vol symbolen: een echte geheime code die we moeten ontcijferen en waarover we moeten mediteren.

De oorsprong van dit feest volstaat om er de aard van te bepalen. Als zeer oud Mesopotamisch feest verplaatste het zich naar het Westen, langs diverse routes naar Rome en Griekenland. Bij elke fase paste het zich aan het beeld