ขันธ์ 5 คือรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ย่อลงมาก็คือ รูปธรรมกับนามธรรม ที่รวมกันขึ้นมาเป็นตัวเรา ตัวนี้คือตัวทุกข์ แต่พวกเราไม่เคยเห็นว่าตัวนี้เป็นตัวทุกข์ เราเห็นว่าร่างกายนี้ทุกข์บ้าง สุขบ้าง เราไม่ได้เห็นว่าร่างกายคือทุกข์ ทุกข์มาก กับทุกข์น้อย เราไม่เห็น แต่เห็นว่าร่างกายนี้เป็นทุกข์บ้าง เป็นสุขบ้าง เราไม่เห็นว่าจิตใจคือตัวทุกข์ แต่เราเห็นว่าจิตใจนี้ทุกข์บ้าง สุขบ้าง มันถึงเวียนว่ายตายเกิดไม่เลิก อวิชชายังอยู่ เรียกว่าไม่รู้ทุกข์ เมื่อภาวนาไปถึงจุดหนึ่ง จะเข้าใจ หัวโจก คือตัวจิตผู้รู้ จิตต้นกำเนิดนี้เอง -- พระธรรมเทศนาหลวงพ่อปราโมทย์ ปาโมชฺโช วัดสวนสันติธรรม 7 กรกฎาคม 2562 ไฟล์ 620707B ซีดีแผ่นที่ 82