Η γεωγραφία της ειρήνης

By Nicholas Spykman J.

"Η βάση του παγκόσμιου σχεδιασμού για την ειρήνη πρέπει να είναι η παγκόσμια γεωγραφία". Αυτή είναι η κεντρική ιδέα του έργου αυτού. Μέσα από το κείμενο και τους χάρτες, το βιβλίο παρουσιάζει συνοπτικά και παραστατικά τη θέση ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών και τη στρατηγική τους για την επίτευξη ενός περιβάλλοντος ασφαλείας σε έναν ειρηνικό μεταπολεμικό κόσμο. Πριν από το θάνατό του, ο Spykman, συγγραφέας του έργου "America's Strategy in World Politics", ήταν η μεγαλύτερη αυθεντία της Αμερικής της εποχής του στο συγκεκριμένο τομέα. Το βιβλίο αυτό συνοψίζει το έργο μιας ζωής, αφιερωμένο στη μελέτη των σταθερών παραγόντων που επηρεάζουν τη διεθνή μας πολιτική.
"Η γεωγραφία της ειρήνης" απέδειξε με αδιαμφισβήτητο τρόπο τη σημασία της Γεωπολιτικής, ως γεωγραφικής αναλυτικής μεθόδου

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Papazisis Publishers
• Release date: Aug 1, 2023
• ISBN: 9789600230918

Book preview

Spykman.jpg

Σειρά: Bιβλιοθήκη Eργαστηρίου Γεωπολιτισμικών Aναλύσεων

Eπιστημονικός Διευθυντής: I.Θ. Mάζης, Kαθηγητής Ιονίου Πανεπιστημίου

Πρόλογος - Επιστημονική Επιμέλεια: I. Θ. Mάζης

Mετάφραση - Σχόλια: Παναγιώτης I. Kελάνδριας

Tίτλος πρωτοτύπου: Nicholas John Spykman, The Geography of the Peace, 1944, Harcourt, Brace and Company Inc.

ISBN: 978-960-02-3091-8

Copyright ©

2003 Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ

Νικηταρά 2 & Εμμ. Μπενάκη, 106 78 Αθήνα

Τηλ.: 210-3822.496, 210-3838.020

Fax: [phone]

site: www.papazisi.gr

e-mail: [e-mail]

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ «ΓΡΑΜΜΑ»

Πληκτρολόγηση, Σελιδοποίηση,

Ψηφιοποίηση βιβλίων, Ηλεκτρονικές υπηρεσίες

Ζωοδόχου Πηγής 31, 106 81 Αθήνα

Τηλ.: 210-3807.703

NICHOLAS J. SPYKMAN

Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΣΗ

Μετάφραση και Σχολιασμός:

Παναγιώτης Ι. Κελάνδριας

EKΔOΣEIΣ ΠAΠAZHΣH

AΘHNA 2004

Προλογος

Συμφώνως προς τον Saul Bernard Coen¹, η πραγματική αξία της σύγχρονης γεωπολιτικής έγκειται στο ότι πρόκειται για μια δόκιμη ανάλυση των γεωγραφικών παραγόντων που βρίσκονται πίσω από τις διεθνείς σχέσεις και κινούν τις πολιτικές διαδράσεις. Η επιστήμη της γεωπολιτικής έπρεπε να ξεπεράσει ορισμένες αμφιλεγόμενες αρχές.

Η εμφάνισή της έγινε περί το τέλος του 19ου αιώνα δεχόμενη όμως, προς τα μέσα του 20ού, την κριτική ότι αποτελεί ντετερμινιστικό ερευνητικώς μεθοδολόγημα, ένα είδος «συνταγής εφαρμοσμένης διπλωματίας».

Έχω, επαρκώς νομίζω, απαντήσει στο ζήτημα του ντετερμινισμού όπως αυτός εντοπίζεται από ορισμένους μελετητές στο έργο του Ράτσελ (…και όχι ‘του’ έργου του Ράτσελ!). Ούτε οι ίδιοι οι Αγγλοσάξωνες, όπως οι Χ. Μάκιντερ και Ν. Σπάικμαν τόλμησαν να προσάψουν τέτοια μομφή στο μεγάλο γερμανό Γεωγράφο. Εκείνο που έκαναν και οι δύο αυτοί θεωρητικοί ήταν –ο πρώτος λιγότερο, ο δεύτερος περισσότερο- να κατηγορήσουν την εθνικιστική μεταφυσική που αποπνέει το έργο του Χάουσχόφερ κι αυτό στα σημεία εκείνα που αναφέρεται στο ρόλο του γερμανικού κράτους. Εκεί δηλαδή που ο Χάουσχόφερ παύει να είναι «γεωπολιτικός» και μετατρέπεται σε «μύστη». Αυτή όμως η πλευρά του δεν ενδιαφέρει κανένα σώφρονα πολίτη, πολλώ δε μάλλον τον επιστήμονα, ο οποίος μάλιστα λειτουργεί στις συνθήκες της σύγχρονης πραγματικότητας. Είναι σαφές ότι ο Χάουσχόφερ ήρθε σε επαφή με το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς και ο μεταφυσικός παγγερμανισμός του όπως και ο υπερεθνικισμός του έδωσαν θεωρητικό υπόβαθρο στις διαστροφικές ναζιστικές αντιλήψεις². Εκεί όμως επρόκειτο για πολιτική εκτροπή της γεωπολιτικής από ανθρώπους οι οποίοι υπερέβησαν το επιστημονικό μέρος και υιθέτησαν το μεταφυσικό που –ούτως ή άλλως– δεν έχει θέση στην σύγχρονη αντίληψη περί γεωπολιτικής νοουμένης ως γεωγραφικής αναλυτικής μεθόδου.

Είναι επίσης ευνόητο ότι θα διαφωνήσω με εκείνους που υποστηρίζουν, χωρίς να έχουν μελετήσει νηφάλια τους δύο γερμανούς γεωγράφους, ότι η γεωπολιτική «αρχικώς, είχε τη μορφή ενός συνόλου γεωγραφικώς καθοριζόμενων νόμων, οι οποίοι καθόριζαν το στρατηγικό πεπρωμένο των κρατών και εξελίχθηκε στο γεωγραφικό θεμέλιο της Realpolitik». Και μόνο ο διαχωρισμός που κάνει ο Ράτσελ ανάμεσα σε Kulturvölker και Naturvölker, αποδεικνύει ότι δεν είναι κατ’ ανάγκην το φυσικό ανάγλυφο και το περιβάλλον εκείνο που διαμορφώνει το μέλλον ενός Λαού αλλά και η «βούληση» του ιδίου να εξαρτάται λιγότερο ή περισσότερο από αυτό³. O οποιοσδήποτε επίσης σοβαρός αναλυτής είναι αναγκασμένος να λάβει σοβαρά υπόψιν την ρατσελιανή έννοια της Verkehr (κυκλοφορία/μετακίνηση/μεταφορά) όταν προσπαθεί να προσεγγίσει ρεαλιστικά τη γεωπολιτική δομή ενός γεωγραφικού συμπλόκου, όπου η έννοια αυτή διαδραματίζει έναν από τους σημαντικότερους ρόλους στην οικονομική λειτουργία και συνεπώς αποτελεί την υποδομή της πολιτικής, αμυντικής και πολιτισμικής λειτουργίας του οποιουδήποτε Εθνικού Κοινωνικού Σχηματισμού αλλά και των σχέσεών του με το εθνοκρατικό ή εθνικοκρατικό περίγυρό του⁴.

Έτσι, και με αυτές τις θολές, συναισθηματικές και αμέθοδες (τις περισσότερες φορές και…«αδιάβαστες» προσεγγίσεις) η γεωπολιτική χωρίστηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου σε δύο ανταγωνιστικές σχολές σκέψης –μια εθνοκεντρική και μια με ουνιβερσαλιστικές τάσεις.

Είναι όμως προφανές ότι και στις δύο περιπτώσεις, υπάρχει εν σπέρματι μια ιδεολογική/ιδεοληπτική προσέγγιση: είτε η εθνικιστική είτε η ουνιβερσαλιστική. Όποια από τις δύο και αν διαλέξουμε πρέπει να γνωρίζουμε ότι δεν υπηρετούμε τη Γεωπολιτική αλλά την «πολιτική» υπό την επήρεια μάλιστα μιας συγκεκριμένης ιδεολογικής αντιλήψεως. Ιδεολογική προσήλωση και γεωπολιτική είναι έννοιες και οντότητες αλληλογρονθοκοπούμενες. Έχω επανειλημμένως φέρει στους φοιτητές μου το παράδειγμα του «ιδανικού γεωπολιτικού» λέγοντας ότι προσομοιάζει με αυτό του ακτινολόγου-ραδιολόγου. Ο γεωπολιτικός αναλύει και αναδεικνύει την αμυντική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική δομή των αντιπαρατιθέμενων ή συνεργαζόμενων Εθνικών Κοινωνικών Σχηματισμών, καταγράφει τα ουσιαστικά τους χαρακτηριστικά, τα σημεία τριβής τους, τις τάσεις παρακμής τους (δηλ. τις νόσους τους) χρησιμοποιώντας κατά το μέγιστο δυνατό βαθμό ποσοτικά στοιχεία τα οποία και δεν επιδέχονται αμφισβητήσεως. Η όλη αυτή ανάλυση καταλήγει σε ένα συνθετικό προβλεπτικό μοντέλο που λειτουργεί ως συνάρτηση όπου τιθέμενες οι ποσοτικές ή ποσοτικοποιημένες μεταβλητές Χ1, Χ2…ΧΝ (αφορώσες οικονομικά, αμυντικά, πολιτικά και πολιτισμικά μεγέθη) αποδίδουν αντίστοιχα αποτελέσματα Ψ1, Ψ2…Ψν. Αποτελέσματα τα οποία είναι σε θέση να προσδιορίσουν –κατά το μάλλον η ήττον– γενικούς προσανατολισμούς του συστήματος ανισορρόπου κατανομής ισχύος του συγκεκριμένου γεωγραφικού συμπλόκου.

Ομιλώ, περί γενικών προσανατολισμών που προκύπτουν από το μοντέλο μας και δεν ομιλώ περί «ορθοτομήσεως του λόγου της αληθείας». Είναι όμως προτιμότερο να υπάρχει μια πραγματιστική βάση στοχασμού περί της λειτουργίας και της δομής του γεωγραφικού συμπλόκου όπου εξετάζεται η ανισόρροπη κατανομή της πάσης φύσεως ισχύος παρά η οποιαδήποτε ιδεοληπτική προσέγγιση, όσο και αν διεκδικεί για τον εαυτό της τα εύσημα της Ηθικής. Και αναφερόμενοι στον παράγοντα «Ηθική στη Διεθνή Τάξη» θα αντιλαμβανόμεθα οπωσδήποτε την ασάφεια, την σχετικότητα, κοντολογίς την ρευστότητα του όρου. Για ποια «Ηθική» ομιλούμε; Για την «μαρξιστική» ηθική; Την «φιλελεύθερη» ηθική; Την «συντηρητική/εθνικιστική» ηθική; Την ηθική του Μαρκησίου ντε Σαντ ή μήπως αυτήν της Ιωάννας της Λωρραίνης; Tου Μακιαβέλι ή του Κάντ; Ή ποιάν άλλη άραγε; Λέγεται συχνά από τους πολέμιους της γεωπολιτικής ότι πρόκειται για την θεωρητική βάση της Realpolitik και η Realpolitik δεν ενδιαφέρεται για την Ηθική, ως εκ τούτου η Γεωπολιτική ως μη ενδιαφερομένη για την Ηθική, είναι… «ανήθικη»! Νομίζω ότι ο τυχόν πρωτοετής φοιτητής της φιλοσοφίας είναι σε θέση να καταλάβει το σόφισμα αυτό και να το καταγγείλει. Ναι. Είναι γεγονός ότι η γεωπολιτική δεν «προτείνει» ηθικούς κώδικες διαχειρίσεως των διεθνώς συμβαινόντων. Τα αναλύει απλώς και αναδεικνύει τους ουσιαστικούς συντελεστές της Δομής και της Λειτουργίας τους. Δεν προτείνει «Ηθική» διότι γενικότερα δεν προτείνει καν «Πολιτική». Άλλωστε, η Ηθική είναι μέγεθος το οποίο δυσχερέστατα ποσοτικοποιείται⁵!

Ας μην ξεχνάμε: ο ακτινολόγος δεν προτείνει θεραπεία. Δίδει όμως την εικόνα της πραγματικότητος. Αντίστοιχο είναι το πεδίο δράσεως της γεωπολιτικής αλλά και το καθήκον του γεωπολιτικού αναλυτού.

Και για να γίνουμε σαφέστεροι ας αναφερθούμε και σε ένα ακόμη παράδειγμα: εάν ανετίθετο σε δύο γεωπολιτικούς αναλυτές, π.χ. έναν Ισραηλινό και έναν Παλαιστίνιο, το καθήκον της γεωπολιτικής αναλύσεως του Συστήματος Ανισορρόπου Κατανομής Ισχύος του γεωγραφικού συμπλόκου της Ν/Α Μεσογείου, με την αυτή ποιότητα και ποσότητα πληροφορίας, ακόμη και εάν οι δύο αυτοί αναλυτές ήσαν εξόχως εθνικιστές ως προς τις προσωπικές ιδεολογικές τους αντιλήψεις, θα ηδύναντο να υπογράψουν κοινό υπόμνημα αναλύσεως χωρίς κανείς να αισθανθεί ότι απεμπολεί τις εθνικιστικές αρχές του. Και αυτό διότι θα κατέγραφαν μια πραγματικότητα και θα κατέθεταν ένα προβλεπτικό μοντέλο το οποίο θα περιήρχετο στα χέρια των πολιτικών πλέον για να το χρησιμοποιήσουν εκείνοι όπως νομίζουν καλύτερα δηλ. βασισμένοι σε κάποιους κώδικες «Ηθικής»⁶.

Και κάτι ακόμη: φυσικά και ο γεωπολιτικός έχει κώδικα ηθικής πέραν της επιστημονικής. Όταν όμως κάνει χρήση αυτού του κώδικα δεν λειτουργεί ως αναλυτής αλλά ως πολιτικώς λειτουργούν άτομο το οποίο διέπεται από συγκεκριμένες φιλοσοφικές αρχές.

Πάντως, υπό το κλίμα αυτής της πολεμικής, ήταν φυσικό το ότι οι περισσότεροι αμερικάνοι ακαδημαϊκοί γεωγράφοι αποκήρυξαν σθεναρώς τη γερμανική Geopolitik, με αποτέλεσμα να διαμορφωθεί ένας γενικότερος δισταγμός για τη μελέτη της γεωγραφικής αυτής αναλυτικής μεθόδου.

Έτσι, ο Νίκολας Σπάικμαν⁷, αμερικανός μελετητής των διεθνών σχέσεων, γεννημένος στο Άμστερνταμ, ήταν από τους ελάχιστους που ασχολήθηκαν με το αντικείμενο κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής (1942-1944). Περίοδος η οποία μας κληροδότησε και το ανα χείρας Geography of the Peace (1944). Η θεωρία του περί «Κρηπιδώματος [Rimland]» αντανακλούσε τη θεώρηση του Α. Τ. Μάχαν για τον κόσμο και παρουσιάσθηκε ως αντίδοτο στην αντίληψη των πρωτείων της Ζώνης-Άξονος [Heartland]⁸.

Ωστόσο, η ορολογία του Σπάικμαν, το λεπτομερές παγκόσμιο γεωγραφικό του σκηνικό και τα πολιτικά συμπεράσματα που αντλούσε από τις απόψεις του για τον κόσμο δείχνουν ότι η βασική πηγή έμπνευσής του ήταν ο Σερ Χάλφορντ Μάκιντερ, τα στρατηγικά συμπεράσματα του οποίου επεχείρησε να αντικρούσει. Ουσιαστικά, ο Σπάικμαν προσπάθησε να συνεγείρει τις Η.Π.Α. εναντίον του κινδύνου από την παγκόσμια κυριαρχία της Γερμανίας. Πίστευε ότι μόνο μια αποκλειστική συμμαχία της αγγλο-αμερικανικής ναυτικής ισχύος και της σοβιετικής χερσαίας ισχύος θα μπορούσε να εμποδίσει τη Γερμανία να αναλάβει τον έλεγχο των ευρασιατικών ακτών και, όθεν, να κυριαρχήσει στην Πλανητική Νήσο.

Ο Σπάικμαν θεωρούσε ότι οι ευρασιατικές παράκτιες περιοχές (συμπεριλαμβανομένης της παραθαλάσσιας Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής, της Ινδίας, της Ν/Α Ασίας και της Κίνας) ήταν το κλειδί για τον έλεγχο του κόσμου λόγω της πληθυσμιακής τους συστάσεως, των αφθόνων πλουτοπαραγωγικών πηγών και της χρήσεως των εσωτερικών θαλάσσιων οδών.

Ουσιαστικά, ο Σπάικμαν είχε την ίδια θεώρηση του κόσμου με αυτήν του Μάκιντερ, απέρριπτε όμως τη θεωρία της Χερσαίας Δυνάμεως για να δηλώσει: «Όποιος ελέγχει το Κρηπίδωμα [Rimland] ελέγχει την Ευρασία· όποιος ελέγχει την Ευρασία ελέγχει το πεπρωμένο του κόσμου». Για τον Σπάικμαν, το Κρηπίδωμα (ο «περιφερειακός δακτύλιος [Marginal Crescent]» του Μάκιντερ) ήταν το κλειδί του αγώνα για την κυριαρχία στον κόσμο. Στο παρελθόν, η κατάτμηση του δυτικοευρωπαϊκού τμήματος του Κρηπιδώματος και η ισχύς του Ηνωμένου Βασιλείου και των Ηνωμένων Πολιτειών (μέρη των οποίων ο Σπάικμαν ενέτασσε στις Υπερπόντιες Ηπείρους και Yπεράκτιες Νήσους [Οffshore regions]) εμπόδισαν τον ενιαίο έλεγχο του Κρηπιδώματος. (Αυτή η Υπεράκτια περιοχή, η οποία περιελάμβανε τον Νέο Κόσμο, την Υποσαχάρια Αφρική και την Αυστραλασία αντιστοιχούσε στον «Εξωτερικό Δακτύλιο [Οuter Crescent]» του Μάκιντερ.) Ωστόσο, ο Σπάικμαν ανησυχούσε ότι μια και μόνο δύναμη, όπως η Γερμανία, μπορούσε να πάρει τον έλεγχο του ευρωπαϊκού Κρηπιδώματος και, στη συνέχεια, να επεκταθεί και σε άλλα μέρη μέσω διαφόρων συνδυασμών κατακτήσεων και συμμαχιών, με τη χρήση της ναυτικής ανωτερότητος και ενός δικτύου ναυτικών και αεροπορικών βάσεων πέριξ της Ευρασίας.

Είναι όμως σημαντικό να ειπωθεί, ως παρατήρηση στους φόβους του Σπάικμαν, ότι τα μεταγωγικά αεροπλάνα και τα υποβρύχια προσέφεραν τη δυνατότητα στα αεροσκάφη και τους πυραύλους να ελέγχουν μεγάλες περιοχές του Ωκεανού που οι σταθερές βάσεις στην ξηρά δεν μπορούσαν να προσφέρουν. Από την άλλη, όμως πλευρά, εις επίρρωσιν των ισχυρισμών του αμερικανού γεωγράφου πρέπει να τονισθεί ότι δεν είναι δυνατόν να εδραιωθεί από αμυντικής απόψεως καμμία μορφή ελέγχου εάν δεν υφίστανται ισχυρά χερσαία ερείσματα. Το σημείο επίσης, της θεωρίας του Σπάικμαν που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη έγκειται στο κατά πόσον κάποια δύναμη του ευρασιατικού Κρηπιδώματος είναι σε θέση να οργανώσει προς όφελός της ολόκληρο το Κρηπίδωμα, το οποίο υπόκειται σε προβολές ισχύος τόσο από πλευράς της Ζώνης-Άξονος [Heartland] όσο και από τις Υπεράκτιες Δυνάμεις. Μια ενωμένη Ναυτική Ευρώπη πρέπει να επιτύχει απόλυτο έλεγχο στην Μεσόγειο, την Βόρειο Αφρική, την Μέση Ανατολή, την Υποσαχάρια Αφρική και την Αυστραλία πριν επιχειρήσει να ασκήσει τη στρατηγική της κυριαρχία στα υπόλοιπα τμήματα του Κρηπιδώματος της ΝΑ Ασίας. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο εάν δεν παρενέβαινε η δύναμη της Ζώνης-Άξονος ή των Η.Π.Α.

Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αντισταθεί στον πειρασμό για να μην σκεφθεί την σημερινή κατάσταση αναφορικώς με την ανύπαρκτη Κοινή Ευρωπαϊκή Πολιτική Άμυνας [που σημαίνει Κοινή Ευρωπαϊκή –όσο και ισχυρή- Ναυτική Δύναμη] και να μην εξάγει το συμπέρασμα ότι αυτό εκφράζει απολύτως την αμερικανική εξωτερική πολιτική όπως αυτή υπαγορεύεται από τα γεωπολιτικά κελεύσματα του αμερικανού γεωπολιτικού.

Δύσκολα επίσης, κάποιος προσεκτικός παρατηρητής θα απεξαρτούσε το φαινόμενο της μεταπολεμικής «ειδικής σχέσεως» μεταξύ Λονδίνου-Ουάσιγκτον, δηλαδή μεταξύ των δύο ισχυροτέρων Ναυτικών Δυνάμεων διεθνώς, από τις συνεπαγωγές του σπαϊκμανικού μοντέλου.

Δυσκολότερα ακόμη θα μπορούσε ο ίδιος παρατηρητής να αγνοήσει την αγγλοσαξωνική «ηγεμονία» στο ΝΑΤΟ και να μην εντάξει την ερμηνεία της στις απαιτήσεις του ιδίου γεωπολιτικού μοντέλου.

Ο Σπάικμαν υποστήριζε επίσης ότι η Κίνα, ως δύναμη του Κρηπιδώματος, που