Przewodnik po Odessie

By Borys Tynka

Borys Tynka — znawca i pasjonat Odessy, człowiek bezgranicznie zakochany w Ukrainie. Urodził sie w Krakowie, gdzie na co dzien prowadzi niewielkie biuro podrózy "ZimaLeto Travel" specjalizujace sie w organizacji wypoczynku w Polsce dla turystów z krajów byłego bloku wschodniego. Kilka ostatnich lat poswiecił dodatkowo na organizacje wypoczynku polskich turystów na Ukrainie, głównie we Lwowie, Kijowie i ukochanej Odessie. Poza pilotowaniem polskich wycieczek na terenie Ukrainy, zajmuje sie jej promocja, współpracuje z tamtejszymi organizacjami turystycznymi, pomaga w organizacji turystycznych targów, wspierajac wielokrotnie wystawców z ukrainskich miast.
O tym, ze Odessa jest miastem zachwycajacym wie kazdy, kto choc raz ja odwiedził. Aby ja lepiej zrozumiec, pomoze przewodnik, który trzymasz w rece. Jest on niezbedny zarówno dla tych, którzy chca dopiero poznac to niezwykłe miasto, jak tez i dla tych, którzy juz je odwiedzili. Autor stara sie w nim przedstawic Odesse taka, jaka jest naprawde. Przekazuje swoja wiedze na temat miasta, które kilka wieków temu było niewielka tatarska warownia, a obecnie przyciaga tysiace turystów swoja specy ka i kolorytem. Pragnie podzielic sie historia Odessy i równoczesnie zaproponowac ekonomiczny i wielokrotnie sprawdzony wariant dojazdu. Zaprasza wszystkich chetnych na wspólne zwiedzanie miasta po jego cudownych zaułkach, parkach, plazach, skwerach. Spróbuj pokochac to przepiekne miejsce razem z nim, poczuj specy czna mieszanke morza, słonca, czystego powietrza oraz dobrego humoru.
Wszystkie miejsca opisane w przewodniku, muzea, teatry, plaze autor odwiedził osobiscie. Ilustracje ksiazki stanowia piekne fotogra e, wykonane przez autora.

• Language: Język polski
• Publisher: Glagoslav Distribution (A)
• Release date: Jul 7, 2020
• ISBN: 9789660388314

Book preview

Odessie

Wprowadzenie

Drogi turysto, staram się w przewodniku, który trzymasz w rękach, przedstawić Odessę taką, jaka jest naprawdę. Chcę opowiedzieć jej historię, chcę zaproponować ekonomiczny i wielokrotnie sprawdzony wariant dojazdu, a co najważniejsze, chcę zaproponować wspólne zwiedzanie miasta trasami, obejmującymi najciekawsze i najpiękniejsze obiekty. Chciałbym, abyś pokochał to przepiękne miejsce, i mam szczerą nadzieję, że przewodnik zachęci Cię do przyjazdu, powodując równocześnie, że po powrocie do domu zatęsknisz za tym miastem i zapragniesz odwiedzić je ponownie.

W Odessie bywam bardzo często i równie często zastanawiam się, czym jest to spowodowane. Za każdym razem przeważa chęć ponownego spaceru po znajomych zaułkach, parkach, plażach, skwerach, ale czy to wszystko? Kiedy to się zaczęło? Pamiętam swoją pierwszą wizytę w Odessie w 2008 roku i spacery po zacienionych ulicach do chwili obecnej wzbudzają we mnie oczywistą nostalgię .

Dzisiejszą Odessę zna praktycznie cały świat. Miasto, które kilka wieków temu było niewielką tatarską warownią, przyciąga turystów zarówno ukraińskich, jak i zagranicznych. Przyciąga swoją historią, mitami, legendami, anegdotami, pieśniami, swoją specyfiką i kolorytem. Być może słyszałeś o schodach Potiomkinowskich, ulicy De-ribasowskiej, czy też wspaniałych, choć niekoniecznie najczystszych odeskich plażach. Każda ulica w tym mieście, każdy pomnik, każda kamienica to oddzielna opowieść. Ciepła morska bryza wita turystę na każdym rogu, nawet jeżeli jest to tylko wytwór jego wyobraźni. Odessa stała się najbardziej charyzmatycznym i kolorytnym miejscem na wybrzeżu morza Czarnego, a także potężnym portem targowym i w późniejszym okresie morską bazą floty ukraińskiej. W mieście, które stało się legendą, panuje niepowtarzalny klimat, który natchnął wielu pisarzy, poetów, muzyków i malarzy. Życie w tym mieście uczy być sobą, uśmiechać się, widzieć wszędzie piękno i cieszyć się każdą chwilą. Odessa zawsze pozostanie zagadką, którą chciałoby się rozwiązywać bez końca, i miejscem, które należy odwiedzić przynajmniej raz w życiu. Odessa to przede wszystkim ludzie, cudowni, życzliwi, z ogromnym i specyficznym poczuciem humoru. To kierowcy marszrutek, babcie na Priwozie, handlarze na Staro-konnym bazarze.

Od samego początku pozwalano tutaj na więcej, przez co miasto przyciągało zarówno wielkie talenty, jak i kryminalistów oraz awanturników. Położenie geopolityczne zapewniło Odessie niepowtarzalne oblicze, lecz równoczesnie stało się przyczyną wielu wzlotów i upadków. Wojny, choroby, wewnętrzne walki o władzę, a także żydowskie pogromy były dla czarnomorskiego portu niezwykle ciężkimi przeżyciami. Należy o tym pamiętać, odwiedzając okolice góry Dżum-ki, spacerując po Primorskim bulwarze, czy też spoglądając na morski dworzec ze znajdującym się na nim pomnikiem poświęconym żonom marynarzy. Należy również pamiętać o tym, że Odessa to nie tylko cudowne w swojej urodzie historyczne centrum miasta, ale również biedne dzielnice Moł-dawanka, Słobodka i Pieresyp. To również plaże zapełnione w okresie letnim przez turystów, bazary, które nie sposób ominąć, zakątki przesycone sztuką, opera, muzea oraz teatry.

Perła na morzu, południowa Palmira, południowa stolica, mały Paryż, to tylko kilka z określeń tego unikalnego miejsca. Mieszanka morza, słońca, czystego powietrza oraz dobrego humoru odczuwalna jest na każdym kroku, czyniąc z Odessy miejsce szczególne i niepowtarzalne.

Historia Odessy

Terytorium obszaru, na którym powstała Odessa, było zaludnione przez starożytnych Greków, zamieszkujących niewielkie osady przy linii brzegowej morza Czarnego, już w VI wieku p. n. e. Grecka kolonia na przestrzeni wieków przechodziła wielokrotnie pod władanie przygranicznych mocarstw oraz koczowniczych plemion. W XIII wieku nastąpił okres tzw. Złotej Ordy i tereny północnego wybrzeża morza Czarnego zostały opanowane przez tatarów. Na początku XV wieku tereny przyszłej Odessy znalazły się pod panowaniem Wielkiego Księstwa Litewskiego. W późniejszych latach powstała w tym miejscu osada pod nazwą Hadżibej, a cały obszar został zagarnięty przez osmańskich Turków.

Osada zaczęła zyskiwać coraz większe znaczenie strategiczne. Zajmując cudze ziemie, chanat krymski postanowił zakorzenić się na nich, budując twierdze obronne m. in. w Oczakowie i Akermanie. W 1765 roku zamieszkujący osadę Hadżibej Turcy wybudowali niewielką kamienną twierdzę, która przyjęła nazwę Eni-Dunia, co oznaczało w tłumaczeniu z języka tureckiego Nowy Świat. Częściej jednak nazywana była twierdzą Hadżibej od nazwy osady znajdującej się w pobliżu. Znajdowała się na terenie dzisiejszego Primorskiego bulwaru pomiędzy schodami Potiomkinow-skimi a pałacem Woroncowa. Otoczona była wysokim murem z basztami. Na początku XVII wieku osada Hadżibej stała się bardzo ważnym punktem strategicznym na północnym wybrzeżu morza Czarnego, gdyż właśnie stąd wysyłane były do Turcji drogą morską różnego rodzaju towary oraz niewolnicy z terenów Ukrainy. Morze Czarne zaczęło stanowić pokusę dla Rosji, nowego imperialnego mocarstwa.

Car Piotr I wywalczył dla Rosji w licznych wojnach dostęp do morza Bałtyckiego, wszyscy jednak doskonale zdawali sobie sprawę, że dla rozwoju handlu i zabezpieczenia granic na południu imperium rosyjskiego niezbędny jest dostęp do morza Czarnego. Korzyści po uzyskaniu dostępu do czarnomorskiego wybrzeża według ówczesnych specjalistów miały być ogromne, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i politycznym

Car Piotr I

Caryca Katarzyna II

oraz wojennym. Korzyścią miały być głównie porty, w których woda przez większość okresu zimowego nie zamarzała, oraz, co ważniejsze, umożliwiony bezpośredni dostęp do morza Śródziemnego. Dzięki nowoczesnej jak na tamte czasy strategii i sprytnej dyplomacji, Turkom osmańskim oraz Tatarom krymskim zaczęła zagrażać Katarzyna II, ówcześnie panująca caryca. Na rozkaz carycy rozpoczęto budowę okrętów wojennych oraz handlowych.

W 1783 roku do Rosji przyłączono Krym. Kilka lat później, w 1787 roku, Turcja zażądała zwrotu półwyspu, na co oczywiście Katarzyna II nie wyraziła zgody. Wybuchła kolejna wojna rosyjsko-turec-ka. W latach 1787—1791 rosyjskie

Zdobycie twierdzy Hadżibej. Artysta Piotr Pantelejmonowicz Porhet

Twierdza Hadżibej

wojska pod dowództwem generała Suworowa zajęły tak ważne punkty, jak Oczaków, Kiszyniów, Bendery, Akerman. Turcy wzmocnili twierdzę Hadżibej budując m. in. cytadelę otoczoną kamiennym murem. Twierdza została zdobyta przez oddziały rosyjskie kniazia Potiomkina. Jeden z nich dowodzony był przez Osipa Michajłowicza de Ribasa, który w powstaniu Odessy odegrał pierwszoplanową rolę. Warto wspomnieć, że w szturmie wzięły również udział oddziały kozaków czarnomorskich. Wojna zakończyła się podpisaniem traktatu pokojowego, w wyniku którego Hadżibej znalazł się w granicach imperium rosyjskiego. Rozpoczął się okres zasiedlania ludności celem zagospodarowania odzyskanych terenów. Początkowo planowano wybudować na miejscu Hadżibeja nową twierdzę i wykorzystywać ją jako bazę wojenną dla floty czarnomorskiej. Plan powstania miasta portowego nad morzem Czarnym przedstawił Katarzynie II Osip de Ribas. Zamierzał on na południu imperium rosyjskiego wybudować potężny port wojsko-wo-handlowy, który w przyszłości miał się stać wyrazem potęgi Rosji na południowym jej krańcu. Pomysł spodobał się Katarzynie II. 27 maja 1794 roku podpisała rozporządzenie, nakazujące przekształcenie osady Hadżibej w miasto portowe, wyznaczając równocześnie de Ri-basa głównym nadzorcą projektu. Rozporządzenie Katarzyny II dawało przyszłemu miastu niesamowite przywileje, m. in. zwolnienie od podatków, wydanie nowym mieszkańcom pomocy materialnej w celu zasiedlenia, budowę cerkwi. Dzięki rozporządzeniu stawało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.

Zarówno położenie, jak i przychylność władz imperium zwiększały szanse powstałego miasta na szybki rozwój. Na budowę portu zostały przeznaczone ogromne jak na tamte czasy środki finansowe. Finansowo miasto zostało zabezpieczone, jednak niezbędny był napływ ludności. Swoją polityką Katarzyna II zachęciła cudzoziemców do osiedlania się na terenach powstałej Noworosji. Otrzymali oni wiele przywilejów, dzięki czemu do budowanego miasta zaczęli tłumnie przybywać Niemcy, Francuzi, Włosi, Bułgarzy, Grecy. Projekt budowy miasta caryca poleciła wykonać holenderskiemu inżynierowi wojennemu, Franęois Sainte de Wollant. 2 września 1794 roku założono pierwsze fundamenty pod budowę portu i właśnie ten dzień uznawany jest za datę powstania Odessy. Tego samego dnia zostały postawione również pierwsze fundamenty pod budowę dwóch cerkwi prawosławnych.

Swą nazwę Odessa zawdzięcza Katarzynie II. Krąży anegdota mówiąca o tym, że podczas jednego z balów, w obecności carycy, rozpoczęto rozmowę o budowie nowego czarnomorskiego portu na miejscu

Osip de Ribas

twierdzy Hadżibej, niedawno zdobytej przez wojska rosyjskie. Znając zamiłowanie carycy do antycznych nazw, zaproponowano, aby Hadżibej nazwać Odessos od nazwy starożytnej kolonii greckiej znajdującej się na północno-zachodnim wybrzeżu morza Czarnego. Na proponowaną nazwę nie zgodziła się caryca, która uznała, że w południowej części imperium rosyjskiego zbyt dużo jest miejscowości, których nazwy są rodzaju męskiego i tak Hadżibej stał się Odessą, a pierwszym jego zarządcą został neapolitańczyk służący w rosyjskim wojsku, Jose Pascual Domingo de Ribas y Boyons, znany w Rosji jako Osip Michajłowicz de Ribas.

Osip Michajłowicz de Ribas urodził się w Neapolu. Jego rodzina przeprowadziła się do Włoch z Barcelony. Matka Osipa była z pochodzenia Irlandką. Służbę wojskową de Ribas rozpoczął w 1765 roku. W 1769 poznał on grafa Aleksieja Orłowa, ulubieńca rosyjskiej carycy Katarzyny II. Osip de Ribas zdobył sympatię grafa i został zaproszony przez niego do pełnienia służby wojskowej w Rosji. De Ribas przyjechał do Rosji w 1772 roku i początkowo służył we flocie czarnomorskiej w charakterze wolontariusza. W 1774 roku został przeniesiony do Petersburga, gdzie otrzymał stopień pułkownika. Zwrócił na niego uwagę kniaź Potiomkin, który w tamtym okresie był drugim po carycy Katarzynie II człowiekiem w imperium rosyjskim. W 1787 roku rozpoczęła się kolejna wojna rosyj-sko-turecka. De Ribas został wyznaczony na dowódcę flotylli. W czasie wojny odznaczył się męstwem, a jego działania doprowadziły m. in. do zdobycia tureckiej twierdzy Oczaków. Do niego należał pomysł budowy nowego portu i miasta na miejsu osady Hadżibej. Dzięki temu, że caryca Katarzyna II miała do niego ogromne zaufanie udało mu się ją przekonać do swoich pomysłów. Na początku lat 90-tych XVIII wieku został członkiem komisji, której celem było gospodarcze wykorzystanie zdobytych ziem. Świetne położenie geograficzne Odessy umożliwiło w ciągu następnych kilku lat przekształcenie małej osady w targowe centrum.

Decydując się na realizację projektu budowy miasta praktycznie od podstaw, de Ribas szybko zrozumiał, jak trudne stoi przed nim wyzwanie. Zdał sobie sprawę, że czym innym jest dowodzenie oddziałem wojskowym, a czym innym zarządzanie projektem. Katarzyna II była mu bardzo przychylna patrząc na pewne rzeczy przez palce. Pomimo szczerego entuzjazmu pierwszych mieszkańców sprawy miasta nie wyglądały jednak zbyt dobrze. Wiele z planowanych zamierzeń nie było realizowanych na czas, a pieniądze były marnotrawione w przerażającym tempie. W trakcie budowy miasta de Ribas nie był rozliczany jak dowódca wojskowego oddziału, lecz jako kierownik budowy. Chęć szybkiego zrealizowania zamierzonego celu zaczęła go przerastać.

Po śmierci Katarzyny II władzę w imperium objął Paweł I i okazał się on zagorzałym przeciwnikiem dalszej budowy miasta. Nie pałał sympatią do pomysłów budowy nowego portu i natychmiast zwrócił uwagę na sprawy z tym związane. Jego obsesją stało się zniweczenie wszystkiego, co starała się, z tak wielkim trudem, zbudować jego matka. Nakazał on w 1797 roku rozliczenie przez de Riba-sa wszystkich dotychczas poniesionych kosztów. Po przeprowadzonej kontroli finansowej, Paweł I wydał rozporządzenie o zaprzestaniu rozbudowy. Odsunął od podejmowania jakichkolwiek decyzji osoby pełniące oficjalne funkcje z nadania Katarzyny II. Zostało przerwanych wiele rozpoczętych już projektów. Audyt udowodnił, że pieniądze wydawane były bez niezbędnej dokumentacji. Prace przy rozbudowie Odessy stanęły w miejscu.

Nie mając innego wyjścia zdecydowano się prosić imperatora o ponowne udzielenie kredytów i anulowanie rozporządzenia o zakończeniu rozbudowy miasta. Osoby decyzyjne obarczyły winą za zaistniałe nieporozumienia brak portu handlowego i wraz z prośbą o kontynuowanie finansowania wysłano do Petersburga, wozem zaprzężonym w konie, trzy tysiące świeżych pomarańczy. Pomarańcze miały spełnić marketingową rolę i podkreślić rolę portu, a ich cudowny smak i świeżość miały przekonać cara o znaczeniu portowego miasta dla całego imperium rosyjskiego. Prezent w postaci pomarańczy miał stanowić delikatną sugestię, że brak portu na północnym wybrzeżu morza Czarnego utrudni napływ podobnych towarów do imperium. Pomysł wręczenia pomarańczy carowi przyniósł zamierzony skutek. Paweł I zrozumiał znaczenie portu handlowego w Odessie. Na początku 1800 roku anulował swoje wcześniejsze rozporządzenie i równocześnie przyznał miastu dodatkowe kredyty i ulgi podatkowe.

Z perspektywy czasu historia ta wydaje się dosyć absurdalna, jednak właśnie wtedy rozpoczęła się błyskawiczna rozbudowa miasta i portu, a o wydarzeniach tych przypomina postawiony w 2004 roku w centrum miasta pomnik Pomarańczy, przez wielu mieszkańców Odessy nazywany pomnikiem łapówki. Do dzisiaj mówi się, że Rzym uratowały gęsi a Odessę pomarańcze...

Niewiarygodnym impulsem dla dalszego rozwoju miasta był okres rządów diuka de Richelieu. W tym czasie Odessa została przyłączona do noworosyjskiego generalnego gubernatorstwa, zostając jego stolicą w 1803 roku. W Odessie nigdy nie było i nie będzie bardziej szanowanej osoby od wspomnianego diuka de Richelieu. To właśnie dzięki niemu do Odessy przylgnęły określenia takie, jak południowa Palmira, perła na morzu, południowa stolica.

Diuk de Richelieu

Armand Emmanuel Sophie Sep-temanie de Vignerot du Plessis duc de Richelieu urodził się 25 września 1766 roku we Francji, w jednej z najbardziej znanych i szanowanych europejskich rodzin. Otrzymał on wyśmienite wykształcenie. Władał wieloma językami, m. in. niemieckim, angielskim, włoskim, rosyjskim. Podjął służbę wojskową w Rosji, gdzie zdobył ogromny szacunek i cieszył się bardzo dobrą reputacją.

Był on bardzo często dopuszczany do kręgu doradców Katarzyny II i zaprzyjaźnił się z późniejszym następcą tronu Aleksandrem I. Po objęciu władzy przez Aleksandra I, Richelieu początkowo został wyznaczony do objęcia funkcji naczelnika Odessy, a w 1805 roku stanowiska generał-gu-bernatora Noworosji.

Richelieu otworzył miasto na Europę i świat. Gdy przybył do Odessy, miasto praktycznie jeszcze nie istniało. Liczba mieszkańców zwiększała się z każdym rokiem, lecz w większości byli to osadnicy szukający przygód i łatwego zarobku. Jako utalentowany administrator Richelieu aktywnie włączył się w proces rozbudowy. Wykorzystał nieograniczone pełnomocnictwa, przychylność cara, a także znaczne środki finansowe dla budowy infrastuktury miasta jako ważnego punktu handlowego pomiędzy wschodnią a zachodnią Europą. Zorganizował eksport pszenicy, wprowadził ulgi dla zagranicznych przedsiębiorców, uwolnił wiele gałęzi przemysłu od wysokich podatków, obniżył cła, zaproponował wprowadzenie porto-franko, czyli wolnego portu. W okresie, kiedy administrował miastem, zostało wybudowanych wiele ulic, sadów, sobór,

Riszeliewskie liceum

katolicka cerkiew, synagoga, szpital, teatr, koszary wojskowe, rynek, sieć wodociągów, liceum, gimnazjum, biblioteka, drukarnia. Za własne pieniądze Richelieu zakupił nasiona akacji i rozdawał je mieszkańcom, prosząc o zasianie i pielęgnowanie drzew. Rosną one w Odessie do dnia dzisiejszego.

Rozwijające się miasto portowe było otwarte dla przybywających gości. Niestety, tworzyło to również warunki sprzyjające rozwojowi niebiezpiecznych chorób. W latach 1812—1813 miasto zostało ogarnięte epidemią dżumy. Richelieu podjął w tym trudnym dla miasta momencie decyzje, dzięki którym epidemia została opanowana. Statki przypływające do portu były dokładnie sprawdzane i odkażane środkami chemicznymi. Zamknięto cerkwie, sądy, teatr. Wiedząc, że pieniądze mogą być żródłem przenoszonych zarazków, płukano je octem. Miasto podzielono na dzielnice. Zwłoki zmarłych były wywożone do ogromnej mogiły za miastem i zasypywane. Odessa znalazła się w pełnej izolacji, zamknięto port handlowy. Mieszkańcom zabroniono wychodzić z domów. Tętniące życiem miasto chwilowo przycichło.

W 1814 roku Richelieu otrzymał propozycję objęcia stanowiska premiera Francji i zrezygnował z dalszego zarządzania miastem, opuszczając na zawsze Odessę oraz imperium rosyjskie. Żegnały go tłumy mieszkańców.

W 1817 roku imperator Aleksander I podpisał rozporządzenie dotyczące utworzenia w Odessie wolnego portu, czyli tak zwanego porto-franko. W wyniku tego rozporządzenia odeski port znalazł się poza granicą celną, a towary nie podlegały kontroli celnej i były zwolnione od cła. Rozporządzenie to, jak się później miało okazać, było kolejnym niesamowicie ważnym impulsem dla rozwoju ekonomicznego miasta, dzięki któremu Odessa stała się czwartym pod względem liczebno-

Graf Alexandre-Louis Andrault de Langeron

ści mieszkańców miastem, ustępując jedynie Petersburgowi, Moskwie i Warszawie. Zwolennikiem utworzenia strefy porto-franko był wcześniej Richelieu, a później graf Alexandre-Louis Andrault de Langeron, który objął funkcję zarządcy miasta w 1816roku.

Dzięki porto-franko do miasta zaczęło przybywać więcej towarów, a port zaczął rozwijać się w błyskawicznym tempie.

W okresie zarządzania miastem przez Langerona pojawiła się pierwsza miejska gazeta oraz powstał ogród botaniczny.

7 maja 1823 roku stanowisko ge-nerał-gubernatora Noworosji objął graf Michaił Siemionowicz Woroncow. W rosyjskiej armii trudno było znaleźć generała o tak wysokim stopniu wykształcenia. Zawdzięczał je swojemu ojcu Semionowi Roma-nowiczowi Woroncowowi, który wiedział doskonale, że niedostateczne wykształcenie lub jego brak negatywnie wpływa na rozwój każdego państwa. Michaił, po ukończeniu nauki w Anglii i po uzyskaniu dyplomu uniwersytetu Cambridge, udał się do Rosji w celu odbycia służby wojskowej na Kaukazie, gdzie wyróżnił się odwagą, dzięki czemu zaczął bardzo szybko piąć się po szczeblach kariery. Michaił Woroncow władał kilkoma językami, m. in. angielskim, francuskim, greką, łaciną. W maju 1819 roku ożenił się z Polką, Elżbietą Branicką. Kilka lat po ślubie, imperator Aleksander I poprosił go o pomoc w organizacji władzy w Besarabii, która została przyłączona do Rosji w 1812 roku. Wiosną 1823 roku Woroncow otrzymał nominację na stanowisko generał-gubernatora Noworo-sji i wraz z rodziną udał się do Odessy, która stała się nowym etapem w jego życiu.

Woroncow, będąc generał-gu-bernatorem Noworosji, znacznie przyczynił się do rozwoju miasta. Odessę uczynił głównym targowym miastem na południu Rosji i doprowadził do przedłużenia statusu por-to-franko. Ukończył budowę Nikoła-jewskiego bulwaru, który dopiero w późniejszych latach otrzymał nazwę Primorskiego, a budowa którego została rozpoczęta jeszcze za czasów grafa de Langerona. W krótkim czasie na jednym z końców bulwaru został wybudowany wspaniały pałac, a w 1841 roku słynne schody. Graf Woroncow dbał o rozwój i utrzymanie miejskich wodociągów oraz budowę parków. Dzięki jego staraniom otwarto miejską bibliotekę. Powstało wiele hoteli oraz restaura-

Skwer