Qədim alimlər türk xalqları haqqında.: Meqa nəşr: 2 cilddə.

By Dr. A. Sanducci

Bu kitabdan əldə olunan bütün gəlir xeyriyyəçiliyə veriləcək. Genetik tapıntılara, arxeoloji, tarixi, linqvistik faktlara və qədim alimlərin, tarixçilərin və coğrafiyaçıların şəhadətlərinə əsaslanan bu əsər türk xalqlarına və onların keçmişinə yeni bir baxış gət

• Language: Azerbaijani
• Publisher: World Scholarly Press
• Release date: Aug 3, 2023
• ISBN: 9781088211090

Dr. A. Sanducci

Tədqiqatçı haqqında bir neçə kəlmə. Türkşünaslıq üzrə geniş akademik təcrübəyə malik, ABŞ-ın Berkli Universitetinin keçmiş qonaq professoru, bu 2 cildlik tədqiqatın və bir çox digər maarifləndirici kitab və məqalələrin müəllifi dünyanın bir çox nüfuzlu Universitetlərində, o cümlədən Stanford Universitetində və UC Davis-də çıxışlar və mühazirələr oxuyub.

Book preview

А. SANDUCCİ

Qədim alimlər

türk xalqları haqqında.

Meqa nəşr: 2 cilddə.

Copyright © 2023 A. Sanducci

All rights reserved.  No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the publisher.

Bütün hüquqlar qorunur. Bu kitabın heç bir hissəsi naşirin yazılı icazəsi olmadan hər hansı formada və ya hər hansı vasitə ilə, elektron və ya mexaniki, o cümlədən fotokopiya, səsyazma və ya hər hansı məlumat saxlama və axtarış sistemi ilə çoxalda və ya ötürülə bilməz.

Əlaqə e-poçtu: [e-mail]

Imprint—World Scholarly Press. Los Angeles, USA

Title: Qədim alimlər türk xalqları haqqında. (Ancient Scholars about the Turks and the Turkic Nations.)Mega Edition: Volumes 1, 2.

Author: A. Sanducci

Digital distribution | 2023

Nəşriyyat — World Scholarly Press. Los Anceles, ABŞ

Başlıq: Qədim alimlər türk xalqları haqqında. Meqa nəşr: 2 cilddə.

Müəllif: A. Sanducci

Rəqəmsal paylama | 2023

MƏZMUN.

MÜQƏDDİMƏ.

Dünyanın etnogenetik sistemində həm kəmiyyətinə, həm də keyfiyyətinə – min illərlə davam edən hərbi- siyasi, sosial- iqtisadi  və mədəni- mənəvi passionarlığına görə əhəmiyyətli yer tutmuş, XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərindən etibarən özünün  harmoniya yaradıcılığı iddiaları ilə tarix səhnəsinə yenidən çıxmağa başlamış türk  xalqlarının  – türklərin tərcümeyi- halının qədim dövrlərinə həsr olunmuş bu son dərəcə geniş panoramlı, ən müxtəlif məsələləri eyni bir məcrada üzvi şəkildə birləşdirərək kifayət qədər dərin, əsaslı təhlilini verən bu əsər  təsadüfən, yaxud hansısa məlum siyasi- ideoloji mövqeyin təsiri və ya təzyiqi altında deyil, xüsusi intellektual- humanist bir missiya ilə qələmə alınmışdır ki, müəllif ön sözdə bu barədə yazır: Bu kitabın yeganə məqsədi çoxəsrlik yalanları təkzib etmək və türk xalqlarına qarşı ləyaqətsiz düşmənçiliyi aradan qaldırmaq, qədim və  orta əsr müəlliflərinin – keçmişin qərəzsiz və ləkəsiz abidələrinin  yaradıcılarının ifadələrini  köməyə çağırmaq, heç kimin tərəfini tutmadan, bir milləti  izzətləndirmədən və digərini alçaltmadan faktların mahiyyətini bildirməkdir.

A.Sanducci qədim alimlər dedikdə istər qədim dövrün yəhudi, yunan, Roma, istərsə də orta əsrlərin ərəb-müsəlman, türk, Avropa elm adamlarını nəzərdə tutaraq onların ən müxtəlif aspektlərdən – dil, din, ədəbiyyat, incəsənət, adət- ənənə və s. verilmiş çox mötəbər məlumatlarını,  söylənmiş fikir və mülahizələrini, bir tərəfdən, müqayisə, digər tərəfdən, şərh etməklə türklər haqqındakı həqiqətləri  ortaya çıxarmağa çalışır. Bununla belə cəsarətlə demək olar ki,  müəllif yalnız qədim alimlərin dedikləri  ilə kifayətlənməyib sözügedən məlumatlar, fikir və mülahizələr işığında və xeyli zəngin, çoxtərəfli materiala istinad edərək özünəməxsus araşdırmalar aparır. Həmin araşdırmalar ona görə  ayrıca dəyərləndirilməlidir ki, sadəcə qədim alimlərin dediklərini təsdiq eləməklə bitməyib bir sıra zəruri problemlərin həllinə, türk tarixinə yeni faktlar, mənbələr, elmi-metodoloji prinsiplər əsasında yanaşmağa gətirib çıxarır.  Qədim alimlərlə müasir dövrümüzün tədiqiqatçısı arasındakı bu mətnaltı dialoq isə bir çox mətləblərin aşkarlanmasına, başlıcası isə yüz illər boyu müəyyən beynəlxalq üstünlük, nüfuz qazanmış mədəniyyətlərin müasir texnologiyalardan  geri qalmış mədəniyyətlərə, xüsusilə onların keçmişinə qarşı yürütdükləri təcavüzkar siyasətin iç üzünün  açılmasına yardım göstərir.

Əsərin birinci fəslində müasir türkologiya üçün demək olar ki, tamamilə orijinal bir mövzu – türk xalqlarının Bibliya mənşəyi barədə bəhs olunur ki, həmin  mövzuya indiyə qədər bu cür sistemli münasibət göstərilməmişdir. Qədim türklərdən olan azlarla Bibliya diyarı Uzun, Bibliya türkləri ilə midiyalıların, Orta Asiya və Çinin Bibliya hitit, xett və  və xitaylarının, eləcə də,  akkad, şumer, kassit, kaanit və başqalarının etnogenetik müqayisəsi olduqca maraqlıdır. Və bu müqayisələr qədim türklüyün  hüdudlarını  genişləndirməklə qalmayıb Ön Asiyanın etnik tarixi barədə  XIX, XX əsrlərdə formalaşmış müəyyən  trafaretlərə heç bir alternativ fikir qəbul etməyən pedant təsəvvürlərə yeni mövqedən baxmağın ilk təcrübələrini verir. Əlbəttə, müəllif bu və ya digər müddəasında müəyyən  mübahisəli fikir söyləyə, yaxud yanlışlığa yol verə bilər,  bütövlükdə isə etiraz doğurmayan onun hər cəhətdən obyektiv həqiqət axtarıcılığı enerjisidir ki,  kitabın bütün fəsillərində özünü ardıcıl nümayiş etdirir.

XX əsrin əvvəllərində qədim şumerlərin etnik, eləcə də dil mənşəyi  barədəki mülahizələrdə türk amili, əgər belə demək mümkünsə, aparıcı mövqedə olsa da, sonralar bu mövqedən ümumən imtina olunması, düşünmürük ki, yalnız elmi qənaətlərdən irəli gəlmişdir. Çünki elə təkzibedilməz faktlar (ilk növbədə leksik paralellər, şumer- türk epos modelləri oxşarlıqları və s.) vardır ki, məsələ müzakirə edilərkən bunlara arxa çevirmək sadəcə olaraq mümkün deyil. Və ona görə də A.Sanduccinin sözügedən mövzunu daha əhatəli bir şəkildə yenidən müzakirə predmetinə çevirməsi cəhdi diqqəti çəkməyə bilməz.

Sak-skiflərin türk mənşəliliyi də şumerlərin türk mənşəliliyi kimi ya kəskin şəkildə təsdiq, ya da eyni kəskinliklə inkar olunması ilə səciyyəvidir. Həmin məsələyə nüfuz edərkən də müəllif öz araşdırma- analiz üsuluna sadiq qalaraq çox geniş bir kontekstə müraciət eləyir: Skifiyanın etnik mənzərəsini müəyyənləşdirmək üçün nəzərlərini parfiyalılar və baktriyalılar, sonra hunlar, sonra sarmatlar, savromatlar və turka, hətta kelt, iber və german tayfalarına  qədər fərqli etnik məkanlarda və zamanlarda gəzdirərək elə bir universal qanunauyğunluq və ya  qlobal  zaman- məkan hüdudları axtarır ki, türklərin etnik tərcümeyi- halını bütün  təfərrüatı ilə göstərsin.

Müasir Azərbaycanın tarixi ərazisi olan Midiyanın əhalisinin  İran, yaxud türk mənşəli olması da elmi dairələrdə neçə illərdir ki, gərgin mübahisələr doğurmaqdadır. Bəzi məqamlarda bu məsələyə əfsanəvi İran- Turan münaqişələri fonunda yanaşılır. Son illərdə Azərbaycan tarixçisi və türk dünyası ictimai- siyasi xadimi Həsən Həsənovun bəzi  araşdırmalarında problemin həllinə ciddi cəhdlər göstərilir. Ənənəvi olaraq A.Sanducci də məsələyə daha çox linqvistik baxımdan yanaşır. Midiyanın türk onomastikasını aşkarlayan, Bisitun (Akbatan) kitabəsinə əsaslanaraq Midiya dilinin türk mənşəli olduğu fikrini müdafiə edən və bunun üçün 65 qrammatik göstəricini nümunə gətirən müəllifin, heç şübhəsiz, daha irəli getdiyini demək mümkündür.

Kitabın ariya xalqlarının türk şəcərəsindən bəhs olunduğu fəsli, görünür, müəllifin təkcə mifoloji, tarixi və linqvistik faktlarla qarşılıqlı əlaqədə (və məharətlə) işləmək bacarığının  deyil, eyni zamanda cəsarətli fikir söyləməkdən, yeni- yeni müzakirələr açmaqdan  çəkinmədiyinin daha  bir əlamətidir. German və türk xalqlarının təəccüblü oxşarlığından  danışan elm adamının müşahidələrinə, intuisiyasına gəldikdə isə etiraf etməliyik ki, bu, onun təqdimində o qədər də təəccüblü görünmür. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, A.Sanduccinin izlədiyi araşdırma metodu olduqca humanist inersiyası ilə görünür zahirən müxtəlif görünən xalqlar arasında daxili etnogenetik oxşarlıqlar, eyni mənşədən gəldiklərini göstərən əlamətlər, xüsusiyyətlər tapır.

Belə bir sual meydana gələ bilər ki, tarixin müxtəlif dövrlərində və dünyanın ayrı- ayrı coğrafiyalarında  türklərin bu qədər fəal bir şəkildə zühur edib etnogenetik proseslərin mərkəzində dayanmaları  nə dərəcədə əsaslıdır? Əlbəttə, bu sual  nə qədər məntiqli görünsə də, A.Sanduccinin kitabı bu cür sualların yox, külli miqdarda faktların (və həmin faktları fiksə edərək öz ümumiləşdirmələrini verən qədim alimlərin)  məntiqinə əsaslanır. Məsələn, qədim  etrusklar, onların dili (etrusk dilindəki 45, yaxud  frigiya dilindəki 37 türk dili ünsürü),  eləcə də bir sıra ortaq mifoloji süjetlər, obrazlar türklərin İtaliya yarımadasında olmaları barədə elə bir təkzibedilməz təsəvvür yaradır ki, bu və buna bənzər çoxsaylı induktiv sübutlar hər hansı deduktiv şübhəyə yer qoymur. Müəllifin  geniş erudisiyasının nəticəsidir ki, burada da eynitipli faktların geniş bir mənzərəsini canlandırır.

Qədim türk tamqaları (damğaları) türklərin həm dövlətçilik, həm təsərrüfat həyatı, həm də mədəniyyət tarixi (xüsusilə bir etnos olaraq, türklərin identifikasiyası!) üçün çox mühüm göstəricidir. Kitabda tamqaların etnosemiotik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə müfəssəl yer  verilmiş, onların dini- mistik, hərbi- siyasi, mənəvi- mədəni səciyyəsi barədə müəyyən təsəvvür yaradılmışdır.

Amerikada yaşayan araşdırmaçının həm Şimali, həm də Cənubi Amerikada  qədim türk izlərinə diqqət yetirməsi, əlbəttə, tamamilə təbiidir. Və buradakı türk mənşəli toponim, etnonimlərin, Mayya, eləcə də yerli amerikalıların lüğətlərindəki türk leksikonunun, Şimali və Cənubi Amerika  kurqan mədəniyyətinin, regionun türk tamqalarının, petroqliflərin və s. arxaik elementlərin öyrənilməsi müəllifin  amerikalı olması ilə yanaşı, türkoloji marağının üfüqlərinin  intəhasızlığından irəli gəlir.

Fikrimizcə, türk dilləri, xalqları və mədəniyyətləri haqqında elmin hazırki inkişaf mərhələsində əsərin dəyərini iki səviyyədə etiraf etmək lazımdır ki, onlardan birincisi ümumbəşəri səviyyədir: qədim alimlərin mülahizələrinə, yəni prinsip etibarilə, ümumbəşəri intellektual mövqeyə əsaslanan bu səviyyə göstərir ki, türklər dünyanın tarix yaradan xalqlarından biri olmuşlar. Və onların zaman- zaman zəbt edilmiş  qürurverici tarixi irslərini özlərinə qaytarmaq lazımdır. Türkoloji miqyas  daşıyan ikincisi isə odur ki, əcdadlarının necə bir irsin sahibləri olduğunu  ayrı- ayrı türk xalqları da anlamalı, dünya birliyində özlərinəməxsus iqtisadi, siyasi, mədəni mövqe qazanmaq  uğrunda XXI əsrin əvvəllərindən daha da güclənən mübarizədə inamlı olmalıdırlar.

A.Sanduccinin Qədim alimlər türk xalqları haqqında kitabı bir neçə il əvvəl ingilis və rus dillərində çıxmışdır. Biz əminik ki, azərbaycanca bu nəşrin ardınca bütün türk dünyasında yayılmaq üçün kitabın tədricən digər türk dillərində də nəşrləri meydana çıxacaqdır.

Nizami Cəfərov Qulu oğlu.

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin mudiri, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, filologiya elmləri doktoru (1991), professor (1993), əməkdar elm xadimi (2000), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü.

​

ÖN SÖZ. 

Persiyanın ağaları, onlar Kirin və Histaspın taxtında otururlar. Moskvoviyanı fəth etdilər. Türklər adı altında Avropa, Asiya və Afrikada böyük fəthlər etdilər; və onlar yer üzünün bu dörddə üçündə hakim qüvvədirlər. Daha uzaq dövrlərdə Roma İmperiyasını devirən xalqlardan bəziləri onların nəslindən idi. Çingiz xanın fəthləri ilə müqayisədə İsgəndərin fəthləri nədir? Bu qalib xalqın öz nailiyyətlərini şərəfləndirmək üçün tarixçilərdən başqa heç nəyə ehtiyacı yoxdur. Nə qədər ölməz əməllər unudulmuşdu! Neçə imperiya qurdular, biz bilmirik! Yalnız bir anlıq şöhrəti ilə məşğul olan və bütün dövrlərdə qələbə çalan bu döyüşkən xalq öz şöhrətini əbədiləşdirmək barədə düşünmürdü.

[Şarl de Secondat, Baron de Montesquieu. Fars məktubları. Cild 2. Məktub 82.]

Məşhur 18-ci əsr fransız diplomatı Baron de Montesquieu da əlavə etdi:

Dünyanın bütün xalqlarından...fəthlərin böyüklüyünə və genişliyinə görə heç biri tatarları üstələmədi. Bu xalq yerin əsl hökmdarıdır: hər kəs onun xidməti üçün nəzərdə tutulmuş kimi görünür; o, həm imperiyaların qurucusu, həm də məhv edəndir; hər zaman o, öz şücaətini dünyaya nümayiş etdirirdi; hər zaman o, millətləri bürüyən bəla idi. İki dəfə tatarlar Çini fəth etdilər və hələ də tabeçiliyində saxlayırlar. Muğal imperiyasını təşkil edən geniş əraziləri idarə edirlər. [Orada]

Turlar, tatarlar, muğallar, İskitlər, pelasqlar, trakyalılar, basklar, alemanlar, svevlər, qalataylar, friglər, Hititlər, midiyalılar, akkadlar, troyanlar, spartalılar, lakedemoniyalılar, parfiyalılar, baktrialılar, hunlar və digər türk xalqları kimi tanınan türklər qədim və orta əsrlər tarixinin yaradıcıları idilər. 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər dünya tarixində heç bir əhəmiyyətli hadisə türk xalqının müdaxiləsi və ya birbaşa iştirakı olmadan baş vermədi. Bununla birlikdə, türk xalqlarının əsrlər boyu onlara pis xidmət edən çox bağışlanmaz bir qüsuru var idi – gələcək nəsillər üçün şöhrətləri və əzəmətləri haqqında az yazılı əsər və salnamələr buraxdılar. Daha sonra bir vaxtlar türk xalqları tərəfindən fəth edilən və sonra zalımlarına çevrilən digər xalqlar özlərinə yeganə məqsəd qoymuşdular – türk dünyasının şanlı tarixini silmək və öz nağılları ilə əvəz etmək, türk xalqlarının tarixi abidələrini və əsərlərini məhv etmək və bəzi hallarda daha da pis – onları özlərinki kimi təqdim etmək.

Kədərli həqiqət budur ki, tarixinizi yazmasanız, başqası bunu sizin üçün və ya sizin əleyhinizə edəcəkdir. History (tarix) sözü sözün əsl mənasında onun hekayəsi deməkdir – hadisələri özü istiyən kimi şərh edərək yazan şəxsin hekayəsi. Türklər qədim zamanlardan bəri öz əlifbalarına sahib olsalar da və səmavi varlıqlarla ünsiyyət qurmaq üçün əsasən dini məqsədlər üçün istifadə etsələr də, çox qürurlu idilər və ya bəlkə də yeni torpaqları və xalqları fəth etməklə məşğul idilər və salnamələr yaratmaq ehtiyacına çox əhəmiyyət vermədilər və beləliklə məğlub olanlara qaliblərin hekayəsini yazmağa imkan verdilər. Aydındır ki, qəhrəmanlar heç vaxt öz hekayələrini yazmırlar. Beləliklə, onların görkəmli nailiyyətləri, hərbi ağılın əzəməti və məğlub olanlara qarşı nəcibliyi tamamilə nəzərə alınmadı, tarixi sənədlərdən çıxarıldı və ya daha da pis, əksər hallarda səhvən bir vaxtlar türk xalqları tərəfindən fəth edilmiş insanlara aid edildi. İndi biz, yeni minilliyin nəsli, addım-addım onların izlərindən keçmək və fakt qırıntılarını bir-bir götürmək, hamısını bir yerə toplamaq, həqiqəti ifşa etmək və qədim və orta əsr türk xalqları haqqında şahidlik edilmiş dəlillər təqdim etmək taleyinə düşmüşük. Bunu yalnız hakim millətin ehtiyaclarına xidmət edən vicdansız alimlər tərəfindən yazılmış türk xalqları haqqında təhrif olunmuş həqiqəti və əsasən açıq yalanları ehtiva edən yüzlərlə kitabın olması nəzərə alınmaqla etmək xüsusilə çətindir. Napoleonun bir vaxt dediyi kimi, tarix tərəflər arasında razılaşdırılmış bir yalandır.

Bu kitabın yeganə məqsədi çoxəsrlik yalanları təkzib etmək və türk xalqlarına qarşı ləyaqətsiz düşmənçiliyi aradan qaldırmaq, qədim və orta əsr müəlliflərinin – keçmişin qərəzsiz və ləkəsiz abidələrinin yaradıcılarının ifadələrini köməyə çağırmaq, heç kimin tərəfini tutmadan, bir milləti izzətləndirmədən və digərini alçaltmadan faktların mahiyyətini bildirməkdir.

İllərlə saysız-hesabsız elmi araşdırmalara, şəxsi mənbələrdən əhəmiyyətli maliyyə buraxəlmasına baxmayaraq və işlərinə görə pul tələb etməyən qədim alimlərin şərəfli ənənəsini davam etdirmək üçün bu kitab hər kəs üçün pulsuz olaraq təqdim olunur ki, məlumat hər kəs üçün əlçatan olsun. Bir çox kitab platforması pulsuz paylanmaya icazə vermədiyi üçün bu kitabın satışından əldə olunan bütün gəlirlər xeyriyyəçiliyə yönəldiləcəkdir.

A black and white text Description automatically generated

​CILD 1.

FƏSİL I.

§ 1. TÜRK XALQLARININ BİBLİYA MƏNŞƏYİ.

o

n birinci əsrin görkəmli türk dilçisi, türkologiyanın banisi Mahmud Kaşğari özünün üç cildlik «Divanü Hüğat-it-Türk» («Türk lüğətinin məcmuəsi») əsərində bütün türk xalqlarının Bibliya köklərinə diqqəti cəlb etmişdir:

Türklər yaranandan bəri iyirmi qəbilədən ibarətdir. Onların hamısı Nuh peyğəmbərin oğlu Yafəin oğlu türkdən törəmişdir. [1.20]

Yaradılış kitabında deyilir:

Yafetin oğulları: Homer, Magog, Maday, Yavan, Fuval, Meşex və Tiras.

[«Ceyms kralın Bibliyası.» 10.2]

Mahmud Kaşğari, Əbül Qazi Bahader kimi türk mənşəli bəzi orta əsr tarixçiləri və alimlərinə görə türk xalqları arasında Yafet Peyğəmbərin kiçik oğlu Türk (İvrit dilində Tiras –  תִירָֽס) olaraq bilinir.

1-ci əsr yəhudi alimi və tarixçisi Flavius Josefus Tirası trakyalıların – Kiçik Asiyada türk xalqının əcdadı hesab edirdi ki, onlardan troyalılar, ludilər, dorilər kimi bir çox törəmə xalqlar və skiflər, pelasqlar, frigiyalılar və midiyalılarla qohumluq əlaqəsi var idi:

"Tiras (Thiras) idarə etdiyi şəxslərə də Tiraslılar (Thirasians) deyirdi, lakin yunanlar bu adı Trakyalılara (Thracians) dəyişdirdilər…" [1.6.1]

Bibliyada bəzi türk xalqları ilə sıx əlaqəli olan digər Bibliya personajlarından da bəhs olunur. Yaradılış kitabında deyilir:

Və Homerin oğulları: Aşkenaz, Rifat və Toqarma. [10.3]

Qədim türk xalqı Toqarma (ibrani dilində תֹגַרְמָֽה), ehtimal ki, adını Bibliya əcdadından – Homerin oğlundan almışdır. Togarma kitabının türk mənşəli olması, Xəzər irsi sorğusuna cavab olaraq Kordoba xəlifəsinin katibi Hasdai ibn Şaprutun 10-cu əsrdə yazdığı Xəzər padşah Yusifin məktubu ilə birbaşa təsdiqlənir:

Padşah Harunun oğlu türk olan padşah Yusifin məktubu-yaradan onu xalqın başında saxlasın-İshaqın oğlu Ezra oğlu Hasdaya ... Siz də mesajınızda bizdən soruşursunuz: Hansı xalqdan, hansı ailədən və hansı qəbilədənsiniz? Bilin ki, biz Yafetin oğlu Toqarmadan gəlmişik. Atalarımın şəcərə kitablarında Toqarmanın on oğlu olduğunu gördüm. Budur onların adları: böyükü – Ucur (Ujur), ikincisi – Tauris, üçüncüsü – Avar, dördüncüsü – Uauz, beşincisi – Bizal, altıncısı – Tarna, yeddincisi – Xəzər (Khazar), səkkizincisi – Canur (Janur), doqquzuncusu – Bulqar, onuncusu – Savir. Mən Xəzərin nəslindənəm, yeddinci oğluyam. [«Orta əsrlər dünyasında yəhudi: istinad.» 227–232]

Müasir azərbaycanlılar, türklər və farslar tərəfindən hələ də Xəzər dənizi adlandırılan Xəzər dənizinə adını qoyan, indi məhv olmuş türk xalqı olan xəzərlər əsrlər boyu bu dənizin (hazırda Azərbaycan Respublikasının bir hissəsidir) sahillərində yaşamışlar 8-ci əsrdə yəhudiliyi qəbul etməzdən əvvəl. Xəzər dənizi haqqında 10-cu əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Havqal «Surət əl-ərd.» – «Yerin Üzü» əsərində qeyd etmişdir:

"Xəzər dənizi. İtil {Bu gün Volqa çayı kimi tanınır.} adı ilə tanınan Rus çayından daxil olan dəniz istisna olmaqla, bu dəniz yer üzündə heç bir dənizlə nə qarışaraq, nə də rabitə yolu ilə birləşmir.

Хазарское море. Это море не связано с каким-либо морем на поверхности земли, ни путем смешения, ни путем связи, помимо того, что входит в него из реки русов, известной как Итиль…" [1.6.2.7]

Xəzər sözü türkcə Xəz > {Bundan sonra > işarəsi sağ tərəfdə orijinal dilə, alıcı isə sola işarə edir.} Kəs ‘kəs’ + Ər ‘döyüşçü, kişi’ sözlərindən əmələ gəlib, döyüşən döyüşçü, kişi {Başqa cür göstərilmədiyi təqdirdə, bu kitabdakı sözlərin türk etimologiyasını çıxarmaq üçün aşağıdakı iki əsas mənbədən istifadə edilmişdir: Радлов В.В. «Опыт словаря тюркских наречий.» (Radlov V.V. «Türk ləhcələri lüğətinin təcrübəsi.»). 1893; «Древнетюркский словарь» («Qədim türk lüğəti»). 1969} deməkdir. Bu xalq pelasqlara, ləleglərə – öz ölkələrini və şəhərlərini zorla və ya könüllü tərk edərək, yeni yerlərdə şəhərlərlə yeni ölkələr quran qədim türk xalqlarına bənzəyir. Onlar kimi xəzərlər də 1500 ildən çox əvvəl Xəzər sahillərini tərk edib indi Ukrayna kimi tanınan əraziyə köçməyə məcbur olmuşlar. Ukraynanın müasir paytaxtı Kiyev şəhəri ilə Kiyev Rusiyasını yaradan xəzərlər idi. Hələ 10-cu əsrdə Kiyev bir sıra coğrafiyaşünaslar və səyyahlar, o cümlədən «Hudud əl-Aləm» («Dünyanın sərhədləri», «Dünyanın bölgələri» kimi də tanınır) kitabının müəllifi, həmçinin ərəb tədqiqatçısı İbn Havqal tərəfindən Kuyaba kimi siyahıya alınmışdır:

Kuyaba, İslam ölkələrinə ən yaxın olan rusların şəhəridir. O, gözəl bir yer və (onların) hökmdarının məskənidir. Orada müxtəlif xəzlər, qiymətli qılınclar istehsal olunur. [«Hudud əl-aləm». 44]

Rusların üç növü var. [Bir] növ bulqarlara ən yaxındır və onların padşahı Kuyaba adlı şəhərdədir və o, Bulqardan daha böyükdür. [İbn Havqal. «Ərd surəsi». - «Yerin üzü.» 1.6.2.14]

Hər iki ad – Kiyev (Kyiv) və Kuyaba eyni türk sözünün varyasyonlarıdır, iki komponentdən ibarətdir:

Kiyev (Kyiv): Ki, Ky > Kıi ‘çayın sahili, sahil’ + Ev, İv > Ev, İv ‘ev, yaşayış yeri’ – çayın sahilində yaşayış yeri, çay kənarında məskunlaşma mənasını verir.

Kuyaba:Kuy > Kıi ‘çayın sahili, sahil’ + Aba > Oba, Əbə ‘dayanacaq, köçəri’ (Əb ‘ev, yaşayış yeri’) – çayın sahilində yaşayış yeri, çay kənarında məskunlaşma mənasını verir.

Türk adı bu şəhərin dəqiq təsvirini verir – Kiyev doğrudan da çayın sahilində yerləşir. Bundan əlavə, türkşünaslığın patriarxı Mahmud Kaşğari Oba (Aba) sözünün Azərbaycan və türk dilləri olan türk dillərinin oğuz ləhcəsindən gəldiyini iddia edirdi..

Sonralar Kuyaba adı Ki (Kıi) birinci hissəsini saxlayaraq və türkcə Aba/Oba sözünü qısaldılmış variantı – Ev ilə əvəz edərək Kiyevə çevrildi. Türkcə Aba, Oba, Əb, Ev sözləri eyni sözün müxtəlif formaları olub, türk tamqası ilə işarələnmişdir.

Radlov V. V. Ev türk sözünün 20-dən çox variantını göstərmişdir:

Eb=Ef=Əp=Əb=Əz=Əv=Əm=Əü=Öi=Öb=Öp=Öv=Öm=U=Ui=Ü=Üi=Üg=Üv=Üp=İv=Yiv=Yüv

Qeyd etmək lazımdır ki, türkcə Aba/Oba sözü qədim şəhər adlarının tərkibində olmuşdur. Ptolemey «Coğrafiya» əsərində onlardan bir çoxunu sadalamışdır: Onoba, Alaba, Azaraba, Akoraba, Danaba, Manoba, Beraba, Autoba, Oroba, Fazaba, Ossonoba və s. 982-ci ildə adı məlum olmayan anonim coğrafiyaşünas tərəfindən fars dilində yazılmış «Hudud əl-Aləm» kitabına əsasən, hazırda Ukrayna olan Rusiya ölkəsində Rus-Hakan adlı bir padşah var idi və ölkənin sakinləri arasında onun xidmətində olan slavlar icması da yaşayırdı:

Rusiya ölkəsi və şəhərləri haqqında hesabat. Bu ölkənin şərqində peçeneqlərin dağları var; onun cənubunda Ruta çayı var; onun qərbində – Saklablar {Slavlar deməkdir.}, şimalında – Şimalın məskunlaşmamış torpaqları. Bu nəhəng bir ölkədir və sakinləri pis, qətiyyətli, təkəbbürlü, dürtüsel və döyüşkəndir. Ətraflarında yaşayan bütün kafirlərlə vuruşur və qalib çıxırlar. Onların hökmdarı Rus-Hakan adlanır. Bu ölkədə təbiət (həyat üçün) lazım olan hər şeyə münasibətdə son dərəcə əlverişlidir...Bəzi slavyanlar onların arasında yaşayır və onlara xidmət edirlər. Az-çox, 100 dirsək pambıq parçadan şalvarlar tikirlər. Onları geyinəndə dizdən yuxarı yuvarlayırlar. Quyruqları başın arxasına düşən yun papaqlar taxırlar. Ölüləri bütün əşyaları, paltarları və bəzəkləri ilə dəfn edirlər. (Həmçinin) ölülərlə birlikdə məzara yemək və içki qoyurlar. [44]

Eyni şey Məsudi, İbn Rüstə kimi 10-cu əsrə aid bir sıra ərəb səyyahları tərəfindən təsdiqləndi. Məsudi xəzərləri təsvir edərkən bildirir ki, xəzər padşahının sərəncamında ona muzdlu və qul kimi xidmət edən ruslar və saklablar var idi. [«İbn Fədlan və Zülmət diyarı. Uzaq Şimalda Ərəb Səyyahları». = «Ibn Fadlan and the Land of Darkness. Arab Travellers in the Far North». 16.448] İbn Rüstə «Kitab əl-Əlak ən-Nəfisə» – «Qiymətli yazılar kitabı» əsərində rus çarının türk adı ilə Xaqan adlandırıldığını da iddia edirdi:

Macintosh HD:Users:User:Desktop:Screen Shot 2021-05-04 at 5.42.56 PM.png

Rusların Xaqan adlı bir hökmdarı var. Onlar slavyanlara basqın edir, gəmilərdə onlara üz tutur, sahilə çıxaraq insanları qul edir, sonra onları Xəzəriyyə və bulqarlara göndərir və orada satır. Rusların əkin sahəsi yoxdur və onlar slavyanların torpağından əldə etdikləri hər şeyi yeyirlər. [İbn Rüstə. «Kitab əl-Əlak ən-Nəfisə». – «Qiymətli  yazılar kitabı. – xəzərlər, burtazlar, bolqarlar haqqında xəbərlər ...» 6.2]

Xəzər şahı bu şərq ölkələrində muzdlu ordusu olan yeganə hökmdardır. Ölkədə yaşayan bütün müsəlmanlar Ərsiyyə kimi tanınır. Artıq dediyimiz kimi bütpərəst olan rus və sakaliblər padşahın muzdluları və qulları idilər. [Məsudi. «Müruc əd-Dəhəb və-Mədinul-Cövhər» – «Qızıl çəmənliklər və qiymətli daş mədənləri.» 448]

Rusiya (ruslar) göl kənarında bir adada yaşayır. Bu ada üç günlük məsafədədir və meşə və kolluqlardan ibarətdir. Ondan üfunət qoxusu çıxır, torpaq o qədər nəmdir ki, adam ayaq basanda ayağın altında titrəyir. Onların bir hökmdarı var –Rus xaqan. [İbn Rüstə. «Kitab əl-Ələq ən-Nəfisə». – «Qiymətli salnamələr kitabı» 145-147]

9-cu əsrin ərəb coğrafiyaşünası İbn Xordadbeh Kitab əl-masalik va-l-mamalik (Yollar və şahlıqlar kitabı) əsərində o dövrün hökmdarlarının adlarını sadaladı və Xaqan və ya Hakan bütün türk xalqları arasında hökmdarların adı idi:

"Türklərin, tibetlilərin və xəzərlərin bütün hökmdarları Xakandır, adı Cabquya olan karlukların hökmdarı və çin hökmdarı Bağbur istisna olmaqla, ... Sakalibanın {Slavların ölkəsi} hökmdarı Knyazdır." [10.]

IX-X əsr yazıçılarından öyrəndiyimiz kimi, Rus ölkəsini türk şahı, yəni xaqan idarə edirdi və bu ölkədə türk elitasına xidmət edən bir qrup slavyan milləti mövcud idi. Üstəlik, Kiyev Rusiyası və türk xalqları arasında Urus kimi tanınan rus xalqı da öz adını Xaqan Urusdan almışdır, çünki hələ qədim zamanlarda onların görkəmli rəhbərinin şərəfinə tayfa və xalqların adlarının verilməsi ənənəsi geniş yayılmışdır.

1829-cu ildə Londonda nəşr olunan «Böyük Tatarıstan və Sibirin təbii tarixinə aid Şimali Asiyanın mövcud vəziyyəti haqqında hesabat: adətlər, ənənələr, ticarət, qanunlar, din və bu torpaqlarda yaşayan müxtəlif xalqların həyat tərzi» adlı əlyazmanın anonim müəllifi eyni nəticəyə gəlmişdir:

«Mərhum çarın həyatı»-nın müəllifi bizə deyir ki, ruslar Daniil Aleksandroviç 1300-cü ildə Moskva knyazının titulunu aldıqdan və iqamətgahını (Volodimerdən) köçürdükdən sonra özləri deyil, digər xalqlar tərəfindən verilmiş moskovitlər adından imtina etdilər. İngilis nəşrinin 180-ci səhifəsində «Timurbəyin tarixinə dair qeydləri»ndə Timurbəyin çağdaşı Urus xanın adını bütün Rusiyaya verdiyini iddia edən cənab le Croix Jr.-yə görə Moskoviya adı ikisindən ən qədimi olmalıdır. [2.1.2]

Rus və ya Urus adının Türk şah titulu Haqan ilə birləşməsi təəccüblü olmamalıdır, çünki Rus sözü türk mənşəlidir. O, türk Urus mübarizə sözündən yaranmışdır. Xvarəzm xanı Əbülqazi Bahader 17-ci əsrdə yazmış «Türklərin, muğalların və tatarların tarixi, ədəbsiz olaraq tartarlar adlanır"» kitabında onu Uruss İnall (İnall türkcə şahzadə deməkdir) kimi xatırlatmışdır. Bu da, bu gün öz ölkəsi Qırğızıstan milləti Qırğız kimi tanınan, keçmişdə isə Kergislərin şahzadəsinin adı idi":

"Çingiz xanın dövründə kergislərin Uruss İnall adlı bir hökmdarı var idi və Çingiz xan ona tabe olmağa çağırmaq üçün Altay və Təramiş adlı iki elçi göndərdi." [2.8]

Şah qanlı müəllif həmin bu Uruss adını həm rus çarının adında – Urus-xan kimi, həmdə rus xalqını Uruss kimi təqdim etdi:

"Bu məsləhətlə əmir Timur Toktamışı Urus-xanı qarşılamaq üçün böyük bir ordu ilə göndərdi və iki ordu döyüşə girdi, Urus-xanın ordusu tamamilə məğlub oldu; və bu hökmdar bu müharibədə həyatını itirdiyindən, Toktamış 777-ci {1375-ci il} ildə baş verən qıpçaqların əsasını ələ keçirməkdə çətinlik çəkmədi." [Idem. 7.3]

634-cü {1236-ci il} ildə Uqaday-xan oğlu Kayuku, Chuchi xanın oğlu Batunu, öz qardaşı Taulay xanın oğlu Manqunu və üçüncü qardaşı Çağatay xanın oğlu Baydarı uruss, çerkəs, bulgar, tur və başqırdlərin ölkələrinə qarşı xeyli qüvvə ilə göndərdi...  [Idem. {Idemeyni mənasını verən latın terminidir. O, daha əvvəl istinad edilən mənbəni göstərmək üçün istifadə olunur.} 4.1]

Lakin, ruslar haqqında ilk qeyd 9-cu əsrdə «Bertiniani salnamələri»ndə olmuşdur:

"Misit etiam cum eis quosdam, qui se, id est gentem suam, Rhos vocari dicebant, quos rex illo rum, Chacanus vocabulo, ad se amicitiae, sicut asserebant, causa direxerat, petens per memoratam epistolam, quatenus benignitate imperatoris ' redeundi facultatem atque auxilium per imperium suum totum habere possent, quoniam itinera per quae ad il lum Constantinopolim venerant, inter barbaras et nimiae feritatis gentes immanissimas  habuerant, quibus eos, ne forte periculum inciderent, redire noluit. [Annales Bertiniani." 839]

"O, həmçinin özlərini və xalqını Ros adlandıranla, padşahları Xakan ona [Teofilə] dostluq elan etmək üçün öncə göndərdiyi məktubu göndərdi və bu məktub vasitəsilə imperatorun və xalqının lütfünü istədi ki, öz vətənlərinə qayıtmaq imkanı əldə etmək üçün bütün gücü ilə kömək etsin. O, onların Konstantinopola çatdıqları yollarla qayıtmalarını və çox qəddar və dəhşətli barbarların arasında böyük təhlükə altında qalmalarını istəmirdi."

"Rus sözünün ən erkən təzahürü latın dilindədir. «Annales Bertiniani» 838-ci ildə Bizans imperatoru Teofilin səfirliyinin İnqelheymdəki Müqəddəs Roma İmperatoru Dindar Louis-in sarayına gəlməsini qeyd edir (bax: Nelson (1991,44). Onları bir qrup kişi müşayiət edirdi. Teofildən məktub göndərən Rosu çağırıb vətənlərinə qayıtmaq üçün onlara köməklik göstərilməsini xahiş etdi. Onlar Bizans ərazisindən keçərək bunu edə bilmədilər, həddindən artıq vəhşi, qəddar və barbar qəbilələri ucbatından (ehtimal ki, macarlara istinad edir). Lui kişiləri sorğu-sual etdi və onların isveçli olduqlarını və onların hökmdarının Xakan adlandığını, qədim türk şah titulu olduğunu, ərəbcə Xaqan kimi tərcümə edildiyini, yəni Çölün ağası olduğunu öyrəndi. Volqa üzərindəki paytaxtı İtildən Xəzər və Qara dənizlərə girişə nəzarət edən Xəzər türklərinin müqəddəs hökmdarı bu adı daşıyırdı."

[«Ibn Fadlan and the Land of Darkness. Arab travellers in the Far North.» – «İbn Fadlan və qaranlıq diyarı. Uzaq Şimalda ərəb səyyahları.». Penguin Books Ltd. İngiltərə, 2012 571-572]

VII Konstantin dövründə (945-959-cu illər) ruslar Kiyevdə məskunlaşdılar və slavyan əhalisi ilə birləşməyə başladılar. Danimarka və Norveç vikinqləri Fransızca danışan normanlara çevrildiyi kimi, ruslar da slavyan dilində danışan ruslara çevrildi və adlarını ölkəyə və onları udan edən insanlara verdilər. 986-cı ildə Vladimir Kiyevin pravoslav inancına çevrilməsi ilə assimilyasiya prosesi başa çatdı. [Idem ibid. {Idem ibid eyni müəllif, eyni kitabdeməkdir.} 577]

Maraqlıdır ki, 19-cu əsrin çox nüfuzlu alman etimoloqu Radlov V. V. qeyd edirdi ki, ruslar Kazak adı ilə tanınırdılar, bu da türk sözüdür, müstəqil, azad insan; sərgərdan deməkdir. Rus dili Kazak tili adlanırdı. Rus kəndi əvəzinə Kazak aili idi, Ukrayna isə əvvəllər Kazak vilayyəti adlanırdı [2.1.364-365]. Bu faktlardan yalnız bir nəticə çıxarmaq olar: türk xalqları rusları və ukraynalıları özlərininki saymış, lakin onlar türk kökündən qopmuşlar. Bu dil faktları tarixi və genetik tapıntılarla dəstəklənir.

Yalnız 18-ci əsrdə ruslar rəsmi olaraq Moskoviyalıların əvəzinə Rus milləti elan edildi və onların ölkəsi Moskoviyanın adı çar I Pyotrun fərmanı ilə Rusiya adlandırıldı. Daha sonra etnik alman olan Moskoviya Rusiyası kraliçası Böyük Yekaterina da fərman verdi ki, moskoviyalılar özlərini belə adlandırmağı qadağan olunsun və özlərini yalnız ruslar kimi tanıtsınlar. Buna baxmayaraq, Rusiyada yaşayan və ya onunla qonşu olan türk xalqları rusları və ukraynalıları Kazak kimi tanıyırdılar. Və bunun dərin bir səbəbi var.

Ruslar da, ukraynalılar da türk xalqlarındandır. Təsadüfi deyil ki, Rusiya prezidenti V.Putin vaxtilə gözəl bir cümlə demişdi: İstənilən rusu qaşı, içəridə bir tatar taparsan. Onun sözləri Qumilyov Mərkəzinin dərc etdiyi genetik tapıntılarla təsdiqlənib. Məlum oldu ki, ruslar, şərqi ukraynalılar kimi, slavyanlarla deyil, yalnız iki yaxın qohum xalqın – türk xalqları və finlərin yanında dayanırlar, qərbi ukraynalılar isə türk xalqına genetik olaraq üç dəfə yaxındırlar:

Mitoxondrial DNT-nin təhlilinin nəticələri göstərdi ki, Finlandiya finləri ilə yanaşı, tatarlar da rusların daha bir yaxın qohumudur: 30 şərti vahidin eyni genetik məsafəsi tatarları və rusları, ikincisini isə finlərdən ayırır. Ukrayna ilə bağlı məlumatlar daha az sensasiyalı deyildi. Məlum oldu ki, Şərqi Ukraynanın əhalisi genetik olaraq fin-uqordur: şərqi ukraynalılar praktiki olaraq ruslardan, komilərdən, mordoviyalılardan, marilərdən fərqlənmirlər. Onlar bir vaxtlar öz ortaq fin dilinə malik olan fin xalqıdır. Ancaq Qərbi Ukraynanın ukraynalıları ilə hər şey daha gözlənilməz oldu. Bunlar heç də slavyanlar deyil, necə ki, Rusiya və Şərqi Ukraynanın rusofinləri deyil, tamamilə fərqli etnik qrupdur: Lvov ukraynalıları ilə tatarlar arasında genetik məsafə cəmi 10 vahiddir. [https://www.gumilev-center.ru/lico-russkojj-nacionalnosti]

Başqa bir genetik araşdırma, National Geographic Genographic Project, bu genetik kəşfləri dolayı yolla dəstəklədi. Layihənin direktoru Spenser Uells (SpencerWells) genetik materiala əsaslanaraq təsdiq edib ki, bir milyarddan çox insan, o cümlədən ruslar, finlər, avropalılar və s. öz genetik göstəricilərini Zakircan Niyazov adlı şəxsin əcdadlarından alıblar. Məlum olub ki, bu adam türk əsillidir. Bu o deməkdir ki, türk xalqları ruslar, finlər, avropalılar, etnik amerikalılar və s. kimi müasir xalqların əcdadlarıdır. {National Geographic tərəfindən yayımlanan «Genetic Origins of the proto–Turkic Peoples and their Relatives» («Prototürk xalqlarının və qohumlarının genetik mənşəyi») sənədli filminə YouTube-da baxmaq olar: www.youtube.com/watch?v=5G7Iz0epeJY&t=3s&ab_channel=%EC%97%AD%EC%82%AC%EB%8B%A4%ED%81%902017SK%EA%B3%A0%EC%A0%84}

Xəzərlərin müzakirəsinə qayıdaraq qeyd etmək lazımdır ki, bu türk xalqı 8-ci əsrdə dinlərini tenqrianizmdən yəhudiliyə dəyişdi. 740-cı ildə xəzərlərin hökmdarı Bulan-xaqan yuxuda bir mələk gördü, onu xalqını başqa bir dinə çevirməyə çağırdı, ancaq hansının olduğunu dəqiqləşdirmədi. Beləliklə, Xəzər xaqanı hər dindən bir dini nümayəndəni öz dinindən danışmaq və xəzərləri güclü arqumentlər gətirməklə öz inanclarını qəbul etməyə sarayına dəvət etdi. Hər üçünü – molla, keşiş və ravvini dinlədikdən sonra haqan onlara seçim imkanı verdi. Öz dinlərindən əlavə bu üç dindən birini seçmək zərurəti yaranarsa, hansını seçərdilər. Bunun üçün hər üçü yəhudiliyi ikinci seçim olaraq verdi. Bunu eşidən Xəzər xaqanı konsensusun əldə olunduğunu elan etdi. Hər üç din xadimi ən yaxşı ikinci variantın yəhudilik olduğunu qəbul etdikləri üçün o və adamları yəhudiliyi qəbul edib ravvin yəhudiləri olmağa qərar verdilər.

Aşkenazi yəhudilərinin bu türk Xəzər xalqının nəslindən olduğuna dair güclü bir inam var. Onlar mavi gözlü ağ, axan və əsasən qırmızı saçlı, iri bədənli və soyuq təbiətli kimi təsvir edilmişdir. [Rich Cohen. «Israel is Real: An obsessive quest to understand the Jewish nation and its history.»]. Müasir Aşkenazi yəhudilərinin əksəriyyəti məhz belə görünür – ağ dərili, mavi gözlü və qırmızı saçlı. Hətta onların -Man fleksiyası ilə bitən soyadları da onların türk köklərini ortaya qoyur və türk tayfa adlarına çox oxşarlıq göstərir {Ураксин З.Г. «Башкирско-русский словарь.» [851-864]}:

Təəssüf ki, Xəzəran uzun sürmədi. 10-cu əsr səyyahı İbn Xavqala görə, ölkə Rusiya tərəfindən dağıdıldı və bunun nəticəsində çoxlu xəzərlər öldü:

Bizim dövrümüzdə isə rus xalqının ucbatından nə bulqarlar, nə burtaslar, nə də xəzərlər qalmadı, səpələnmiş natamam (bu xalqların bir hissəsi) istisna olmaqla, və (rus xalqı hətta) onları da təqib edirdi. [1.6.2.14].

Türk xalqları ilə digər Bibliya əlaqəsi– Bibliyadakı Aram adından yaranan türk tayfasının və orta əsr türk ərazisi Aramut gəlir:

Simın övladları: Elan və Aşşur, və Arfaxad, və Ludç və Aram. [«Yaradılış kitabı». 10.22]

Türk adı Aramut, Aram adı ilə Ut qalib gəl sözünün birləşməsidir, yəni qalib Aram deməkdir. Bu Bibliyadan qalan əcdadın şərəfinə uyğurlar (Çində – Sincanın Uyğur muxtar bölgəsində yaşayan türk milləti) adını ilin ilk ayına – Aram aya qoydular. Türk dilində Aram sakit deməkdir.

İskitlərin qədim türk xalqının ilkin adı Aramii idi və bu, Bibliyada Nuhun nəvəsi Aram adı ilə səsləşir. Qədim Roma müəllifi Böyük Plininin (Pliny the Elder) dediyi kimi, "daha qədim yazıçılar onlara Aramii adını verirlər." [6.19].

​§ 2. QƏDİM TÜRK XALQI AZ VƏ BİBLİYA DİYARI UZ.

Qədim türk xalqı olan Az (qədim türk əlifbasında ), As və ya Uz/Us kimi də tanıan,

adı Bibliyadakı Aramın oğlu Uzda və ondan Uz ölkəsində izlənilir:

"Və Aramın uşaqları: Uz və Hul, və Qefer, və Maş." [«Yaradılış Kitabı.» 10.23]

Uz adı qədim türk daş abidələrində Uz Bilge Çanşı, Uz Ata, Uz Er kimi türk adlarının bir hissəsi kimi geniş şəkildə əks olunub.

A stone with writing on it Description automatically generatedA close-up of a stone Description automatically generated

Herodotun Troya tayfası Ausees kimi xatırlatdığı, Strabonun adı bütün Asiya qitəsinə verilmiş skif tayfası Asii kimi təqdim etdiyi bu türk xalqının adı Az, yaxud As kimi daşlara və qədim türk hökmdarları tərəfindən ucaldılmışdır obelisklərə həkk olunub.Türk sərkərdəsi Bilgə Kağanın əmri ilə eramızın 735-ci ildə tikilmiş Bilgə Kağan Xatirə Kompleksində Az milləti haqqında oyma yazı vardır:

A stone with writing on it Description automatically generated

Bu torpaq və As milləti, həmin azlar, eramızın 759-cu ildə tikilmiş El-Etmiş Bilgə Xaqan Memorial Kompleksi kimi bir sıra digər qədim türk abidələrində də göstərilmişdir:

A screenshot of a computer Description automatically generated

Hal-hazırda Berlin-Brandenburg Elmlər Akademiyasında saxlanılan qədim türk əlyazmasının sağ qalan bir parçası da As er adını göstərir.

As etnonim və toponiminin mənası türk mənşəlidir və 19-cu əsr rus dilçisi Lazar Budagovun «Türk və tatar ləhcələrinin müqayisəli lüğəti»-ndə(Лазарь Будагов «Сравнительный словарь турецких и татарских диалектов») verdiyi açıqlamaya görə ağa deməkdir:

Bu As və ya Az türk adı tez-tez qədim alimlərin əsərlərində başqa bir türk sözü – Ar və ya İr ilə birlikdə Azar, Azara, Azaraba və s. kimi tapılmışdır. 2-ci əsrin məşhur Yunan-Roma coğrafiyaşünası Claudius Ptolemey, Kiçik Asiyada – müasir Türkiyədə, Sarmatiada, Midiyada (müasir Azərbaycan), İskitiyada, hətta İngiltərə və Ərəbistanda Az və ya As xalqının adını ehtiva edən bir sıra şəhərləri sadaladı:

Kappadokia:

❖    Aza = Αζα  > Az.

❖    Asiba = Ασιβα (As + İba > Oba ‘qəbilə’, türk dilində as qəbiləsi deməkdir).

❖    Aziris = Αζιρίς (Az + İr ‘döyüşçü’ + İs ‘iz’, "döyüşkən Az qəbiləsinin izi və ya Azirlərin xatirəsi" deməkdir).

❖    Arásaza = Αράσαξα (Aras ‘Araz çayı’+ Aza > Az = Araz, yəni "Araz çayı yaxınlığında yaşayan Az xalqı." Türk xalqları ArasıAraz adlandırdılar. Arasaz sözünün formalaşması Türk leksik prinsiplərinə əsaslanır. Bəlkə də Arasaza şəhəri Araz çayının sahillərində yaşayan Az xalqı tərəfindən qurulmuşdur.

Sarmatia:

❖    Azara = Αζαρα (Az + Ara > Ar ‘döyüşçü’, yəni "Az xalqından olan döyüşçü, döyüşkən Az xalqı" deməkdir).

❖    Azaraba = Αζάραβα (Az + Ar + Aba > Əbə {Radlov V.V. türkcə Oba sözünü Göçəbə-də Əbə variantında göstərib [2.2.1604]}‘qəbilə; köçəri, dayanacaq, ərazi’, yəni "Az qəbiləsi və ya Az torpağı" deməkdir).

Böyük Erməniyə (Armenia Major):

❖    Azata = Αζάτα (Az + Ata > Atau ‘ada, torpaq kütləsi’, yəni Az xalqının ölkəsi" deməkdir. Böyük Erməniyədə belə oxşar adlar altında bir neçə böyük şəhər var idi, məsələn: Xobata = Χοβάτα, Boziata = Βοζιάτα, Arsarata = Αρσαράτα, Artaksata = Αρταξάτα.

❖    Azora və ya Ozara = Αζόρα ή Οζάρα (Az, Oz + Ora > Ör ‘döyüşçü’, yəni "Az xalqının döyüşçüsü, döyüşkən Az xalqı" deməkdir).

Мidiya (Media):

❖    Azaqa = Αζαγα (Az + Aqa ‘ağa’, yəni "Az xalqının ağası" deməkdir).

Аreya (Areia):

❖    Astasána = Αστασάνα (As + Tasána > Taşán ‘izdihamlı’, yəni "çoxlu Azlar").

Baktria:

❖    Astakána = Αστακάνα (As + Takána > Takán ‘təzyiq, güc’, yəni "Asların gücü" deməkdir). Parfiyada oxşar söz formalaşması olan bir şəhər adı var idi – Artakána (Ar + Takána),bu da müqayisə edilə bilən bir məna daşıyır – döyüşçünün gücü.

Səhralı Ərəbistan (Arabia Deserta):

❖    Auzara = Αυζαρα (Auz > Az + Ara > Ar ‘döyüşçü’, yəni "Az xalqının döyüşçüsü" deməkdir.)

Barlı Ərəbistan (Arabia Felix):

❖    Ausara = Aύσαρα (Aus > Az + Ara > Ar).

Britannyia:

❖    Ausoba = Αυσόβα çayı (Aus > Az + Oba ‘qəbilə, məhəllə’, yəni "Az tayfası və ya Az torpağı" deməkdir.

Liviya (Libya):

❖    Bagaza = Βάγαζα (Bag > Bağa ‘yüksək ləyaqət’ +Aza > Az, yəni "əzəmətli Azlar"). Bu şəhər adının törəmə quruluşu türkcə Bağatur əzəmətli türk sözünə ideal şəkildə uyğun gəlir.

❖    Azar = Αζαρ dağları (Az + Ar).

❖    Azulis = Αζυλις (Az + Ulis > Ulus ‘xalq’, yəni "Az xalqı").

Ptolemey onun dövründə Liviyada məskunlaşan Ayzaroy (Aizaroi) və Assarakay (Assaracai) qəbilələrini də xatırladıb. Bu adların türk olduğuna şübhə yoxdur:

➢    Ayzaroy=Aizaroi = Αϊζαροι (Aiz > Az + Aroi > Ar, yəni  "Az xalqının döyüşçüsü");

➢    Assarakay=Assaracai = Ασσαράκαι (Ass > Az + Ar + Аkay=Acai > Aka ‘ağa, zadəgan’, yəni "Az xalqının nəcib döyüşçüsü").

Bu fakt təəccüblü olmamalıdır, çünki Ptolemeydən xeyli əvvəl bu tayfalar Herodot tərəfindən Ausees (Αὐσέες), daha sonra isə Strabon tərəfindən Liviyaya köçmüş troyanlar kimi qeyd edilmişdir.

Triton çayının qərb sahilində … Troya mənşəli şəxsləri təqlid edən Liviyalı Auseeslər yaşayır. [«Herodotun tarixi.» 4.191]

Üstəlik, Liviyada Ptolemeyin qeyd etdiyi türk adları olan çoxlu yerlər var idi:

❖    Batraxos = Βάτραχος limanı (Batrak yeganə, tənha).

❖    Ardanis = Αρδανίς  burnu (Ar  ‘döyüşçü’ + Danis ‘dəniz’).

❖    Katabatmos = Κατάβαθμος  (Ката > Xata ‘xəta, fəlakət’ + Batmos > Batmas ‘batmaz’, yəni pisliyə itaət etməyən).

❖    Arsinon = Αρσινόη  (Ar ‘döyüşçü’ + Sinon > Sinan ‘sınaq’, yəni döyüşçünün sınağı).

❖    Aias = Αίας  dağları (Aias, Ayas çılpaq, bitki örtüyündən məhrum).

❖    Akabe = Ακάβη dağları (Ak ‘ağ’ + Abe > Əbə ‘ərazi’, yəni  ağ dağlar).

❖    Aló = Αλώ alov.

Bu Az qəbiləsi fars coğrafiyaşünası İbn Xordadbehin «Kitab Masalik al e-əl-Mamalik.» – «Yollar və xanlıqlar kitabı»-nda Az Kişi kimi təqdim olunub:

Tuğuz-Guz türkləri ölkəsi türk ölkələrindən ən genişidir. Əs-sin, ət-Tabbat və karluklarla həmsərhəddirlər. (Onların arxasında) kımaklar, oğuzlar, çigillər, turgeşlər, az kişilər, qıpçaqlar, müşkü olan qırğızlar, karluklar və çayın başqa sahilində (yaşayan) xalaclardır. Fərab şəhərinə gəldikdə, oradakı qarnizon müsəlman əsgər və türk-karluklardan ibarətdir. Türk şəhərlərinin ümumi sayı 16-dır. [«Zamindən Fərqanəyə gedən yol.» 16]

Həmin Azkişi və ya Azlar XIII-cü əsrin fars tarixçisi Ala-ad-Din Ata-Malik Cuveyninin «Çingiz xan. Dünya Fatehinin Tarixi» («Tarix-i Cahanquşay-I Cuveyni») kitabının 39-cu fəslində Tatar-Monqol İmperatorluğunun qurucusu Xan Batu {Batu türkcə qiymətli daş deməkdir.} tərəfindən fəth edilmiş qonşu tayfalardan biri olan Aslar kimi qeyd olunmuşdur:

"Bulqarların, asların və rusların torpaqlarının fəth etməsi tarixi. Kaan (Ugetai) ikinci dəfə böyük bir qurultay təşkil edib, qalan üsyankar xalqların məhv edilməsi və qırıb-çatması ilə bağlı bir iclas təyin etdi. Batu düşərgəsinin yaxınlığında yerləşən və hələ tam fəth edilməmiş, sayları ilə fəxr edən Bulgar, As və Rus ölkələrinə sahib olmaq qərarı alındı." [224]

Qədim Az tayfası müasir türk xalqlarının adlarında yaşamağa davam edir:

❖    Аzərbaycanlı: Аz + Əр ‘kişi, döyüşçü’ + Bay > Aba ‘doğma ocaq, kiçik vətən’ + Can > Qan ‘məskunlaşma, yaşayış yeri', türkcə Azəri xalqının vətəni deməkdir. Azərbaycan ölkəsinin adı qədim Sarmatianın Azaraba şəhərindən ("Az döyüşçülərinin məskəni və ya Azərilər məskəni"), daha sonra son əlavə ilə -Kan, -Qan, sonradan müasir -Can-a dəyişdirilmişdir. X-XI-ci əsrlərdə Mahmud Kaşğaridə Azerabadkan, «Hüdud əl-Aləm»-də Adarbadaqan, Əbül Qazi Bahaderin kitabında Adirbeyincan, daha əvvəl isə VI-cı əsrdə Yunan tarixçisi Qeysəriyyəli Prokopiusun (Procopius of Caesaria) «Fars müharibələri» əsərində [2.24] o Adarbiqanonkimi qeyd edilib.

❖    Qırğız: Qır > Qırx  ‘40’ + Iz >Az  ,türkcə "40 Az" deməkdir.

❖    Oğuz: Оğ = Ok, Oğ  ‘ox' + Uz > Az  , türkcə "Az xalqının oxçuları" deməkdir.

❖    Özbəy: Öz = Az  + Bəy ‘zəngin, nəcib’ , türkcə "nəcib Azlar" deməkdir.

❖    Хаkas: Хаk > Qaq ‘vur’ + Аs > Az, türkcə "dağıdan Azlar" deməkdir. Xakas sözünün kökü – Xak > Qaq qədim türk sözü Xakan, Qaqan və Qağan-da olduğu kimidir: Xak=Qaq ‘döy, vur’ + -An ‘feli ismə çevirən türk affiksi’, yəni hər kəsi vurub-əzən şəxs. Daha sonra bu Xakan=Qaqan sözü yeni, daimi imperator, suveren mənasını qazandı və qısaldılmış versiyada da istifadə edildi: Xan=Qan hökmdar, kral, şah. Hal-hazırda XakanBaşbakan sözü ilə əvəz edilmişdir: Başbakan baş nazir və ya sözün əsl mənasında aparıcı nəzarət edən şəxs (Baş 'aparıcı' + Bak ‘bax, müşahidə et, nəzarət et’ + -An ‘feli ismə çevirən affiks') və əsasən Türkiyədə istifadə olunur.

Əslində qırğızlar, azərbaycanlılar, oğuzlar, özbəklər, xakaslar – hamısı bu qədim Az, yaxud As xalqın nəslindəndir. Az xalqının adını ehtiva edən müasir türk toponimləri, hidronimləri, torpaqları və ölkələri çoxdur:

❖    Azərbaycan;

❖    Qırğızıstan;

❖    Özbəkistan;

❖    Xakasiya;

❖    Azğır (Аz + Ğır ‘məhv etmək’, yəni "əzən Azlar") – Azərbaycan Respublikasında şəhər adı;

❖    Аzа – Azərbaycan Respublikasının Ordubad rayonunda kənd və körpü adı;

❖    Yuxarı Aza – Azərbaycan Respublikasında şəhər adı;

❖    Аzıx (Аz + Iх > Ik, Iyık ‘istək’, yəni "Azların istəyi"). Azərbaycan Respublikasının Xocavənd rayonunda yaşı milyon yarım il olan ən qədim mağaranın adı.

❖    Astara (Аs + Таrа ‘məhv etmək’, yəni "əzən Azlar") – Azərbaycan Respublikasında rayon və şəhər adı;

❖    Аzaru (Аz + Аr ‘kişi, döyüşçü’, "Az xalqından döyüşçü, yəni Azərbaycanlı") – Azərbaycan Respublikasının Astara rayonunun inzibati ərazi vahidində yerləşən kəndin adı; 

❖    Asxanakəran (As + Хан + Kəran ‘meşə’, yəni "As Xan meşəsi" – Azərbaycan Respublikasının Astara rayonunda şəhər adı. Azərbaycanın şəhər və qəsəbələrinin adlarında türk sözü Kəran-a tez-tez rast gəlinir: Yardımlı rayonunda Keçələ Kəran, Ösnəkəran, Odrakəran, Lənkəran rayonunda Lənkəran, Əşxanəkəran, Oyakəran, Şiəkəran, Seləkəran, Sıhəkəran, Taxtakəran, Şıxəkəran, Sepnəkəran; Küsəkəran, Lələkəran, Ləkəran, eləcə də Tovuz rayonundakı Kiran, yaxud Keran, Xinnəkiran. Maraqlıdır ki, Pakistan və Hindistan sərhəddində X-ci əsrdə türk xanı Bahadur tərəfindən əsası qoyulmuş sıx meşəli Keran şəhəri var.

❖    Əскəран (Əs > Az + Kəran  "Az elinin meşəsi" – Azərbaycan Respublikasının Qarabağ bölgəsində şəhərin adı;

❖    Azov (Az + Ov = Ev ‘ev, doğma ocaq’, yəni "Az elinin kiçik vətəni" – Rusiyada Azov dənizinə yaxın bir şəhər;

❖    Həştərxan = Астрахань (Həş=Aс +  Tərxan=Трахань > Tərxan ‘vali’, yəni "Az elinin hökmdarı və ya AsTərxan") – Rusiyada əslən türk xalqlarının yaşadığı şəhərin adı;

❖    Nijniye Azı = Нижние Азы –Rusiyada, Sibirdə şəhərin adı.

​§3. BİBLİYA TURLARI VƏ MİDİYALILAR QƏDİM TÜRKLƏRDİR.

Yeremya peyğəmbərin kitabında Tur və Midiya padşahları qeyd olunur:

"…Misir padşahı, fironu, onun əyanlarını, rəislərini və bütün xalqını; və bütün qarışıq insanları; Uz ölkəsinin bütün padşahlarını, Filiştlilər ölkəsinin bütün padşahlarını, Aşkelon, Qaza, Ekron və Aşdodun qalıqlarını; Edom, Moav və Ammon oğullarını; Turun bütün padşahlarını, bütün Sidon padşahlarını və dənizin o tayındakı adanın padşahlarını; Dedanı, Temanı, Buzu və saçları kəsilənlərin hamısını; və bütün Ərəbistan padşahlarını və səhrada yaşayan müxtəlif qəbilələrin bütün padşahlarını; və bütün Zimrin padşahlarını, bütün Elam padşahlarını, bütün Midiya padşahlarını və bütün şimal padşahlarını, uzaqda və yaxında yan-yana (yerləşən); və yer üzündə olan bütün dünya padşahlıqlarını..." [25.20-26]

Adətən Tir kimi təmsil olunan bu Bibliya Turu qədim türk xalqı Pelasgi tərəfindən qurulmuş və idarə edilmişdir. Türk sözü Tur ↔ Tir qədim yunan tarixçisi Herodot, yunan-roma coğrafiyaçısı Klavdi Ptolemey, yunan alimi Strabon, latın ziyalısı Böyük Pliniy tərəfindən Avropada, Asiyadakı xalqların, çayların, dağların, ərazilərin adlarında çox tez-tez qeyd olunub: Tur (Tyre) şəhəri, İskitdə Tura (Tyra) çayı, tayfa adları Turagetes (Tyragetes), Turites (Tyrites), Turian (Tyrian), Kaspatur (Caspatyrus), Turinfian (Tyrinthians), Aqatursi (Agathyrsi), İdantursi (Idanthyrsus), Turreni (Tyrrheni) – troyalıların nəsli və pelasqların bir qolu; ölkələr – Turrenia, Tureya (Thyrea).

Doğma türk torpaqlarında Ural bölgəsində Tura çayı, Verxnyaya Tura və Nijnyaya Tura (Верхняя Тура и Нижняя Тура) şəhərləri, Sibirin Tura şəhəri kimi məhz bu Tur adını ehtiva edən çoxlu toponim və hidronimlər mövcuddur.

Qədim türk sözü Tur qüdrətli, güclü, əbədi, namuslu deməkdir. Bu, həm qədim, həm də hazırda mövcud olan bütün türk xalqlarının ümumi məxrəci olan Türk sözünün yarandığı əsas söz idi. Tur, Tür sözü cəmdə Türk, Türük və ya Turuq-dır:

Tür, Tur + -K, -Ük,-Uq biz Turlarıq, və ya biz Türkük; biz güclüyük.

Tur sözündən çoxlu türk törəmə adlar yaranıb:

Тurgeş: Тur + Geş > Kişi. Bir türk qəbiləsinin adı və eyni zamanda bir kişi adıdır;

Bağatur: Bağa+ Тur, yəni əzəmətli tur və ya türk. Bağatur adının qısaldılmış bir versiyası da var – Batur. Yeri gəlmişkən, Bağatur sözü rus dilinə Богатырь kimi və güclü qəhrəman mənasında götürülmüşdür.

Тuran: Тur + -Аn ‘çoxluğu bildirən affiks’, yəni Turlar deməkdir. Hazırda Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan ərazisindən keçən düzənliyin adı belədir. Bundan əlavə, Turan Rusiyanın Tuva vilayətində bir şəhər adı olmaqla yanaşı, türk qadın və kişi adıdır.

Bu kitabın sonrakı fəsillərindən birində türk sözü Tur barəsində daha ətraflı danışacağıq.

Bibliya midiyalıları hazırda Azərbaycan Respublikasının ərazisi olan qədim Midiyanın – azərbaycanlıların, Azəri və Azərbaycan türkləri kimi də tanınan Türk irsi xalqının sakinləri idi. Qeyd etmək çox vacibdir ki, Yeremya peyğəmbərin kitabında nə Persiya, nə də fars padşahlarından bəhs edilmir, çünki bəlkə də o anda birincisi güclü bir səltənət deyildi, ikincisi isə hələ midiyalılarla nikah yolu ilə bağlı deyildi.

«Yaxın Şərqdə qədim miqrasiya hadisələri: müasir İranlıların Y-Xromosom dəyişməsindən yeni ipucu» («Ancient Migratory Events in the Middle East: New Clues from the Y-Chromosome Variation of Modern Iranians.») adlı bu yaxınlarda aparılan bir genetik araşdırma Midiyalıların müasir azərbaycanlıların (əslində türk olan) əcdadları olduğunu göstərir. İranda yaşayan 15 etnik qrupdan olan 938 kişi Y xromosomları üçün yoxlanılıb. Subyektlər İranın şimal-qərbində yerləşən Qərbi Azərbaycandan olan 63 azərbaycanlı, yəni azəri idi. Tədqiqat göstərir ki, Azəri xalqı çox güman ki, İran Azərbaycanındakı midiyalılar kimi qədim İran tayfalarındandır. Təəssüf ki, persofil tədqiqatçılar midiyalıların İran tayfalarının bir hissəsi olduğunu bildirərək qərəzli nəticə çıxarmışlar. İranlı termini farslara və onlarla qohum olan və ya onlardan törəyən xalqlara – bəluclara, kürdlərə, lurlara, mazanderalılara, osetinlərə, puştunlara, pamirlərə, taciklərə, talışlara, tatlara, vaxlara və yaqnobilərə aiddir. Bu termin səhvdir, çünki düzgün məna ifadə etmir və Fars termini ilə əvəz edilməlidir, çünki İranlı İran ərazisini nəzərdə tutur və orada yaşayan bütün xalqları, o cümlədən Hind-Avropalı olmayan xalqları əhatə edir, məsələn, avtoxton türk xalqları, xüsusən də onların əcdadları midiyalıları.

Qeyd etmək vacibdir ki, midiyalılar genetik araşdırmada səhv göstərildiyi kimi İran və ya daha doğrusu fars tayfalarının bir hissəsi deyildilər. Herodot midiyalıları farslardan aydın şəkildə fərqləndirirdi, onları bir-birlərinə yad olan iki xalq kimi təqdim etdi:

Buna cavab olaraq maqlar dedilər: Ey padşah, sənin hökmranlığının sarsılmaz qalması bizim üçün çox vacibdir; çünki başqa bir vəziyyətdə yad adamlara, birbaşa fars olan bu oğlana keçəcək və biz midiyalı olaraq, başqa bir irqə mənsub olduğumuzu nəzərə alaraq, farsların gözündə kölə və əhəmiyyətsiz olacağıq; sən bizim xalqımızdan olan padşahımız kimi bərqərar olduğun halda, ikimiz də hökmranlıq payımızı alırıq və səndən böyük şərəflər qazanırıq.''" [1.120]

Persiyanın şahı Darius da farsları midiyalılardan fərqləndirərək onları iki ayrı xalq kimi qəbul edirdi. Və bu, Behistun kitabəsində (e.ə. 550-486) öz əksini tapmışdır. Farsların şahı olaraq özünü və irqini Əhəmənilər adlandırırdı:

Mən Darius, böyük padşah, şahların şahı, farsların şahı, hökmdarların şahı, Histaspın oğlu, Arsamesin nəvəsi, Əhəməniyəm...bu səbəbdən özümüzü Əhəmənilər irqi adlandırdıq... [«The Median Version of the Behistun Inscription of Darius Hystaspes.» by Dr. Julius Oppert.» – «Darius Histaspın Behistun kitabəsinin Midiya versiyası.» Tərcümə edən Dr. Culius Oppert 7.87]

Herodotun «Tarix»ində maqların proqnozlaşdırdığı kimi, farslar midiyalılara qul kimi baxırdılar:

Onda Midiyaya bir ordu göndərdim. Fars, Hidarnes adlı mənim rəiyyətim, – mən onu bu qoşunların başçısı etdim. Mən onlara dedim: ''Gedin, özlərini mənim qullarım saymayan midiyalıların qoşunlarını məhv edin.'' [İdem. 7.96]

Midiya cəmiyyətinin siyasi və dini quruluşu farsdan köklü şəkildə fərqlənirdi. Məhz farslar qılınc və odla midiyalıları öz qədim inanclarını zərdüştiliyə, dilini, hətta təqvimini farslarınkina çevirməyə məcbur etmiş və fars hakimiyyəti qarşısında diz çökdürmək istəməyən midiyalıları edam etmişlər. Behistun yazısı, midiyalıları dini və dil azadlığından məhrum edən fars şahı Dariusun lovğalanan sözlərinin səssiz bir şahididir:

Mən maq Qomatesin dağıtdığı tanrıların məbədlərini bərpa etdim və xalqın xeyrinə təqvimi və müqəddəs dili bərpa etdim... [İdem. 1.91]

Midiyalılar və farslar arasındakı danılmaz və aydın fərq 18-ci əsrin sxolastik kitabı «An Universal History from the Earliest Account of Time. Compiled from Original Authors. The History of the Turks, Tartars, and Moguls.» – «Qədim dövrlərdən bəri ümumi tarix. İlkin mənbələrdən ibarətdir. Türklərin, tatarların və muğalların tarixi» ilə təsdiqlənir. Burada deyilir:

"Çünki o möhtərəm tarixçinin fikrincə {Herodot}, Deiokes (Deioces) midiyalı idi, əvvəldən Midiyada yaşamış və nəhayət ona səs verən həmvətənlərinin seçki köməyi ilə Midiya taxtına yüksəlmişdir. Deiokesin bütün hakimiyyəti dövründə farsların midiyalılardan fərqli və müstəqil bir xalq olduqları həmin bu əla müəllifdən daha aydın görünür. Çünki o, bizə xəbər verir ki, Deiokesin oğlu Fraortes farsları Midiyaya tabe etdi. Bu, həmin şahın taxta qalxdığı zaman midiyalıların və farsların iki müstəqil millət olduqlarını açıq şəkildə ifadə edir." [4.30.2]

Bundan əlavə, bu əsər Midiya və Azərbaycanın (Adarbayaqcan) eyni olduğunu təsdiqlədi:

"Ümumiyyətlə, bu böyük fateh özünü Kataya (Cathay, yəni Çin) sahib etdi və Şərqin bütün türk tayfalarını və ya xalqlarını özünə tabe etdi. O, həmçinin Persiya, Xorasan, Midiya və ya Adarbayaqcanı (Adarbayagjan) və Erməniyəni özünə tabe etdi; və sahib olduğu ölkələrdə haqq dini yaydı." [Idem ibid]

Doktor Oppert, Norris, Mayor Konder kimi 19-cu əsrin bir sıra yüksək nüfuzlu mütəxəssislərinin fikrincə, Midiya və türk xalqlarının dilləri bir orijinal kökə malikdir:

İlk dəfə Norris tərəfindən oxunan və Doktor Oppertin dərindən öyrəndiyi Behistundakı Dariusun üçdilli yazıları ilə tanınan Midiyanın Turan dili, bu nüfuzlu şəxslər tərəfindən türk dillər qrupuna ən yaxın dil olaraq təsdiqlənir. İndiyə qədər bu dildə yalnız 200-ə yaxın sözümüz var; lakin hecalarla yazıldıqları üçün onların tələffüzünə bəzən Akkad dilindən daha az şübhə var. Midiya Akkad dili ilə eyni deyil, baxmayaraq ki, sintaksis və lüğətdə çox nəzərə çarpan bir əlaqə var. Təxminən 2000 il tarixlə 400 mil (644 km yaxın) məsafədəki fərqi nəzərə alsaq, iki dilin eyni mənşəli olduğuna və yəqin ki, eyni orijinal irqə aid olduğuna heç bir şübhə ola bilməz.

[Major C.R. Conder. «The Early Races of Western Asia.» – K. R. Konder. «Qərbi Asiyanın erkən irqləri.» 31.]

DNT nəticələri, tarixi sənədlər və mötəbər tarixçilərin ifadələri kimi dəmir kimi möhkəm mənbələrdən əldə edilən təkzibedilməz faktları nəzərə alsaq, məlum olur ki, Midiya və müvafiq olaraq Azərbaycan xalqı öz mənşəyini heç bir qədim İran, yaxud Fars tayfalarından almayıb – onlar Az milləti (minillik türk obelisklərinə görə) və Azərilər və Asirlər (çoxəsrli İslandiya dastanı «Edda nəsri»nə görə) kimi tanınan saf türk xalqı idilər.

Farslar irqə görə asiyalı olan İran xalqlarının (bəluclar, лürdlər, lurlar, mazandaranlar, osetinlər, puştunlar, pamirlər, taciklər, talışlar, tatlar, vahi və yagnobilər) qurucu milləti idi.

Beləliklə, Herodotun midiyalıları farslardan ayırması bütün İran xalqlarına aiddir və farspərəst alimlərin midiyalılarla farsların qohumluğu haqqında iddialarını əsassız edir.

§ 4. ORTA ASİYA VƏ ÇİNİN BİBLİYA HİTTİTLƏRİ, XETALARI, XİTAYLARI TÜRK MƏNŞƏYI .

Bibliyada 22 dəfə adı çəkilən başqa bir xalq – Hittitlər (Hittites) türk mənşəli idi.

"Amaleklilər cənub ölkəsində yaşayırlar, və Hittitlər, və Yevusitlər (Jebusites), və Amoritlər (Amorites) dağlarda yaşayırlar, Kənaanitlər (Canaanites) isə dəniz kənarında və İordanın sahillərində yaşayırlar." [«Nömrələr.» 13.29].

Mayor K.R. Konder 1890-cı ildə Böyük Britaniya və İrlandiya Antropoloji İnstitutunun Jurnalında dərc olunan məqaləsində bu iddianı irəli sürdü:

...Ən azı eramızdan əvvəl 1600-cü ildə Suriya və Fələstində misirlilərə məlum olan iki irq var idi. Bunlardan biri İbrani və Finikiya dillərinə yaxın bir dildə danışan və abidələrdə semit cizgiləri ilə təmsil olunan semit irqi idi. Onların şəhər adlarından, o cümlədən Yeşua Kitabında sadalanan bir çox şəhərlərdən öyrənirik ki, Fələstinin semit nomenklaturası Yeşuanın dövründə İbranilərin işğalından daha qədimdir – bu, Yaradılış kitabının» ifadələri ilə tam uyğun gələn bir kəşfdir. Ancaq indi bizi maraqlandıran, mövcudluğu danılmaz dərəcədə sübut edilmiş bu semit əhali deyil, müasir mövcudluğu, xüsusən də Şam və Hələb arasındakı şimalda, eyni dərəcədə şübhəsiz olan başqa bir əhalidir.

Təxminən eramızdan əvvəl 1600-cü ildə III Totmes tərəfindən fəth edilən şəhərlərin adları... nə semit nə ariyan {Aryan dedikdə müəllif Hind-Avropa xalqlarını nəzərdə tutur.} idi. Onların türk olduqlarını düşünmək üçün əsaslar tapıb, səsləri Akkad və Türk dilləri ilə müqayisə etdim və nəticələr, mənə elə gəlir ki, heç bir ağlabatan şübhə olmadan bu şəhər adlarının belə şərh edilməli olduğunu göstərir. Bir neçə çox fərqli türk-tatar sözləri bu adların tez-tez təkrarlanan elementlərini təşkil edir ki, onların arasında bəlkə də ən aydın şəkildə qeyd edə bilərəm: Tami bina, su üçün Su və təpə üçün Tep. Bu baxımdan 3500 il əvvəlki Suriya coğrafi adlarda ərəb və türkəmən qarışıq nomenklaturasının tanındığı indiki Suriyadan çox az fərqlənir...Çünki II Ramses vaxtının papiruslarında bəhs edilən Şimali Suriyanın on yeddi padşahının şəxsi adları eyni hekayəni izah edir. Şimali Suriyada qeyri-semit irqinin əsas tayfası Xeta və ya Xati tayfası idi ki, bu da ümumi razılığa əsasən Bibliya Hettitlərlə eyniləşdirilir. Onların qüdrəti Hələbdən Qalileyaya qədər çatırdı və əvvəlki dövrlərdə, görünür, onlar öz köçlərini Fələstinin ən cənubuna qədər genişləndirmişlər...Mən ilk dəfə bu irqin Turan mənşəli olduğuna və Akkadlara yaxınlığına bu şəxsi adları müşahidə etməklə əmin oldum. Hittit başçılarının adlarının tərkib hissəsi kimi keçən Tur, Sar, Nazi, Lul, Essebu, Lar və Tarkon və ya Tarka sözləri heç də bənzərsiz sözlər deyil. Tur, Sar və Essebu Akkad dilində rəis və ya şahzadə üçün işlənən sözlərdir; Lul geniş yayılmış və hunlar tərəfindən baş mənasında işlədilmiş sözdür; Lar rəis üçün tanış etrusk sözüdür; Tarkon etrusk Tarkuin-idir (Tarquin) və müxtəlif türk ləhcələrində və köhnə monqol (buryat) dilində Darqo tayfa başçısı mənasını verir. Bu və bir çox başqa sözlər Hittit əhalisinin xarakterinin bariz sübutudur. Nazi susi və akkad sözüdür, heca ilə yazılır və şahzadə mənasını verir. Mənim müqayisələrim eramızdan əvvəl 3000-ci ilin ilk günlərindən bu günə qədər Çindən Etruriyaya, Finlandiyadan Xaldeyaya aparılıb; və xalis nəticə ondan ibarətdir ki, türk-tatar dilləri Hittitlərin həm coğrafi, həm də şəxsi adlarını izah etmək üçün ən əlverişli şəkildə xidmət edir."[«The Early Races of Western Asia.» 32-33]

Müəllifin dərin təhlil edilmiş nəticələrini dəstəkləyərək qeyd etmək vacibdir ki, türk mənşəli lüğət zamanın korroziyasına məruz qalmır. Min illər əvvəl istifadə olunan eyni qədim sözlər hələ də türk xalqları tərəfindən forma və tərifini qoruyaraq istifadə olunur. Məsələn, K. R. Konder tərəfindən sadalanan Hittit dilində, eləcə də Akkad, Etrusk dillərində Su,Tep və s. kimi türk sözləri və şəxsi adlar XXI-ci əsr türk dillərində eyni leksik doyma və mənanı qoruyub. Tarkon və ya Tarka sözü Etrusk dilində Tarquinius olaraq da bilinən Hitit başçılarının adlarının bir hissəsi olaraq, müasir Türkiyədə məşhur bir Tarkan adıdır. Bu söz toponimik adlarda da öz izini göstərir, məsələn, hal-hazırda bir vaxtlar qədim türk torpağı olan, sonradan ruslar tərəfindən fəth edilən Rusiyanın şəhəri və bölgəsi Həştərxan (Астрахань) adında. Adı iki türk sözündən ibarətdir: Həş=As – qədim türk xalqı As + Tərxan=Traxan – Tarkan-danmodifikasiya olunmuş və hökmdar mənasını daşıyan söz. Bu Həştərxan şəhəri adını Türk hökmdarı As Tərxan-dan götürür və əsrlər boyu bir qədər dəyişdirilmiş formada saxlayır. Bu türk tatar şəhərinin ətraflı təsviri XVI-XVII-ci əsrlərə aid bir İngilis səyyahı və tədqiqatçısı Antoni Cenkinson (Anthony Jenkinson) tərəfindən verilmişdir:

"Və mənim sözügedən Astrakanda olarkən insanlar arasında, xüsusən də Naqayanlar (noqaylar) adlanan tatarlar arasında böyük qıtlıq və vəba hökm sürürdü... Bu Astrakan onun çox möhkəm

saxladığı ən uzaq dayağıdır və hər il oraya adamlar göndərir, ərzaq və qəsr tikmək üçün taxta."

[«Hakluyt's Collection of the Early Voyages, Travels, and Discoveries, of the English Nation.» – «İngilis millətinin erkən səyahətləri və kəşfləri haqqında Hakluyt kolleksiyası.» 1.365.]

Mayor Konderin sözlərinə görə, Bibliya hititləri və Suriya xetləri eyni xalq idi, dildən əlavə Orta Asiyanın türk tayfalarına xas olan monqoloid xüsusiyyətlərinə, saqqalsız üzlərə və başın arxasına yığılmış saçlara sahib idi:

"Dil sualından irqi tiplərə keçərək, Misir abidələrindəki Xetanın orijinal portretlərinin müasir dövrdə Orta Asiyanın türk və monqol tayfalarına çox bənzər bir monqol tipini nümayiş etdirdiyini söyləmək kifayətdir; və onların saçları bir çox hallarda Tatar fəthi zamanı çinlilərə tətbiq olunan tatarlar kimi hörülmüş olduğunu köstərir. Saqqalın ümumi olmaması da Turan tipini açıq şəkildə bildirən vacib bir göstəricidir. Uca tiara və burnu əyilmiş ayaqqabılar (etrusk Tutulus-da və Kalkeus Mepandus-da olduğu kimi), erkən tayfalar arasında İtaliyada və Qərbi Asiyada turanlılar arasında son tarixi dövrə qədər qorunan bir paltarın detallarıdır.

Digər bir maraqlı detal, bəzi Kappadokiya tanrılarının, eləcə də Etruriyadakı setlunların əllərində tutduqları balta və ya çəkic növüdür. Eramızdan əvvəl IV-cü əsrdə Kariya padşahlarının və şəhərlərinin sikkələrində eyni aləti kişi fiquru tutur. Tarsus və Milassa (Mylassa) sikkələrində və sadalanan iki Kariya şəhərinin qapı lintelində heykəldə də rast gəlinir. Türküstanda AiBalta və ya şərəf çəkici, bizim əsrə qədər ləyaqət əlaməti idi." [Idem. 34–35]

Yeri gəlmişkən, ilahinin əlindəki oxşar çəkic vikinqlərin Skandinaviya mifologiyasında da müşahidə olunur – Tor-un çəkici.

General-mayor C.Q.R. Forlonq-da (Major-General Forlong J.G.R.), 1906-cı ildə Londonda nəşr olunan «Faiths of Man: A Cyclopedia of Religions» – «İnsanın İnancları: Dinlərin» kitabında hittitlərin türk köklərini təsdiqlədi:

Misir abidələrində onlar açıq rəngli, qara saçlı (tatar adəti), maili gözlü, çənəsi tüksüz, tatar fizioqnomiyasına malik insanlar kimi təsvir edilmişdir. Onlar türklərin son dövrlərə qədər geydikləri kimi konusvari papaqlar taxırdılar, döyüş arabaları və mirzələri vardı. [2. Xeta]

Bənzər üz xüsusiyyətlərinə, geyimə, ayaqqabıya və saç düzümünə əlavə olaraq, döyüş silahları, məsələn, balta ilə birlikdə, Hittit və ya Xeta türk xalqları ilə ümumi bir dini dünyagörüşünə – təbiətə, yerə və göyə, dağlara və çaylara inama sahib idi:

Biz Xeta dini haqqında II Ramses ilə barışıq müqaviləsindəki tanrılara müraciətlərindən bir az bilirik. Onlar günəşə və aya, dağlara, çaylara, buludlara və dənizə ibadət edirdilər. Bu animistik inanc Orta Asiyanın bütün qəbilələri {Müəllif türk boylarını nəzərdə tutur.} üçün ümumidir. Onların tanrıları göy və yer, müqəddəs dağ, müqəddəs çay, külək, oddur, və sahil tayfaları arasında dənizdə var. Göy ruhu və yer ruhu daxil olmaqla Akkadlıların da oxşar tanrıları var idi. Göründüyü kimi, Turanlılar, semit xalqlarının panteonunda bu qədər vacib olan planetlərə ibadət etmirdilər. [Idem ibid]

Bundan əlavə, müəllif Xeta sivilizasiyasını çox inkişaf etmiş kimi təsvir edir. Onların divarları olan şəhərləri, zərb edilmiş metal əşyaları, arabalar və atları, bacarıqlı sənətkarları var idi. Onlar daş üzərində oymağı və hiyerogliflərlə yazmağı bilirdilər. Üstəlik, onlar İsrailin hələ dövlətçiliyə təzə başlanan zamanında bu gözəl mədəniyyətə sahib idilər. Yeşua tərəfindən tutulan Kanaanın Bibliya hekayəsi monumental dəlillərlə bunu tam təsdiqləyir." [İdem ıbid] Maraqlıdır ki, troyanlar, pelasqlar kimi antik dövrün bir çox digər türk xalqları keçilməz divarlarla əhatə olunmuş qalalar tikməklə tanınırdılar, iskitlər isə metal, mis, qızıl və gümüş üzərində işləri ilə məşhur idilər və hamısı türk xalqları ilə birlikdə atlara böyük bir ehtirası var idi.

Tədqiqatçı həm Xetaları, həm də Turan tayfaları kimi təqdim etmiş türk xalqlarını müqayisə edərkən onların sosial həyat tərzlərində oxşarlıqlara, məsələn, kənar adamlarla evlənməyə, matriarxata diqqət çəkmişdir:

Xeta öz qəbiləsindən kənarda evlənərdi – ən azı bəzi hallarda. Beləliklə, Bibliyada Esav və Süleymanın xeta arvadları var idi və Misir tarixində bir Hetit qız şahzadəsi II Ramses ilə evlənmişdir. Bu adət xüsusi olaraq ariyan deyil. Ariyanlar qəbilə daxilində (yaxud arxeoloqların dediyi kimi – onlar ekzoqam yox, endoqam idilər) öz qohumlarını yad adamlardan üstün tutaraq evlənirdilər; və indiyə qədər Qafqaz iranlıları arasında bu adət var. Turan sosial ideyaları həmişə ariyanların və ya semitlərinkindən çox fərqli olmuşdur; çünki ekzoqamiya, poliandriya və anadan nəslin tapılması adət-ənənələri hətta şərqdə Çinə qədər geniş yayılmışdır. Çoxları qadınların idarə etdiyi və ya qadınların böyük nüfuz sahibi olduqları Turan tayfalarıdır. Salik qanunu Turan ideyası deyildi. [Idem ibid.]

Mayor Konder Xeta ilə Orta Asiyada Xitaylar ( )  kimi tanınan türk milləti arasında maraqlı paralel də çəkdi:

"Əgər əvvəlki mülahizələrdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Suriyadakı qeyri-semit irqi Turanlı idi, türk və monqol soylarına və daha şərqdə midiyalılara və akkadlara yaxın idi, onda Xetanın adını Orta Asiyada böyük Xitay xalqının adı ilə müqayisə edilməsi qanuni olar. Körünür, o xalqın tarixi yurdu Türküstanın ən məhsuldar yerlərindən biri olan, yaxşı sulu, yaxşı otlaqlı, enerjili bir xalqın uyğun beşiyi olan yüksək və sağlam Kaşqar bölgəsində olmuşdur. Xitayların ilk dəfə haradan gəldiyi şübhə doğuran məsələdir. Sözügedən tayfa Qara və ya Qərbi Xitay kimi fərqləndirilir, çünki Xitay və ya kitanların başqa bir tayfası Şimali Monqolustanda və Baykal gölünün yaxınlığında yaşamış və bəlkə də müasir xəritələrdə qeyd olunan Çita şəhərində öz izlərini qoymuşlar. Çinli müəlliflər bunu ilkin vətən hesab edirlər, lakin onlar, yuxarıda qeyd etdiyimiz Kaşqar bölgəsində yaşayan həmin Xıtaylardan bəhs edən məşhur coğrafiyaşünas Ptolemey ilə müqayisədə sonraki səlahiyyətlilərdir... Qərb və ya Qara Xıtaylar monqolların sələfləri idilər. Onlar XI-ci əsrdə isə bütün Türküstana və Oksus boyunca yayıldılar." [36]

XI-ci əsrin məşhur türkoloqu Mahmud Kaşğari «Divanü Lüğat-it-Türk» əsərində Xitayı indiyə qədər mövcud olmuş türk tayfaları sırasına daxil etmişdir: Şin olan Xıtay... [1.21] Katay adında qeyd olunan həmin xalq XIX-cu əsrə qədər mövcud idi və türk tayfası kimi qeydə alınmışdır. [Ураксин З. Г. «Башкирско-русский словарь.» 852].

Monqolların, türklərin və tatarların eyni tayfaya mənsub olması müəyyən edilmiş faktdır. Türk şəcərəsi ilə bağlı geniş əsərin müəllifi Xovarəzmin türk xanı Əbül Qazi Bahader Xanın sözlərinə görə, monqollar və tatarlar Türk əcdadı – Alanca Xanın başçılıq etdiyi eyni soydan idilər:

"Alanca xanın iki əkiz oğlu vardı, birinin adı Tatar, digərinin isə Moqull, daha doğrusu Munql idi. Həyatının sonuna yaxınlaşanda hökmranlıqlarını onların arasında bölüşdü. Moqullar Moqulldan, Tatarlar da öz adlarını bu şahzadədən götürüblər, Tata çayından yox." [1.3]

Antik dövr üzrə bilikli İngilis mütəxəssisi, Mayor K.R. Konder Çinin Katay (Cathay) və ya Kitay adını məhz bu Xitay və ya Xıtay türk tayfasından aldığını qeyd etdi:

"Məhz bu xitaylardan orta əsrlərdə məşhur Katay adı yaranmışdır, çünki onlar Şimali Çini fəth etmiş, monqolları və mançuları idarə etmişlər." [Idem. 36]

Ceyms Corc Roş Forlonq (James George Roche Forlong) da hittitləri və ya Suriyanın xetasını Orta Asiyanın xitayları ilə birləşdirərək bu fikri dəstəklədi:

"Xeta – misirlilərin Suriya xalqına verdiyi ad, ibranicə Het (Heth), Bibliyanın İngiliscə versiyasında isə assuriyalılar tərəfindən Xatti (Khatti) və ya Hittit (Hittites)  adlanır. Bu ad, ehtimal ki,– eramızın IX-cu əsrində Orta Asiyanın çox qüdrətli olan türk-monqol xalqı Xitay-ın adında qorunub saxlanılmışdır, və onun şərəfinə orta əsr səyyahları Çini Katay adlandırılıb. Çinlilər hələ də Rus dilində xitaydırlar (китайцы)." [«Faiths of