O Piloto. O último guerrilleiro

By Afonso Eiré

Piloto, o último guerrilleiro (morto en combate coa Garda Civil en Chantada no ano 1965). Xosé Luís Castro Veiga (O Corgo 1915-Chantada 1965), coñecido popularmente como Piloto, non se converteu en mito por ser o último guerrilleiro morto en combate en todo o estado. As súas fazañas, a súa lenda e a necesidade dos resistentes antifranquistas xa o elevaran a esa categoría en vida.

• Language: Galego
• Publisher: Hércules de Ediciones
• Release date: Feb 14, 2023
• ISBN: 9788412321142

Book preview

O que non fai o que ten que facer, non fai nada

Camilo de Fidalgo

O guerrilleiro séntese elixido entre o pobo para

ser quen lle leve á comunidade unha maior calidade de vida.

Ernesto Guevara

I

Podía ser unha mañá anódina máis, pero aquela chamada puxo o día 10 de marzo de 1965 no trinque da historia. Que curta e que rara, dixo para si Mela, a telefonista da central de Chantada, cando sacou a chaveta do teléfono número tres ás 10:45 horas.

Pasaría algo?, preguntouse entre inqueda e sorprendida, ollando para Tareixa, Guillermina e Vitoria, as tres compañeiras que estaban ao seu carón naquel primeiro andar do número 10 da rúa Luciano Trabadelo.

Un digameeeee, desde o Cuartel da rúa José Antonio Primo de Rivera, número 40-42, e un meu tenente, o Mozo está aquí, desde o teléfono 990, estricado, seco e, ao mesmo tempo, ledo, do Angelito, xefe de seguridade do salto de Belesar, fora todo ou non fora nada. Segundo e como se ollase.

Mela non entendía aquela mensaxe. Si, non fora conversa, senón unha mensaxe, como se temesen ter que pagar moito pola chamada. Pero, a telefonista, que simpatía, non tivo tempo a matinar moito máis, pois as luciñas comezaban a escintilar naquela silveira negra revolta de cabos e enchufes colgados e píos coma de estorniños. Non era boa hora para cavilacións. Despertaba a vila preguiceira. Tempo de traballo.

Por se fose pouco trasfego de chamadas, desde o cuartel tamén pedían liña. Era o mesmo tenente, Alexandre Díaz López que, profundamente alterado, ordenaba con voz rouca pero tan fina coma o canto dun xílgaro que murcha no momento que cheira a pólvora: póñame coa Compañía da Garda Civil en Monforte, póñame coa Comandancia da Garda Civil de Lugo, póñame cos postos de Escairón, póñame co posto de Currelos, póñame co posto de Taboada... Si, o tenente tamén cheiraba a pólvora.

O timbre de voz non se correspondía coas súas palabras. Demandaba, autoritario, pero a voz non só soaba ansiosa, senón, ao mesmo tempo, temorosa. Mela, que sabía ler os estados de ánimo polas voces, para así darlles prioridade ou retardar as conexións, pensou que algo moi importante pasaba. E apurou a frécola de meter chavetas: aquí Chantada, guapa, posme coa... que sexa rápido, é prioritario... Aquí Chantada, meu querer, posme... Aquí Chantada, filliña, apura, pósme... Comentoulle a Tareixa que traballaba ao lado: hoxe imos ter un día atarefado, algo moi gordo está pasando no Salto.

Intuición, experiencia? Aquel o Mozo está aquí, transmitido polo Angelito, a ela non lle dicía nada, pero dáballe a entender moitas cousas que resumiu na súa cabeza nunha soa: anormalidade (traballo).

Tamén no cuartel de Chantada se puxo inmediatamente en marcha o zafarrancho de combate. O Xesús, o garda de portas, apremado polo tenente tan pronto deu falado co capitán de liña de Monforte, Xosé López Vidal, comezou a chamar aos pisos de todos os gardas para que se presentasen no patio por onde entraban os cabalos.

Foron as mulleres dos gardas, daquel inmóbel escanastrado onde o cheiro a esterco se mesturaba co do caldo de verzas, as que deron a voz de alarma por todo o edificio. Teñen localizado o Piloto, teñen localizado o Piloto... Sen dúbida ningunha, o mellor servizo de información da Garda Civil dentro do cuartel eran as mulleres dos gardas.

Os propietarios da Casa Cuartel de Chantada, Todo pola Patria, eran os Sotos, unha familia que manexaba a maioría dos resortes do poder local e económicos desas terras entre o Miño e o Faro, ligados agora, como non podía ser doutro xeito, ao falanxismo.

E desde o seu poder, case de forca e coitelo, puideron valerlles a algúns dos que levaban ao cuartel. Como cando caeron os enlaces do Piloto de Nogueira, Henrique Fernández e Santos Rodríguez. Os da casa do Fondo da Vila, da que era Henrique, traballaban para os de Soto. Así que unha súa irmá, cando soubo da detención, pediulles, por favor, que a axudasen. Alá foi don Xesús de Soto cara ao cuartel sen demora. Tiñan os detidos na corte dos cabalos e, catro gardas pechados dentro con eles, estaban na fase dos insultos, ameazas e patadas.

Don Xesús pediulles que os sacasen de alí e que non os torturasen. Os gardas non querían, pero el, agarrado a aquelas reixas ferruxentas, comezou a berrarlles que abrisen a porta que a Falanxe se facía cargo deles baixo a súa responsabilidade ou era que eles non sabían ben con quen estaban a falar.

Desde 1936, durante moitos anos, había paisanos que ao pasaren por diante das casas dos Soto, Lemos e Guerras, todos uns, no Cantón, sacaban a boina ou o sombreiro nun ritual de sometemento á Familia e de acatamento do Réxime.

Até as fiestras mudaran desde a Guerra. Agora estaban sempre pechadas nas casas dos pobres. Pechadas tamén as portas coa tranca do medo. As persoas falaban dun xeito mecánico e desconfiado, e, aínda así, entre dentes, para que ninguén escoitase.

Pouco tiña que ver a saga dos Soto coas cuarteleiras, xente empeñada en subsistir. Vivían case na miseria e quedaban viúvas cunha media de 45 anos. Os seus fillos e os fillos dos seus fillos eran, pola súa vez, gardas; e as súas fillas, fillas do Corpo, casaban con gardas. Acuarteladas, non se mesturaban coa poboación e, cando o facían, a moitas saíalles iso de non sabe vostede con quen está a falar. Son a muller do Garda... Rexeite de contado.

Estas mulleres, pechadas alí no cuartel, tamén eran capaces de analizar, en común, os estados de ánimo dos mandos e todo aquilo que podía supor unha alteración para as súas familias. Elas agardando para consolalos, ou, se cadra, recibir unha mala contestación. Elas como badanas da frustración, o resentimento e o cansazo.

Cando os gardas estaban fóra, que era todo o día, todos os días da semana, todos os meses daqueles anos naquel estado excepcional, por non chamarlle de excepción, facíanse compaña unhas ás outras, axudábanse e tamén se realizaban confidencias sen que importase moito o grao dos seus maridos, aínda que existir tamén existían entre elas os mesmos rangos que no destacamento. Todo o cuartel estaba militarizado.

Así que, mentres os seus maridos baixaban aquel día as escaleiras, pintadas de verde, coma se aquela chamada non fose moito con eles, pois xa asistiran moitas veces á montaxe dun dispositivo para matar o Piloto, as cuarteleiras sabían ben, elas si, que aquel zafarrancho era algo especial.

Comunicándose polo patio de luces, como se fose un carballo o día da Candeloria, elas coñecían por intuición que aquela xornada non era unha máis da rutina rutinaria. Púxolle voz a aquel pensamento a Tenenta: nunca vin o Alberte así.

Aínda que os nenos se atopaban todos no colexio, o medo apoderouse daquelas familias. Sabían que, algún día, podía pasar algo semellante, pero levaban anos de falsas alarmas e agora non acreditaban nas razóns polas que aquela primavera tiña que ser diferente. Cambiaríalles a vida. Podía haber mortos e feridos pero, sobre todo, logo de anos de certa e tensa calma, as rondas, as postas, o saír noite si e noite tamén a patrullar os seus homes, sen durmir acompañadas, aparecíalles como un praga. A calma viñéralles dada porque a comarca de Chantada fora declarada pola guerrilla como zona neutral, segundo os panfletos que repartira o Exército Guerrilleiro no 1947. Iso significaba que a guerrilla se comprometía a non realizar accións de ningunha caste nesta zona. Volverían a 20 anos atrás, cando todo o acuartelamento non tiña paradura?

Elas sabían que sería así. Os gardas semellaban todos máis tranquilos. Pensaban que se trataría dunha cantada máis, alguén nervioso que confundía un pobre de pedir co Piloto. Mesmo unha brincadeira dalgún langrán que os quería facer andar en bulina.

Sabían que o Piloto paraba polo territorio da súa liña. Falábano as mulleres no cuartel, pero, sobre todo, os chantadinos nos Ánxeles, no Pizarro e no Capitol, os tres cafés principais. Mesmo nos faladoiros se comentaba que os propios gardas, sabedores das rutas e agochos do guerrilleiro, facían o que podían por non atoparse con el. Ningún garda comentaba nada disto, a non ser que andara xa un pouco cargado de máis, non fora ser que chegase aos seus superiores (non o sabían tamén?).

–Os gardas sabían que o Piloto paraba por aquí, en Villardamos, vaia se o sabían! Pero cando os da guerrilla andaban por aquí, non viñan os gardas e, cando viñan os gardas, pois non aparecían os da guerrilla, –comenta o Antonio do Soutelo.

Na casa do Moure, en San Miguel do Monte, gardas e guerrilleiros durmían, ás veces, xuntos parede polo medio.

–Os guerrilleiros sabían dos gardas, os gardas non sabían dos guerrilleiros. A un de San Vicente, onde paraba o Piloto, levárono ao cuartel e metéronlle unha malleira que o deixaron capado. Aos dous días chamaron a meu pai. En vez de ir ao cuartel, foi á casa do tenente. Tiña unha boa pistola do nove longo que levou con el. Petou na porta. Saíulle a muller. Quería falar co señor tenente. Pase e agarde nesta sala, que está no baño. Non agardou. Entrou xunto del e alí razoaron os dous a soas. O meu pai, que fora Capitán do Exército Republicano, díxolle que o respectara, que eran dous oficiais, e que el o respectaría tamén. E fixeron un pacto de non-agresión.

O meu pai gastaba boas relacións con todo o mundo. Algúns de dereitas queríanlle ben, –conta Dositeo Moure.

Certo que desde a chegada do capitán López Vide á xefatura de Monforte semellaba que aquela coexistencia pacífica cun guerrilleiro que xa só tiña a teima de botar propaganda meténdose con Franco e de facerlles a papelame aos veciños, xa non era ben vista. Tamén o tenente Alexandre Díaz, con instrucións claras de acabar co Piloto, mudara moitas cousas en moi pouco tempo en Chantada.

Tampouco o pase á reserva activa de Anxo Fernández Blanco, Angelito, brigada e fillo de brigada, era casual. Convertérase en especialista na guerrilla e alá en Viveiro xa desmantelara o grupo de Luís Trigo, Gardarríos, matándoo. Un guerrilleiro que, casualidade do destino, acabaría cunha filla casada en Chantada nunha familia de sona, a dos Cedrón, cun lembrado médico, Don Mariano, amigo dos pobres e sabio, que, en vez de mandar moitos enfermos á botica por menciñas, encamiñábaos á carnizaría para que mercasen uns quilos de carne fresca. Se sabía que a familia non tiña diñeiro, era el quen pagaba.

No cuartel nunca falaban de deter o Piloto, só de matalo. Estaban seguros de que o Piloto nunca se deixaría coller vivo e, se facía falta, morrería matando, pois ninguén é tan perigoso como o que non ten nada que perder. Así que, case todos os gardas tiñan a filosofía de vive e deixa vivir. Iso é, polo menos o que dicían os veciños. Os veciños que non sabían nada, pois os enlaces e coñecidos do Piloto tiñan orde de non falar da guerrilla nin dos guerrilleiros. Nas instrucións dicíase claramente: fálese ben ou fálese mal, cando se fala, sempre se dá información. Así que todo aquel que teña relación coa guerrilla, deberá, imperativamente, calar a boca.

Tamén o PCE tiña unha norma escrita clara: nunca falarás do Partido nin da súa existencia sen permiso dos responsábeis.

Os mandos da Garda Civil tampouco falaban do Piloto, pero actuaban. Ao tenente Díaz déralle por andar de caza case todos os días. Acompañado do sarxento de Escairón, e do Lourenzo, bo cazador e coñecedor dos montes, sempre quería ir cara ao Saviñao. Afirmaba que había moitos máis coellos que na zona de Chantada.

–Cando andaba de pesca pola zona do Sardiñeira coincidín aínda ben veces co Piloto. El sempre comezaba a conversa pedíndome a hora, aínda que eu ben lle vía un bo reloxo no pulso. Logo falabamos se picaban ou non picaban, coma dous troiteiros máis. Cando andabamos de caza si que nunca o atopei. Debía ser como os animais, que cheiran a pólvora de lonxe. Quen aparecía sempre era o señor Santiago, pai de Mirelle. Cantas ganas tiña aquel home de falar! Se me guiaba por el, non pescaba. Relataba dos seus tempos en Cuba e lembraba ben como os Hijos de Galicia izaran a bandeira republicana un día antes de caer Afonso XIII. Era un home moi sabido e pasara tantas que xa non tiña medo a dicir o que pensaba. Viña de volta de todo.

Os ventos que puxeron en movemento os cuarteis chegaran secos e fortes de Madrid. Brueiros de Lugo e coma remuíño desde a Xefatura de Liña en Monforte. Os gardas de Escairón levaban case dous anos sen durmir dúas noites seguidas na casa. Rondas e máis rondas, postas e gardas. Gardas na Bugalla, na Candaira, en Lamagrande, en Vilelos, na Cova. Noites subidos a unha figueira ou a un loureiro guichando.

Que pasara? O Réxime comezara a celebrar unha campaña co lema XXV Anos de Paz coincidindo co principio da guerra, aínda que a auxe veu logo, tres anos máis tarde, con Fraga Iribarne de ministro de Información e Turismo, e non quería que ninguén lla chafara.

A conflitividade política e social aumentaba con folgas nos grandes fornos de Biscaia e en Barcelona, onde se amotinaban até os cregos, como en Lugo, cunha sentada diante do Pazo do Bispo polo Corpus. Tamén na universidade de Compostela e no Ferrol. Para deixar as cousas claras, deteñen o militante do PCE Julián Grimao. En vez de ser acusado de militancia clandestina, no Consello de Guerra opóñenlle rebelión militar por ser policía durante a República. En teoría, segundo as propias leis franquistas, ese delito tería prescrito logo de 25 anos. Pero decidiron que o delito era continuado.

Así que ditaron pena de morte que os ministros todos, con Franco á cabeza, asinaron. De nada valeron as intercesións estranxeiras, do mesmo Papa, nin as presións internacionais.

Franco avisaba, exemplificando, coma sempre.

Nesta celebración dos XXV Anos de Paz, existía aínda un Exército Guerrilleiro que andaba a repartir panfletos por Galiza, facía propaganda e aínda roubaba e contaba todo isto e máis en Radio Pirenaica, a radio do Partido Comunista de España.

A emisora transmitiu, primeiramente, desde as instalacións de Radio Toulouse, co nome de Radio Pirenaica. No 1947 desaparece Radio Pirenaica para dar paso a Radio España Independiente en Moscova, dirixida por Ramón Mendoza Roldán, fillo dunha galega e dun alemán que era asesor da guerrilla galega.

No ano 1954 foi trasladada a Bucarest. No 1966 diríxea Melque, que era de Cernisa, Ourense. Todos os cambios non lles importaron aos escoitas, que polas noites se tapaban nas súas casas cunha manta para que o son non saíse fóra e cumprir con aquel ritual laico e democrático de escoitar aquel emisora que para eles seguiu tendo o nome de Pirenaica.

Aquí, Radio España Independente, estación Pirenaica, a única radio sen censura de Franco.

Pero as accións da guerrilla ocorrían nas terras de Xosé Luís Taboada, o Señor de Cartelos, que era o Delegado Nacional de Provincias, encargado, polo tanto, de manter a paz e a orde.

Camilo Alonso Vega, Camulo, ministro de Gobernación e amigo persoal de Franco, déralle orde no 1963 ao Señor de Cartelos de que debía rematar co Piloto ipsofacto. Antes de que o Xeneralísimo aparecese a inaugurar o salto de Belesar, non fose ser que fixesen unha alloada.

O xeneral Alonso Vega recoñecía que a guerrilla é... un problema de gran transcendencia que perturba as comunicacións, quebranta a nosa autoridade e nos desautoriza no exterior.

Para minimizar os riscos, en comandita co xeneral Castañón de Mena, un dos promotores da magna obra de Belesar e xefe da Casa do Xeneralísimo, decidiran licenciar con tempo todos os presos políticos que traballaban na construción do encoro.

O gobernador, Eduardo del Río, recibiu apremante despacho no que se lle notifica que "deberá pór todos os medios ao seu alcance para que o foraxido Xosé Castro Veiga, coñecido como o Piloto, sexa canto antes neutralizado".

Eran os anos da tecnocracia opusdeísta, na que o fin do intervencionismo estatal manda miles de galegos á emigración, pero tamén do comezo do capitalismo popular, coa gran campaña das Matildes, as accións de Telefónica, como símbolo. Precisamente, a empresa na que traballara Xosé Castro Veiga en Madrid antes de ser nacionalizada.

Pero destes cambios e destas urxencias, que xa levaban un retardo de ano e medio, os gardas de Chantada non sabían nada. Si, sabían de latricadas e de que algo mudara. Así que ante o nerviosismo e as présas do tenente, reaccionaron como un corpo que se espreguizase ante o chirlado molesto do despertador negándose a crer que xa dera a hora de pórse en marcha.

Cando xa estaban todos os gardas presentes, formounos, algo que só viña pasando o día da festa do Pilar, cando desfilaban vila adiante lustrosos cos uniformes de gala, aínda que fosen seis e o cabo, e arengounos cun "señores, nesta ocasións vai en serio, temos localizado o Piloto".

Non lles dixo nada máis. Para que. O seu nerviosismo, a súa aceleración, o seu ton de voz, dicíao todo. Atopábase nun estado semellante ao dun xogador de fútbol antes de lanzar un penalti. Pola súa cabeza só pasaba unha idea: non podemos fallar.

Porque terá tantas ganas de matar o Piloto, preguntouse algún dos gardas para si. E el mesmo se contestou: se é certo que é el e non o matamos, vaia meses de servizo que nos agardan. E mesmo exclamou moi para dentro: manda carallo, por que tiveron que dar con el, precisamente aquí en Chantada!

O tenente repartiulles ordes ao cabo primeiro, Francisco Nodar e aos seis gardas dos que dispuña naquel momento. Non había teléfonos para chamar os outros seis que saíran de patrulla, nin os que estaban fóra de servizo, ausentes.

Montou o dispositivo coa tropa acuartelada.

Mandou o garda Manolo, ás carreiras, á Prazuela para que trouxese tres coches de punto axiña. Reloxos de espesas nubes sen leme cruzaban cara a Ourense.

Eran os tres que había na parada. O catro latas que tiñan de seu, estaba, coma sempre, fóra de servizo, coma un garda renarte.

Un taxi saíu pola estrada de Monforte, con dous gardas cara á ponte de Belesar, na estrada A Gudiña-Lalín.

Outro taxi marchou pitando pola estrada de Lugo, para coller cara a Sabadelle e apostar outros dous gardas no paso de barcas do Porto, á altura da confluencia co río Sardiñeira, aínda que esta barca xa non existía desde a enchente do encoro.

Os gardas de Escairón baixaron uns cara ao cruce de Vilelos e, outros, desde alí, a pé, cara a Pesqueiriñas, sen demasiado apuro.

Os do destacamento de Currelos, estrada adiante, dous gardas cara ao Convento de San Vitorio e outros dous, co cabo comandante, cara ao Miño, en dirección a Mourulle.

Cara a alí saíran tamén dous gardas de Taboada e outros dous, co sarxento, dirixíronse a Castelo.

O tenente de Chantada, Alberte Díaz López, segundo as súas propias declaracións ante o capitán instrutor, quedou nas proximidades do denominado regato de La Cacheira, na Parroquia de San Fiz de Asma, punto situado a un quilómetro da presa de Belesar, augas arriba, pola marxe dereita, a poucos metros da denominada pista do Club Náutico, formando grupo co cabo primeiro, Francisco Nodar Montecelos e cos gardas segundos Xerardo Vilas Sanjurjo e Xosé Lage Meilán.

Ata alí chegaron os catro no auto de punto do Prácido.

Os gardas de Monforte atrasáranse moito porque non topaban transporte. O capitán López Vidal, chegou cando xa rematara todo, moi ao seu pesar.

Eran as 11:45. Pasara unha hora desde a misteriosa chamada ao cuartel de Chantada, o Mozo está aquí, e quince minutos despois de que apostados nas proximidades do Club Náutico, observaron a presenza dun individuo que vestía traxe escuro e portaba un paraugas na man esquerda, segundo aparecen nas dilixencias as declaracións textuais do garda segundo Xosé Lage.

II

A ribeira xa cheiraba a primavera adornándose cos tenros follatos de carballo e coas flores do cerquiño coma perendengues, coas mimosas amareladas e as viñas vestidas tamén coas amareladas dos trevos e saramagos polos buracos das muras. A néboa que subira do Miño na madrugada ascendera cara ao ceo pola Sardiñeira arriba, formando un manto de nubeiros coma unha colcha de loito que tapase as chairas da Candaira. Bo día para madrugar e para facer as cousas que hai que facer.

Así que, ás 9:30 da mañá, Xosé Castro Veiga xa estaba no lugar da Bugalla, parroquia de Rebordaos, municipio do Saviñao. Viña dunha aldea próxima, Lamagrande, e entrou na primeira casa que hai polo camiño que vai á igrexa, a Casa do Souto.

Xa non era a primeira vez que estaba alí. Coñecía ben a casa e coñecía ben o lugar, pois durmía moitas veces na casa do Alfredo, no fondo da aldea.

Abriu a porta da entrada da eira e dirixiuse cara ao curral onde nacían as escaleiras que daban entrada á cociña.

Á esquerda estaba o pallar. Del saía un home, Darío. Corenta e catro anos. Alto e forte, aínda máis ca o visitante. Pouco se levaban.

–Bo día.

–Bo día.

–Vou xunto ao teu pai.

–Xa sabe, está na cama.

O Piloto non agardou máis. Entrou ao curral pola porta aberta. Subiu as oito escaleiras de pedra, abriu a porta da cociña e encamiñouse cara ao fondo da casa. Alí, nun cuarto grande, nunha gran cama de nogueira e un armario macizo a un lado da parede, a outro unha huchiña de carballo, estaba Ricardo, máis vello ca doente.

–Vés