Agathangelos. History of the conversion of Armenia/ Ագաթանգեղոս. Հայոց Դարձի պատմություն
5/5
()
About this ebook
Ագաթանգեղոսի «Հայոց դարձի պատմությունը» հինգերորդ դարի ոսկեդարյան մատենագրության դասական երկերից է, որը դեռ միջնադարում համաշխարհային տարածում է ունեցել։ Մինչ օրս հայտնի են մոտ երկու տասնյակ խմբագրություններ միջնադարի 9 լեզուներով՝ հայերեն, հունարեն, ասորերեն, արաբերեն, լատիներեն, եթովպերեն, վրացերեն, ղպտերեն (պատառիկ) և սլավոնական տարբերակներ։
Related to Agathangelos. History of the conversion of Armenia/ Ագաթանգեղոս. Հայոց Դարձի պատմություն
Titles in the series (1)
Agathangelos. History of the conversion of Armenia/ Ագաթանգեղոս. Հայոց Դարձի պատմություն Rating: 5 out of 5 stars5/5
Related ebooks
History of Mar Yahballaha and Rabban Sauma: Edited, translated, and annotated by Pier Giorgio Borbone Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsEarly Yiddish Epic Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsLibrary of the World's Best Literature, Ancient and Modern, Vol. 13 Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsEastern Christianity: A Reader Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsRelief after Hardship: The Ottoman Turkish Model for The Thousand and One Days Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsThe Book of the Epic The World's Great Epics Told in Story Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsMedieval Tales and Stories: 108 Prose Narratives of the Middle Ages Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsGeorgia through Earth, Fire, Air and Water Rating: 5 out of 5 stars5/5The Literature of the Ancient Egyptians Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsThe Ant's Gift: A Study of the Shahnameh Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsAncient Egyptian Literature: An Anthology Rating: 4 out of 5 stars4/5The Conversion of Herman the Jew: Autobiography, History, and Fiction in the Twelfth Century Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsGoing out in Daylight – prt m hrw: The Ancient Egyptian Book of the Dead - translation, sources, meanings Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsDeath in Babylon: Alexander the Great and Iberian Empire in the Muslim Orient Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsFixers: Agency, Translation, and the Early Global History of Literature Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsGreek Lands and Letters Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsEncyclopaedia Britannica, 11th Edition, Volume 2, Slice 5 "Arculf" to "Armour, Philip" Rating: 3 out of 5 stars3/5French Literature: A Beginner's Guide Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsArabs and the Art of Storytelling: A Strange Familiarity Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsThe Bondage and Travels of Johann Schiltberger - A Native of Bavaria - In Europe, Asia, and Africa 1396-1427 Rating: 3 out of 5 stars3/5The Chronicle of the Discovery and Conquest of Guinea Vol. I Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsEgyptian Literature Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsThe Book Of Enoch Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsThou Shalt Not Speak My Language Rating: 3 out of 5 stars3/5The Literature of the Ancient Egyptians Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsA Poet's Glossary Rating: 4 out of 5 stars4/5Munere mortis: Studies in Greek literature in memory of Colin Austin Rating: 0 out of 5 stars0 ratingsChapters on Jewish Literature Rating: 0 out of 5 stars0 ratings
History For You
Becoming Cliterate: Why Orgasm Equality Matters--And How to Get It Rating: 4 out of 5 stars4/5The Richest Man in Babylon: The most inspiring book on wealth ever written Rating: 5 out of 5 stars5/5100 Things You're Not Supposed to Know: Secrets, Conspiracies, Cover Ups, and Absurdities Rating: 3 out of 5 stars3/5Sapiens: A Brief History of Humankind Rating: 4 out of 5 stars4/5Whore Stories: A Revealing History of the World's Oldest Profession Rating: 4 out of 5 stars4/5The Lessons of History Rating: 4 out of 5 stars4/5100 Amazing Facts About the Negro with Complete Proof Rating: 4 out of 5 stars4/5The Ethnic Cleansing of Palestine Rating: 4 out of 5 stars4/5Wise as Fu*k: Simple Truths to Guide You Through the Sh*tstorms of Life Rating: 4 out of 5 stars4/5The Great Awakening: Defeating the Globalists and Launching the Next Great Renaissance Rating: 4 out of 5 stars4/5Huckleberry Finn Rating: 5 out of 5 stars5/5Lies My Teacher Told Me: Everything Your American History Textbook Got Wrong Rating: 4 out of 5 stars4/5Prisoners of Geography: Ten Maps That Explain Everything About the World Rating: 4 out of 5 stars4/5A Grief Observed Rating: 4 out of 5 stars4/5Wordslut: A Feminist Guide to Taking Back the English Language Rating: 4 out of 5 stars4/5The Time Traveler's Guide to Medieval England: A Handbook for Visitors to the Fourteenth Century Rating: 4 out of 5 stars4/5The Indifferent Stars Above: The Harrowing Saga of the Donner Party Rating: 4 out of 5 stars4/5The Gulag Archipelago [Volume 1]: An Experiment in Literary Investigation Rating: 4 out of 5 stars4/5The Great Reset: And the War for the World Rating: 4 out of 5 stars4/5The Anglo-Saxons: A History of the Beginnings of England: 400 – 1066 Rating: 4 out of 5 stars4/5Unveiled: How the West Empowers Radical Muslims Rating: 5 out of 5 stars5/5Surprised by Joy: The Shape of My Early Life Rating: 4 out of 5 stars4/5The Power of Geography: Ten Maps That Reveal the Future of Our World Rating: 4 out of 5 stars4/5King Leopold's Ghost: A Story of Greed, Terror, and Heroism in Colonial Africa Rating: 4 out of 5 stars4/5The Oregon Trail: A New American Journey Rating: 4 out of 5 stars4/5Summary of The War of Art: by Steven Pressfield | Includes Analysis Rating: 5 out of 5 stars5/5The Secret History of the World Rating: 3 out of 5 stars3/5
Related categories
Reviews for Agathangelos. History of the conversion of Armenia/ Ագաթանգեղոս. Հայոց Դարձի պատմություն
1 rating0 reviews
Book preview
Agathangelos. History of the conversion of Armenia/ Ագաթանգեղոս. Հայոց Դարձի պատմություն - Agathangelos / Ագաթանգեղոս
Բովանդակություն
ՄՈՒՏՔԻ ԽՈՍՔ
ԱՌԱՋԱԲԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ
ՀԱՅՈՑ ԴԱՐՁԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
ԱՌԱՋԱԲԱՆ
ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍԻ ՊԱՏՄՈԻԹՅՈՒՆԸ
ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐԻ
ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻՍ ՓՐԿՈՒԹՅԱՆ ԴԱՐՁԸ ՍՈՒՐԲ ՆԱՀԱՏԱԿԻ ՁԵՌՔՈՎ
titul_Agatangeghos.tifԱգաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը» հինգերորդ դարի ոսկեդարյան մատենագրության դասական երկերից է, որը դեռ միջնադարում համաշխարհային տարածում է ունեցել: Մինչև օրս հայտնի են մոտ երկու տասնյակ խմբագրություններ միջնադարի 9 լեզուներով՝ հայերեն, հունարեն, ասորերեն, արաբերեն, լատիներեն, եթովպերեն, վրացերեն, ղպտերեն (պատառիկ) և սլավոնական տարբերակներ:
Agathangeghos.jpgԱգաթանգեղոսի որմնաքանդակը Մոսկվայի առաջնորդանիստի Սուրբ Պայծառակերպություն եկեղեցու պատին
ՄՈՒՏՔԻ ԽՈՍՔ
Նվաստ քահանայիս համար չափազանց մեծ պատիվ է գրախոսական գրել Հայոց դարձի բուն պատմիչ Ագաթանգեղոսի մատյանի վերահրատարակման համար: Ես` տասնյոթ տարվա քահանաս, լինելով Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու ծառա` հոգևոր հովիվ, բնականորեն շատ մանրակրկիտ և տարբեր աղբյուրներից կարդացել եմ և ուսումնասիրել Հայոց սուրբ Լուսավորչի վարքը, և այդ ուսումնասիրման գործում անգնահատելի մեծ է Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմություն» պատմական աշխատության դերը: Հեղինակը, լինելով ականատես այդ դեպքերին, չափազանց մանրակրկիտ նկարագրում է Աստվածային շնորհի առաջնորդությունը Հայոց ազգին, մեր պապերի ուխտն ու դաշինքը Արարչի հետ, և աշխարհում առաջին քրիստոնյա պետության կազմակերպումը: Աստված չի փոփոխվում. Քրիստոս նույնն է երեկ, այսօր և հավիտյան, ուստի աստվածային հրամանները նույնն են թե՛ չորրորդ դարում, թե՛ քսանմեկերորդ դարում և նույնը կմնան մինչև Երկրորդ Գալուստ:
Մեր պետականության գոյության չափազանց վտանգված այս օրերին օդուջրի պես անհրաժեշտ է Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմության» այս մատյանի վերահրատարակումը, այն գաղափարական և հոգևոր առաջնորդություն է Հայոց ազգի համար. պե՛տք է կարդալ և Աստծո հրամաններն իրագործել: Եթե խոտորված մնանք և չուզենանք վերադառնալ աստվածային շնորհին, ապա որպես համը կորցրած՝ աղ ոչ մի բանի պիտանի չենք լինի: Այս պատմական մատյանը փաստում է, որ Ճշմարտության ճանապարհի առաջամարտիկն է Հայոց ազգը` որպես աշխարհում առաջին քրիստոնյա երկիր: Եվ սա պատահական չէ, քանի որ Հոգեգալստյան օրը առաքյալները բազում լեզուներով խոսեցին, և «Գործք Առաքելոցում» նկարագրված տասնվեց լեզուների ցանկը բացվում է պարթևերենով: Պարթև ազգից Լուսավորիչը առաջին ազգի առաջին լուսավորիչն է ամբողջ աշխարհում` Աստծո նախախնամությամբ:
Մատյանում չափազանց մանրակրկիտ ներկայացված են Հայոց ազգի դարձի պատմության բոլոր դրվագները, որոնք ընթերցողին հոգևոր սնունդ են մատակարարում` զորացնելով հավատքը, հույսը և սերը մարդու սրտում: Այսօր ևս օրինաչափությունը նույնն է` հավատքի կյանքով ապրող հայ քրիստոնյան պետք է պատրաստ լինի կրելու և հաղթահարելու ցանկացած փորձություն, ծառայելու Աստծուն ինչպես նեղությունների մեջ, այնպես և հաջողությունների ընթացքում: Աչքի առաջ իբրև օրինակ պետք է ունենա սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անտանելի չարչարանքները և աննախադեպ հաղթանակներն ու աստվածածառայության մեջ անգերազանցելի վաստակը: Հայոց պատմության վրա սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ազդեցությունը դժվար է գերագնահատել, քանի որ արժանին գնահատանքի սահմանին արդեն դժվար է մոտենալ: Խոսքերը, որոնցով փորձում ենք ներկայացնել սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի վաստակը Հայոց ազգի համար, միշտ սակավ են և խեղճ: ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ. ահա դարավոր և հիմնական գնահատանքը մեր ազգի: Բանաստեղծներից մեկը, ներկայացնելով Հայոց Հավատքի կանթեղի վառ մնալու գաղտնիքը, ասում է. «... որովհետև նրա մեջ յուղի փոխարեն վառվում են Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի արցունքները...»:
Թող մեր հավատքի հայրը` սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը, Երկնքում բարեխոսի Աստծուն այս մատյանը ընթերցող յուրաքանչյուր մարդու համար, որպեսզի կարդացողը ստույգ ըմբռնի աստվածային հրաշքների և շնորհների հեղման առատությունը ու արժանի դառնա հաղորդակցվելու Անմահին և Հավիտենականին: Ամեն:
Օրհնությամբ՝ տ.Ղազար քահանա Պետրոսյան
ԱՌԱՋԱԲԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ
1983 թվականի հարատարակության ծանոթագրությունների նոթագրություն
Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմությունը»1 հինգերորդ դարի ոսկեդարյան մատենագրության դասական երկերից է, որը դեռ միջնադարում համաշխարհային տարածում է ունեցել: Մինչև օրս հայտնի են մոտ երկու տասնյակ խմբագրություններ (որոնցից մեկը և հիմնականը ներկա թարգմանության գրաբար բնագիրն է) միջնադարի 9 լեզուներով՝ հայերեն, հունարեն, ասորերեն, արաբերեն, լատիներեն, եթովպերեն, վրացերեն, ղպտերեն (պատառիկ) և սլավոնական տարբերակներ:
Հնագույն պատմիչը, որն ակնարկում է նրա գոյության մասին, Փավստոս Բուզանդն է: Սակայն առաջինը, որ հստակ խոսում ու նկարագրում է Ագաթանգեղոսի պատմությունը, Ղազար Փարպեցին է, ըստ որի այս մատյանը կոչվել է «Գիրք Գրիգորիսի»: Մովսես Խորենացին ևս քաջ ծանոթ է Ագաթանգեղոսի պատմությանը, ընդ որում տեսել է ոչ միայն այժմ հայտնի խմբագրությունը, այլև այն կորած խմբագրությունը, որի ասորերեն, հունարեն և արաբերեն թարգմանություններն են մեզ հասել: «Գիրք Գրիգորիսի» է կոչում նաև Սեբեոսը:
Այս մատյանը հիշված է նաև բոլոր հետագա հայ պատմիչների կողմից, միայն այլևս մոռացվել էր «Գիրք Գրիգորիսի» անունը և կոչվում էր «Պատմութիւն Ագաթանգեղոսի»:
Ագաթանգեղոսի պատմության գիտական ուսումնասիրությունը սկիզբ առավ դեռ ԺԸ դարում, երբ Հ. Ստիլտինգը լույս ընծայեց նրա հունարեն թարգմանության բնագիրը և լատիներեն համառոտ թարգմանությունը՝ լատին «Վարք սրբոց» մատենաշարում (Acta Sanctorum. Septembris, VIII, (Antverpiae, 1762), pp. 320-402: Ագաթանգեղոսի հայերեն բնագրի առաջին՝ խնամքով կատարված հրատարակությունը Վենետիկում (1835), ինչպես նաև հայագիտության զարգացումը խթան հանդիսացան այս երկի մասին բազում ուսումնասիրությունների ի հայտ գալուն (Հ. Անասյան, Հայկական մատենագիտություն, Ա (Երևան, 1959), էջ 151-213): Ագաթանգեղոսը ֆրանսերեն թարգմանող հայագետ Վ. Լանգլուան (V. Langlois, Collection des historiens anciens et mօdernes de l’Arménie, I (Paris, 1867)) այն կարծիքը հայտնեց, որ հեղինակը չէր կարող Դ դարում ապրած լինել, ոչ էլ աշխարհիկ էր, այլ՝ Ե դարի եկեղեցական: Լուրջ քայլ էր Ա. Ֆոն Գուտշմիդի «Ագաթանգեղոս» աշխատության լույս ընծայումը (A. V. Gutschmid, ‘‘Agathangelos’’, Zeit. d. Deutsch. Morg. Ges., BD XXXI, 1877, S. 1-60): Նա հայերեն Ագաթանգեղոսը համարում է բնագիր, իսկ հունարենը՝ թարգմանություն: Նրա համար պարզ է, որ հեղինակը Ե դարի եկեղեցական է: Հունարեն Ագաթանգեղոսի, ինչպես նաև Ժ դարում կատարված մետափրաստյան խմբագրության հրատարակությունը Պ. դը Լագարդի ձեռքով կարևոր քայլ էր այս հարցի ուսումնասիրման համար (Agathangelus und die Akten Gregors von Armenien, neu herausgegeben von Paul de Lagarde, (Cöttingen, 1887)): Ագաթանգեղագիտության անցած ուղին ամփոփեց Բ. Սարգսյանը իր ծավալուն մենագրությամբ (Բ. Սարգսեան, Ագաթանգեղոս եւ իւր բազմադարեան գաղտնիքն (Վենետիկ, 1890)):
Հ. Տաշյանի համաձայն՝ Ը դարում գրված Գեորգ Ասորու թղթի և Ագաթանգեղոսի միջև բնագրային տարբերություններ կան: Նա համոզված է, որ Ագաթանգեղոսի խմբագիրն է Կորյունից քաղել, և ոչ՝ ընդհակառակը: Այս խմբագիրը բանաքաղություններ է կատարել նաև այլ աղբյուրներից (Հ. Տաշեան, Ագաթանգեղոս առ Գէորգայ ասորի եպիսկոպոսին (Վիեննա, 1891), էջ 86: Գ. Տեր-Մկրտչյանը կարծում է, որ Կորյունն է Ագաթանգեղոսի պատմության խմբագրողը (Գ. Տեր-Մկրտչյան, Ագաթանգեղոսի աղբյուրներից (Վաղարշապատ, 1896)), իսկ ըստ Ն. Բյուզանդացու՝ Դ դարում հունարեն գրված Ագաթանգեղոսի մատյանը Ե դարում Կորյունը հայերեն է թարգմանել (Ն. Բիւզանդացի, Կորիւն վարդապետ և նորին թարգմանութիւնք (Տփղիս, 1900), էջ 14):
Այսպիսով՝ հինգերորդ դարի կեսերին չորրորդ դարից գոյություն ունեցող պատմական, վիպական ու վկայաբանական աղբյուրներից հայ եկեղեցականի ձեռքով խմբագրվել է «Գրիգորիսի գիրքը» (Ագաթանգեղոսի պատմությունը), որը տեսել ու նկարագրել են Ղազար Փարպեցին և ուրիշներ: Հեղինակը (խմբագրողը) եղել է Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտների շրջանակից:
Ագաթանգեղոսի պատմության տարածման հարցում վճռական նշանակություն է ունեցել նրա՝ հունարեն թարգմանվելը, քանի որ հանրահայտ է, թե հունարենից են առաջացել այլալեզու գրեթե բոլոր խմբագրությունները: Վերջերս Գ. Լաֆոնտենը բազում ձեռագրերի համեմատությամբ հրատարակեց հունարեն տարբերակի քննական բնագիր (La version grecque ancienne du livre arménien d’Agathange, edition critique par G. Lafontaine (Louvain-la neuve, 1973)):
Տասներորդ դարում, երբ Ագաթանգեղոսի հունարեն տարբերակի հայտնի «Առաջաբանը»՝ Արտաշիրի ապստամբության հատվածը, արդեն կցված էր նրա սկզբին, Սիմեոն Մետափրաստեսն ամփոփեց այս բոլորը և մտցրեց իր կազմած հունարեն «Վարք սրբոցի» մեջ: Ագաթանգեղոսի հունարեն տարբերակը և նրա մետափրաստյան համառոտ խմբագրությունը տարածվել են միջնադարյան քրիստոնյա աշխարհում: Ագաթանգեղոսի հունարեն տարբերակից է թարգմանված լատիներեն համառոտ խմբագրությունը, ինչպես նաև վերջերս հայտնաբերված հունարեն համառոտ վարքը (G. Lafontaine, ‘‘Une Vie grecque abrégée de St. Grégoire l’Illuminateur’’, Le Muséon, LXXXVI, 1-2, 1973): Մետափրաստյան խմբագրությունն ունեցել է վրացերեն, իտալերեն (ԺԷ դ) և սլավոնական թարգմանություններ: Կա նաև մի վրացական պատառիկ, որն ուղղակի հայերեն տարբերակից է թարգմանված: Ժ. Գարիտը հայտնաբերեց, որ պահպանվել է նաև Ագաթանգեղոսի կազմում գտնվող «Վարդապետության» համառոտ վրացերեն թարգմանությունը, որը հայտնի է եղել «Վասն հավատո» անվամբ և մինչև այդ վերագրվել է Հիպողիտեսին (G. Garitte, ‘‘Le traité géorgien Sur la foi
attribué à Hippolyte’’, Le Muséon, t. 78, 1-2 (1965), pp. 119-172):
Սակայն Ագաթանգեղոսի հունարեն տարբերակն ամենից ավելի արաբերեն թարգմանություններ է ունեցել, որոնցից է նրա ամբողջական թարգմանությունը (Ա. Տեր-Ղևոնդյան, Ագաթանգեղոսի արաբական նոր խմբագրությունը (Երևան, 1968)): Ըստ Ժ. Գարիտի` ղպտերեն միջանկյալ օրինակից է թարգմանված Գրիգոր Լուսավորչի արաբերեն համառոտ վարքը (G. Garitte, ‘‘Une Vie arabe de St. Grégoire d’ Arménie’’, Le Muséon, LXV, 1-2, 1952):
Մեր դարի սկզբին Հ. Է. Պերեյրան Լիսաբոնում լույս ընծայեց Գրիգոր Լուսավորչի եթովպերեն համառոտ պատմությունը (Vida de S. Gregorio, patriarca da Armenia, publ. por F. M. E. Pareira (Lisboa, 1903)):
Վերոհիշյալ բոլոր խմբագրությունները, որոնք անմիջականորեն վերաբերում են Ագաթանգեղոսի պատմության՝ մեզ հասած հայերեն բնագրին, խմբագրությունների մի խումբ են կազմում:
Սակայն կա խմբագրությունների մի այլ խումբ, որի հայերեն բնագիրը դեռ չի հայտնաբերված, բայց ձեռքի տակ ունենք ասորերեն, հունարեն և արաբերեն հինգ թարգմանություններ (խմբագրություններ): Բանասիրության մեջ սրանք, ընդհանուր առմամբ, պայմանականորեն Վարք են կոչվում:
Ագաթանգեղագիտության մեջ արմատական հեղաշրջում էր 1902 թվականին Ն. Մառի ձեռքով արաբերեն խմբագրության պակասավոր գրչագրի հայտնաբերումը Սինայի Կ. Կատարինե վանքում: Այս խմբագրության ամբողջական ձեռագիրը շատ ուշ գտնվեց, ու հրատարակվեց պակասող բաժինը (Ա. Տեր-Ղևոնդյան, «Ագաթանգեղոսի արաբական խմբագրության նորահայտ ամբողջական ձեռագիրը», Պատմաբանասիրական հանդես, 1, 1973): Մառի հայտնաբերած ձեռագրի ուսումնասիրությամբ պարզվեց, որ մեզ հասած հայերեն տեքստը միակ հայալեզու բնագիրը չէ, որը գոյություն է ունեցել վաղ միջնադարում Հայոց դարձի շուրջ: Ն. Մառը իրավացիորեն ենթադրեց, որ իր հայտնաբերած արաբերեն խմբագրությունը պետք է թարգմանված լիներ հունարենից, որն իր հերթին պիտի ունենար հայերեն բնագիր մայր օրինակ (Марр, стр. 162-163):
Ն. Մառի ենթադրությունը հաստատվեց, երբ Ժ. Գարիտը հրատարակեց Էսքուրիալում (Իսպանիա) հայտնաբերած հունարեն նոր խմբագրությունը: Արաբերենն իր որոշ մասերում այս հունարենի թարգմանությունն էր: Ըստ Ժ. Գարիտի՝ հունարենը հայերեն բնագրից պետք է թարգմանված լինի (G. Garitte, Documents pour l’étude du livre d’Agathange (Vatican, 1964)):
1961-ին Օքրիդայում (Մակեդոնիա, Հարավսլավիա) հայտնաբերվեց Ագաթանգեղոսի մի նոր հունարեն խմբագրություն, որն իր շարադրանքով հարում է Ագաթանգեղոսի «Վարք» կոչված խմբագրությունների դասին (‘‘La Vie grecque Inédite de St. Grégoire d’Arménie’’, Anal. Boll. 83, f. 3-4, 1965):
Մի նոր հայտնագործություն էր վերջերս լույս տեսած ասորատառ արաբերեն (քարշունի) «Վարքը», որը հրատարակել է Մ. Վան Էսբրուքը (M. van Esbroeck, Un nouveau témoin du livre d’Agathange, REA, VIII (Paris, 1971) pp. 13-167): Ուսումնասիրելով այս բնագիրը՝ նա եզրակացնում է, որ նրա ասորերեն նախատիպը (ծրագրում նշված է, որ թարգմանված է 1178 թվակիր ասորերեն գրչագրից) պետք է հայերենից թարգմանված լիներ: Ասորերեն նախատիպն իրոք հայտնաբերվեց ու հրատարակվեց (M. van Esbroeck, Le résumé syriaque de l’Agathange. Analecta Bollandiana, 95, f. 3-4, 1977):
Նկատի ունենալով Ագաթանգեղոսի նորահայտ բազմալեզու խմբագրությունների տվյալները՝ այժմ կարելի է հետևյալ եզրակացությանը հանգել: Հինգերորդ դարի առաջին կեսին կազմվել է մի խմբագրություն, որի հայերենը դեռ հայտնի չէ, բայց կան նրանից ծագող ասորերեն, հունարեն և արաբերեն խմբագրություններ, որոնք Վարք են կոչվում: Այս հայերեն բնագիրը, ըստ երևույթին, դարերի ընթացքում մոռացության է տրվել: Հինգերորդ դարի կեսերին կազմավորվել է մեզ հայտնի խմբագրությունը, որը կանոնական է համարվել Հայ Եկեղեցու կողմից և ամբողջ միջնադարում օգտագործվել որպես նվիրական սրբազան մատյան:
Ագաթանգեղոսի առաջին հրատարակությունը լույս է տեսել Կոնստանդնուպոլսում 1709-ին: Վենետիկի 1835-ի հրատարակությունը կատարվել է մի քանի ձեռագրերի հեմամետությամբ: Քննական համարված բնագիրը լույս տեսավ 1909-ին պատրաստված Գ. Տեր-Մկրտչյանի և Ս. Կանայանցի կողմից:
Անցյալ դարում Ագաթանգեղոսը թարգմանվել է իտալերեն (Storia di Agatangelo. Versione italiana (Venezia: S. Lazzaro, 1843)), ֆրանսերեն, շվեդերեն և անգլերեն (S. C. Malan, The Life and Times of S. Gregory the Illuminator (London, 1868)): Վերջերս անգլերեն են թարգմանվել «Վարդապետությունը» (The Teaching of Saint Gregory. An Early Armenian Cathechism, tr. By R. Thomson (Cambridge, Massachusetts, 1970)) և «Պատմությունը» (Agathangelos, History of the Armenians, trans. and comment. by R. Thomson (Albany (New York), 1976)՝ Ռ. Թոմսոնի ձեռքով:
Ներկա աշխարհաբար թարգմանությունն առաջին անգամ լույս է տեսել 1977 թվականին («Սովետական գրող» հրատարակչություն, խմբագիրներ՝ Ա. Աբրահամյան, Վ. Առաքելյան), ընդգրկելով միայն բուն պատմությունը, իսկ «Վարդապետության» թարգմանությունը լույս է տեսել «Էջմիածին» ամսագրում (1978, Դ, Զ, Է, 1979, Բ, Ե, Զ)2:
ՀԱՅՈՑ ԴԱՐՁԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
ԱՌԱՋԱԲԱՆ
ԱԳԱԹԱՆԳԵՂՈՍԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ
1 Նավարկողների բուռն և բաղձալի իղձն է խաղաղությամբ հասնել նավահանգիստ։ Ահա թե ինչո՛ւ ընչաքաղց և օգտածարավ մարդիկ ընդոստ ալիքների վրա և մրրկածին օդին ընդդեմ մարտի են պատրաստվում. նրանց ի մի հավաքված բազմությունը միացյալ ուժերով թիավարում է փայտաշեն և երկաթե բևեռներով ամրացված սրընթաց նավերը. քաջալերելով միմյանց, սրտերը լի կասկածով ու երկյուղով, ձիարձակ արշավում են կապույտ դաշտում, անքայլ երթով և չընթացող ոտքերով թռչում են ծովի կուտակադեզ ալիքների ու ջրերի հորձանքների վրա։ Ուր բարկացայտ ալիքները կուտակվում են լեռնաձև, խոնարհվում ելևէջներով, ըստ քանքարավոր քնարահար Դավթի երգի՝ «Ելնում են՝ լեռնանում, և իջնում են՝ դաշտանում»։ Ապա ծփանքներից ազատվելով՝ յուրաքանչյուրն շտապում է իր գավառը։ Մերձավոր սիրելիներին պատմում են այս զրույցը՝ ճանապարհին պատահած տաժանակիր անցքերը, անհանգիստ ալիքների հոսանքի վրա փոփոխական ելևէջները, թե ինչպես շահութաբեր օգտի համար վտանգի ենթարկվելով և մահվան դեմ մաքառելով՝ իրենց անձերը գրավ են դնում ի սեր բարեհաջող վաճառականության։ Քանզի թեպետ տեսնում են հողմակոծ տատանվող ալիքների ահեղ սաստկությունը, որոնք ըստ ծփանքի ուժգնության երփներանգ գույներ են ստանում, փոփոխական կարգով ու փրփրադեզ հաջորդում են իրար, ավազով շրջագծված ափը դիմելով՝ [նավարկողները] հրճվում են, որ ցամաք են հասել։
2 Իսկ նրանք, որ ընդերքից խոխոջացող խոր անդունդի դիմաց ահաբեկված օրհասական վախճան են կանխատեսում, թեպետև տեսնում են, որ շարժվում են ահարկու, սարսափելի, բազմածուփ ջրերի վրա, այնուամենայնիվ, հիշելով իրենց հաջողությունը, ջանում են դիմագրավել ծովի ահավոր ալեկոծությունը, որպեսզի թերևս հարստությամբ վերադառնալով՝ յուրաքանչյուրը խնդությամբ իր ընտանիքին ցույց տա ձեռք բերածը, իսկ դրացիներին՝ պարծանքի արժանի վաստակը։ Կամենում են, ուր հարկն է, իրենց վրայից թոթափել աղքատ անունը և իրենց տառապյալ մերձավորներին ազատել գրավով հարկ պահանջող իշխանների բռնությունից, իրենց բերած շահույթից վճարում են նրանց պարտքերը, որպեսզի թագավորների հարկատվության լծից ազատվելով՝ թեթևանան։ Այսպիսով նրանք բարություն են անում ընկերներին, պատվավոր ու հարգալի անուն վաստակում թշնամիների մոտ և ուրախություն պատճառում իրենց սիրողներին։
3 Սրա համար դաժան պայքարով մարտնչում են բարձրացող ջրեղեն լեռների ու իջնող ծովային ձորերի մեջ, ջանում են իրենց անձերի փրկության միջոց գտնել, որպեսզի ազատվելով խռովահույզ ծանր բքախառն փոթորիկների պտույտներից՝ կարողանան հասնել խաղաղ նավահանգիստ։ Քանզի արդարև շատ են այնպիսիները, որոնք ոչ թե ագահությունից են մահվան [վտանգի] ենթարկում իրենց, այլ աղքատության, կարիքի և հետին տնանկության պատճառով չեն տատանվում վտանգի առջև, շտապում են իրենց պարտականությունը կատարել, թերևս կարողանան գլուխները փրկել և պարտքերից իրենց ազատել։ Պարտքերի տակ ընկած լինելով՝ երազում են, որ թերևս կարողանան երկպատիկ օգուտ քաղելու ելքը գտնել՝ միաժամանակ գոհացնելով պարտապաններին, իսկ իրենց համար էլ առավելագույն շահ ապահովել:
4 Քանզի շատը նրանք են, որ այսպիսի սարսափելի աղետների դեպքում հոժարում են չարչարանքներով վաճառականական գործի մեջ մտնել։ Շատերն էլ կան, որոնք իրենց հարստությունը երկրի օգտին են գործածում, թագավորներին զարդարում են ծանրագին մարգարիտներով, զանազան պատվական քարերով և երփներանգ գունագեղ կերպասներով։ Նաև բարձրացնում են աղքատներին՝ փոքր-ինչ հարգանքի արժանացնելով, և երկիրը զարդարում են նոր ու չքնաղ բարիքներով։ Նրանք բավարարում են կարիքները՝ մեծամեծ օգուտներ տալով, կարիքավոր մարդկանց պետքերն են հոգում, շատերին սնում են։ Նրանք բժիշկների տները լցնում են տեսակ-տեսակ անուշահոտ խնկերով, օգտակար դեղերով, բժշկական տենչալի օգտակար արմատներ բերելով, կարիքավորներին գոհացնում են։ Քաղաքների զարդ են նրանք և գավառների հպարտություն, երկար ճանապարհների չափարարներ են, աշխարհի ճամփորդներ և օտարություն ճաշակողներ։ Նրանք ամենքին խնդացնում են և շատերին ուժ տալիս, իսկ աշխարհին՝ կարողություն, մերկերին հագցնում են, քաղցածներին հագեցնում, ծարավներին արբեցնում են և հարուստների համար գանձեր հավաքում։
5 Թեպետև նրանք բռնությամբ են հարկի տակ ընկած, սակայն սովոր են վշտին դիմանալով իրենց անձերը փրկել և այլոց ևս օգտակար կարող են լինել։ Այնուհետև հենց նույն սովորական իմաստությունը հաճելի դարձավ նրանց համար։ Երթևեկողները սովորաբար ճանապարհորդելով և վաճառականությամբ շրջելով, փոքր գործեր անելով՝ հազարապատիկ ու բյուրապատիկ են դարձնում: Ահա թե ինչու խոյանալով համատարած ծովի հուզված բազմաթիվ ալիքների մեջ՝ գրոհում են ոչ թե իրենց կամքով, այլ փչող քամու (վարգիչ օդի) հոսանքով, բռնի քշվելով լայնատարած հորձանքի վրա տարուբերվում են օգուտ գտնելու համար. իրենց անձերը մահու և կենաց մեջ են դնում, անձամբ խորքերի [վտանգներին] են մատնվում, ընտրություն են կատարում մահու և կենաց միջև, և երկուսից մեկն է նրանց բաժին ընկնում։
6 Նույն այս ձևով տեսնում ենք, որ նման մի հարկադրանք մեզ էլ հասնելով՝ առավել ստիպում է նավարկել իմաստության ծովի վրա, քանզի մարդկանցից ոչ ոք չի կարող ամենևին հանձն առնել նման քրտնաջան աշխատանք, եթե հասած իշխանական հրամանը ստիպելով այս բանը շուտափույթ անել չտա։ Եվ ո՞վ կարող է խրոխտանալ ծովի անդունդի խորքերը քննելու, այլ [մարդիկ] պարզապես երկար ճանապարհորդությունների մեջ վաճառքի անձնական շահն են միայն կամենում ձեռք բերել։ Սույն օրինակով և մենք ոչ թե հանդգնությամբ, երեխայաբար և անմտորեն առաջ նետվեցինք, այլ, ակամա ընթանալով, ըստ հարկադրող իշխանների բռնի հրամանների, նավարկեցինք պատմության մատյանների այս ծովի վրա։
7 Քանզի թագավորական հրամանը հարկ դրեց մեր մտավոր աղքատ գանձարանի վրա՝ պահանջելով մեզանից՝ անցած դեպքերի նկարագրությունը տալ և մատենագրել մեզանում կատարված հայտնի պատմությունները։ Սակայն չափազանց ջանք ենք թափել մեր հետնորդներին թողնելու դեպքերի շարքի դար առ դար հիշատակումը։ Ոչ թե մեր կամքով հոժարեցինք, հանձն առանք այն գործը կատարել, այլ, չկարողանալով ընդդիմանալ արքայատուր հրամաններին, պատմելու ենք ըստ [այդ] հրամանների, որչափ մեր ուժն է ներում։ Հանձն առնելով այդ աշխատանքը՝ սկսենք խոսքի վաճառականությունը, երկյուղածությամբ տանք պատմության գեղեցիկ շարադրանքը։ Ուստի կատարված դեպքերը և մահկանացուների մատենագրությունը քննելով, մանրակրկիտ զննելով` մեկ առ մեկ, ըստ պատմության կարգի, օրենքի, ժամանակի և մեր ստացած հրամանների շարադրենք։
8 Իսկ հոգևոր արժեքների վեհությունը, որ աստվածասերների համար մեծություն է, նման է թանկագին մարգարիտի, նուրբ բոլորակաձև, լուսավոր, հազվագյուտ, որը չունի բիծ կամ արատ իր ճաճանչավոր փայլի մեջ, այլ առատորեն զարդարում է թագավորների վայելուչ թագերը և կամ Հնդկաց աշխարհից բերված թանկագին քարերի [նման], որոնք վայելուչ զարդով, խույրով ու պսակով զարդարում են թագավորին։ Իսկ այս բոլորը ինչպե՞ս կարող է ուրիշ մեկի կողմից հեշտորեն գտնվել, եթե ոչ երկայն ուղիներ անցնող վաճառականների, որոնք, մեծ չարչարանքով երկար ճանապարհներին բավականաչափ պաշար օգտագործելով, մեծ ջանքերով գտնում են դրանք և զարդարում թագավորներին։ Իսկ սրանց լույսի ճաճանչը, որ մենք վաճառքի ենք հանում, ոչ միայն թագավորի գլուխն է զարդարում, ի տես այլոց, այլև ամենքին է զարդարում, լուսավորում, ճոխացնում, ամենքին է գոհացնում, մխիթարում, բժշկում, թագավորներին շքեղացնում է փողփողուն վերջավորությամբ արտախույր պսակի նման, աղքատներին ճոխացնում է, թոթափում, բարձրացնում աղբակույտից և հավասարեցնում իշխաններին, ինչպես նաև երկրները լցնում է օրհնությամբ, իսկ տարին բոլոր՝ քաղցրությամբ։
9 Սրանք նաև կարիքներն են բավարարում երկնային առատությամբ, չարչարվածներին հանգիստ են բերում, առատ դարման են տալիս՝ լի ամենայն բարիքներով, նրանք կարող են բժշկություն տալ առանց դեղերի, խունկերի, արմատների, շենություն կարող են շնորհել քաղաքներին իրենց Տիրոջ մարդասիրությամբ, մեծացնել երկիրը իրենց նահատակության աղոթքներով և ցույց տալ երկնային ճանապարհների ելքը՝ առ Աստված բարձրանալու համար։ Ուղեցույց են Աստուծո արքայության ճանապարհների։ Նրանք են, որ իրենց Տիրոջ համար չարչարված մեռան, անմահացան և իրենց անունն ու խիզախության պտուղները աշխարհին թողեցին։ Կյանք են նրանք ու փրկություն նրանց համար, ովքեր մեղքերով են աղքատացած, նրանք երկնավոր արքայի մեծության գանձ են՝ երկրում ծածկված, իրենց հավատքով խնդացնում են և ուրախացնում այնպիսիներին, որոնք Աստծով ճոխացած գանձում են: Նրանք հագցնում են մերկերին և նրանց, որ Ադամի նման մեղքերով մերկացած են, լուսավոր պատմուճաններով զգեստավորում են, հագեցնում են քաղցածներին, որոնք անգիտության մեղքերի պատճառով սովյալ են, ծարավներին արբեցնում են առաքինության բաժակով և երկնային գանձը տալիս են նրանց, ովքեր առավելագույնն ունեն, քանզի «ով որ ունի, կտրվի նրան և կավելացվի»: Նրանք մարդասեր Քրիստոսի գթության դռները բաց են անում ամենքի համար: Հենց սրա համար էլ սիրեցին իրենց Տիրոջը ու սիրվեցին Նրանից և բարեխոսությամբ բավարարում են բոլոր կարիքները:
10 Այսպիսի մարգարիտը ոչ միայն հոգիների, այլև մարմինների զարդ ու պայծառություն է։ Նման մարդկանց բարեխոսությամբ է, որ Աստված աշխարհին շենություն է պարգևում, քանզի աստվածային գութը նրանց վրա իջնելով՝ ողորմություն և քավություն է շնորհում աշխարհին: Ահա թե ինչու աշխարհիկ մեղքերի մրրկահույզ ծովի վրա նավարկողներն իրենց վտանգեցին՝ համբերությամբ պատերազմելով ալիքների դեմ, սահեցին [ծովի] խորությունների վրա՝ հասնելու համար երկնային Նավապետի խաղաղության նավահանգիստը: Ազատվելով դաժան բքից և հասնելով քաղաք՝ նրանք պարծանքի պսակ մատուցեցին Լուսավոր Թագավորին՝ պատրաստվելով հավիտենական ուրախության՝ թանկագին մարգարիտով առլեցուն և պսակված հոգևոր լույսի թանկարժեք քարերով: Նրանք իրենց կյանքը վաճառքի հանեցին իրենց տանջանքի մատնողների համար, մեծացան անանց հարստությամբ և աշխարհի շինությունը կանգուն, անվթար ու անշարժ են պահում իրենց հավատքի նավերի վրա:
11 Իսկ այսպիսի վաճառքին արդյոք ո՞վ ի՞նչ գին կարող է տալ. այո՛, այո՛, չափազանց լավ. միայն [պետք է] հոժար կամքով, սիրով լսելիքը տրամադրել, հավատքով սրել ականջները՝ որպես պատգամների ընդունարան, և իսկույն պատվական ծանրագին մարգարիտը, սրտի [բարի] կամքով, զարդ կդառնա՝ որպես ականջից կախված գինդ։ Միայն խոնարհիր գլուխդ, և հոգևոր պսակը անմիջապես կդրվի գլխիդ, ու դա կզարդարի քեզ առավել, քան թանկագին քարերը։ Միայն համաձայնիր արքայական կոչունքին, և այն ժամանակ խորտիկների քաղցր անուշությունը քո քիմքը կպարարի։ Միայն ծարավ եղիր սիրո, և իսկույն Կենդանության Աղբյուրը կհագեցնի քո տոչորուն ծարավի երաշտը։ Միայն մաքրիր քեզ աղտից, և իսկույն անթառամ ու լուսավոր զգեստը կզարդարի քեզ առավել, քան անուշահոտ շուշան ծաղիկը։
12 Արդ՝ ջանք հանձն առնելով մտնել պատմության մատյանների խորության մեջ, խոսքը կուղղեմ նրանց, որ կամենում են իմաստությամբ ունկնդիր լինել օգտակար պատմությանս։ Արդ՝ հրաման է հասել ինձ՝ Ագաթանգեղոսիս, որ մեծ Հռոմ քաղաքից եմ, կրթված հայրենի գիտությամբ, սովորել եմ լատիներենն (հռոմայերեն) ու հունարենը, ուսանել դպրությունը և ոչ խիստ անտեղյակ [մնացել] նշանագրերի արվեստին։ Սրա հետ մեկտեղ եկել եմ Արշակունու արքունիք քաջ և առաքինի, ուժեղ և պատերազմող Տրդատի տարիներին, որը բոլոր նախնիներից կորովի լինելով՝ արիությամբ գերազանցել է նրանց, եղել է ըմբշամարտիկ և պատերազմների մեջ հսկային վայել քաջություններ է գործել։ Մեզ հրամայեց ոչ իր քաջագործությունները սուտ վիպասանել և ոչ էլ արժանիքներից ավելի քմազարդ առասպելները չափազանցել, այլ շարադրել եղած դեպքերը՝ [տալով նկարագրությունը] հարափոփոխ ժամանակների հանգամանքների, մարտամբոխ պատերազմների, սրակոխ կոտորածների բազմահեղ արյան, իրար բախվող անթիվ զորքերի, երկրների [ժողովուրդների] գերության, գավառների ավերածության, քաղաքների կործանման, ավանների ավերման, մարդկային բազմությունը կոտորելու՝ քինախնդիր վրիժառության քաջության համար։
13 Արդ՝ ինձ հրաման է հասել Տրդատ մեծ արքայից՝ կարգով գրի առնել ժամանակների դեպքերը՝ պատմելով նախ քաջ Խոսրովի հայրենական պատերազմների ժամանակ կատարած քաջությունները, տերության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունները, ամեն կողմ ուղղված հարձակումները, ազգերի խռովությունը, քաջ Խոսրովի մահը, թե որտեղից, ինչու կամ ինչպես դա պատահեց, և կամ ինչ անցուդարձ կատարվեց. ազնվահայր Տրդատի քաջության մասին, իր թագավորության ժամանակ արած գործերը։ Եվ Աստուծո սիրելի նահատակների մասին, թե ինչպես կամ ինչու եկան, ծագեցին իբրև լուսատուներ՝ փարատելու համար մեգը մեր Հայաստան աշխարհից, թե ինչպես իրենց անձերը նվիրաբերեցին Աստուծո ճշմարտությանը, կամ ինչպես Աստված գթալով այցելեց մեր Հայոց աշխարհը, մեծամեծ հրաշքներ ցույց տվեց մի մարդու ձեռքով, որը համբերությամբ և հաղթությամբ տարավ բազում ու տեսակ-տեսակ փորձություններ և կաշկանդող վշտի մեջ Արտաշատ քաղաքում մենամարտիկ եղավ երկպատիկ բռնության դեմ, հանուն Քրիստոսի՝ հաջողությամբ դիմացավ և նահատակի անուն ժառանգեց։ Հասավ մինչև մահ և Աստուծո կամքով ետ դառնալով այնտեղից՝ մեր Հայոց երկրում վերակացու դարձավ։ Մտավ մահվան դուռը, ապա Աստուծո կամքով վերադարձավ՝ դառնալով Քրիստոսի վարդապետության պատգամավորը, Աստուծո մարդասիրական հրաշագործ պատժից հետո։ Իսկ երախտավոր Տրդատը, կամովին դժվարին կյանք ընտրելով՝ ամենքին ցանկալի դարձավ, Աստուծո շնորհներով իր բնաշխարհիկ հայրենիքի որդին եղավ և հավիտենական կյանքին մերձավոր դարձավ։
14 Արդ՝ մեր այս գրված օրինակի մեջ ոչ թե հին ավանդություններից տեղեկանալով այս [բոլորը] կարգով մատենագրել ենք, այլ մենք ինքներս ականատես ենք եղել անձնավորություններին և ներկա՝ հոգևոր գործերին և լուսավոր շնորհապատում վարդապետությանը, ավետարանական հրամանների համաձայն, և թե ինչպես լուսավոր վարդապետությունը, Աստուծո շնորհիվ, բոլորից վեր դասվեց։ Այս աստվածակարգ լծին հնազանդեցրեց թագավորը իր ամբողջ [ժողովրդին], մանավանդ ոչ թե նա էր [այդ անում], այլ մեծազոր Քրիստոսի կամքը։ [Կնկարագրենք], թե ինչպես մեհյաններին տիրելով՝ հիմնահատակ կործանեցին և Եկեղեցու սուրբ հիմքերը կանգնեցրին։ Կամ ինչպես իրեն (Գրիգորին) երկրի հովիվ նշանակելով՝ վայելեցին նրա վարդապետությունը։ Թե ինչպես Տրդատը կրկին գնաց Հունաց աշխարհը աստվածասեր Կոստանդիանոսի ժամանակ, որը Հունաց և Հռոմայեցոց երկրի թագավորն էր, ուխտ դրեց նրա հետ հաստատ մնալու աստվածապաշտության մեջ և այնտեղից վերադարձավ մեծ պարգևներով, բազում փառքով և շատ վայրեր Տրդատը նվիրեց Աստուծո [պաշտամունքին]: Այս ամենը մեկ առ մեկ, կարգով կպատմենք, նաև վարդապետությամբ սրբի, որն արժանի եղավ հասնելու եպիսկոպոսական մեծ աթոռին, ժառանգեց հայրապետական անունը և առաքինության մեծ մարտիկը եղավ։ [Կպատմենք], թե որտեղի՛ց էր, որոնցի՛ց, ո՛վ կամ