Ελληνικοί και Διεθνείς Προβληματισμοί στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης

By Ιωάννης Α. Μήτσιος

Στους καιρούς τούτους η λέξη "παγκοσμιοποίηση" ηχεί καθημερινά. Τείνει να γίνει κοινότοπη, όμως το φορτίο που κουβαλάει μαζί της ακουμπά και στους δικούς μας ώμους. Ο Γιάννης Μήτσιος πριν από δέκα χρόνια χρησιμοποιούσε τον αγγλικό αντίστοιχο όρο globalization, που τότες ξένιζε. Και σήμερα ο στοχασμός του γυροφέρνει τα έντονα προβλήματα του τόπου μας, του κόσμου. Και μέσα στον τόμο αυτό κλείνει άρθρα και προβληματισμούς που από το 1996 και μετά έχει δημοσιεύσει. Εξοπλισμένος με μια στιβαρή δυτική πανεπιστημιακή παιδεία, αξιοποιεί την ερευνητική μεθοδολογία στις Διεθνείς Σχέσεις. Τα Βαλκάνια, η Μέση Ανατολή, η μακρινή Ιαπωνία, η ηγεμονική Αμερική μέσα σ' ένα πλέγμα προβλημάτων κυριαρχούν στη θεματολογία του. Θλίψη νιώθουμε για την καθίζηση του ελληνικού πολιτισμού, ενός κόσμου που ξεκινώντας από την τοπική κοινότητα, με τόλμη, ελεύθερα ξανοίγονταν στην οικουμένη, έχοντας όμως βαθιά επίγνωση του πλούτου του, της πρότασης ζωής που κουβαλούσε από τον Όμηρο ως τον Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη. Όμως απάντηση δεν μπορεί να είναι η μιζέρια, οι φτηνές διαπιστώσεις και οι άκοπες δεοντολογίες. Πώς να γίνει ξανά η καθημερινότητα ένα Μυστήριο, πώς να βλαστήσει ξανά πολιτισμός σε τούτο τον τόπο; Και ο Γιάννης Μήτσιος βρίσκεται στο δρόμο ανιχνεύοντας. Μια "στρατηγική σκέψη" με αυθεντικότητα είναι το μέλημά του. Ευχή μας είναι να συνεχίσει στην οδό αυτή της αναζήτησης ριζωμένος στον τόπο του και στον ελληνικό τρόπο, ανοικτός στην οικουμένη.

• Language: Ελληνικά
• Publisher: Ioannis Mitsios
• Release date: Sep 26, 2019
• ISBN: 9788834189788

Book preview

Δημήτρη

Ευχαριστίες

Η συγγραφή του παρόντος βιβλίου δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη βοήθεια των ακολούθων, που τους ευχαριστώ ιδιαίτερα. Για την υπομονή αλλά και την έμπνευσή της, τη σύζυγό μου Λαμπρινή, τον εκδότη Θωμά Μπαμπάλη και τη Μαρία Γιαννοπούλου για την εκδοτική τους επιμέλεια, τον Μάνο Κόνσολα για τη συμβολή του, τη Δήμητρα Λαμπρέτσα για το έργο στον τίτλο του βιβλίου, τον Αντώνη Παπαβασιλείου στα Γρεβενά για τις ιδέες του και την παρουσίασή του, τους δημοσιογράφους Μάκη Ανδρονόπουλο στην Αθήνα, Παντελή Ζάττα στην Καστοριά, Στέλιο Μιγδάνη και Χρήστο Τσιαρσιώτη στα Γρεβενά, Δημήτρη Ντίνα στη Ζυρίχη, για τις πρωτοδημοσιεύσεις των κειμένων, τους Κώστα Θεοχάρη και Γιάννη Παπαφλωράτο για τις διορθώσεις τους, και τους Παναγιώτη Τσαφαρά, Δημήτρη και Στέλιο Παπαλαμπρόπουλο για τις χρήσιμες παρατηρήσεις τους, την αρχειακή έρευνα και τη συνεχή υποστήριξή τους στο έργο μου.

Γιάννης Μήτσιος

Αθήνα, Νοέμβριος 2002

Αντί Προλόγου

«Είναι ο μόνος τρόπος να ξαναγίνουμε οι Έλληνες Ευρωπαίοι. Με το να συνεισφέρουμε και όχι να δανειζόμαστε. Με το να επαναφέρουμε την τάξη και όχι να την ανακαλούμε στην μνήμη, πληρώνοντας απλώς ένα φόρο στη νοσταλγία της. Με σεβασμό προς τις κατακτήσεις των άλλων αλλά και με τη συνείδηση του πλούτου, που ένας κρυφός αγωγός αιώνων εκχύνει αδιάκοπα μέσα μας».

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

Λόγος καίριος με αίσθηση του ελληνικού μέτρου που κρίνει και ζυγίζει όλους μας. Ο Ποιητής στολισμένος με την αρχοντιά χιλιετιών μάς φωτίζει το δρόμο.

Στους καιρούς τούτους η λέξη «παγκοσμιοποίηση» ηχεί καθημερινά. Τείνει να γίνει κοινότοπη, όμως το φορτίο που κουβαλάει μαζί της ακουμπά και στους δικούς μας ώμους. Ο Γιάννης Μήτσιος πριν από δέκα χρόνια χρησιμοποιούσε τον αγγλικό αντίστοιχο όρο «globalization», που τότες ξένιζε. Και σήμερα ο στοχασμός του γυροφέρνει τα έντονα προβλήματα του τόπου μας, του κόσμου. Και μέσα στον τόμο αυτό κλείνει άρθρα και προβληματισμούς που από το 1996 και μετά έχει δημοσιεύσει.

Ας μη θρηνήσουμε για την έλλειψη ενδιαφέροντος, την αδιαφορία για κάθε προσπάθεια κουβέντας και κριτικής σκέψης, αλλά να χαρούμε για κάθε έκδοση που σαν αλογόμυγα θα ’ρθει να κεντρίσει την κοιμισμένη συνείδηση. Πόσο μάλλον όταν ψάχνουμε, ψηλαφούμε στο σκοτάδι την ταυτότητά μας, το είναι μας στο σταυροδρόμι πολλών αέρηδων. Χωρίς να ξεχνάμε, λίγο ζαβολιάρικο, πως όλες των ανθρώπων οι δοξασίες είναι -για τον Ηράκλειτο- «παίδων αθύρματα», σαν τα παιδικά παιχνίδια.

Ο φίλος Γιάννης, εξοπλισμένος με μια στιβαρή δυτική πανεπιστημιακή παιδεία, αξιοποιεί την ερευνητική μεθοδολογία στις Διεθνείς Σχέσεις. Τα Βαλκάνια, η Μέση Ανατολή, η μακρινή Ιαπωνία, η ηγεμονική Αμερική μέσα σ’ ένα πλέγμα προβλημάτων κυριαρχούν στη θεματολογία του.

Έχοντας λάβει το βάπτισμα του πυρός στην πολιτική και την παλαίστρα των εκλογών, δεν μπορεί να μην ασχοληθεί και με τις «μυλόπετρες» του δικομματισμού και την ελληνική πολιτική σκηνή (ενός ιλαροτραγικού Θεάτρου).

Θλίψη νιώθουμε για την καθίζηση του ελληνικού πολιτισμού, ενός κόσμου που ξεκινώντας από την τοπική κοινότητα, με τόλμη, ελεύθερα ξανοίγονταν στην οικουμένη, έχοντας όμως βαθιά επίγνωση του πλούτου του, της πρότασης ζωής που κουβαλούσε από τον Όμηρο ως τον Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη.

Όμως απάντηση δεν μπορεί να είναι η μιζέρια, οι φτηνές διαπιστώσεις και οι άκοπες δεοντολογίες. Πώς να γίνει ξανά η καθημερινότητα ένα Μυστήριο, πώς να βλαστήσει ξανά πολιτισμός σε τούτο τον τόπο;

Και πολιτισμό δεν λέμε βέβαια το «προϊόν»-αντικείμενο ενός Υπουργείου ή μιας Δημοτικής Επιχείρησης. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, όπως τόσο σοφά μας θυμίζει ο Χρήστος Γιανναράς, είναι πάνω απ’ όλα η ιεράρχηση των αναγκών, σε τι δίνω προτεραιότητα στη ζωή μου και πως την νοηματοδοτώ.

Ανάγκη λοιπόν για το αληθινό. «Πέφευγεν αφ’ ημών η αλήθεια» γράφει ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Και εμείς τώρα ανάγκη ν’ αγωνιστούμε για το αληθινό μας πρόσωπο, βγάζοντας το προσωπείο. Σαν ελεύθεροι άνθρωποι, σαν κοινότητα, σαν Ελλάδα μέσα στο παγκόσμιο πέλαγος.

Και ο Γιάννης Μήτσιος βρίσκεται στο δρόμο ανιχνεύοντας. Μια «στρατηγική σκέψη» με αυθεντικότητα, είναι το μέλημά του. Ευχή μας είναι να συνεχίσει στην οδό αυτή της αναζήτησης, που είναι πρώτιστα οδός μαθητείας στον πλούτο αιώνων, που μας λέει ο Ελύτης.

Είθε να συνεχίσει αρδευόμενος από τον κρυφό αγωγό, ριζωμένος στον τόπο του και στον ελληνικό τρόπο, ανοικτός στην οικουμένη.

Αντώνης Ν. Παπαβασιλείου

Εισαγωγή

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης όλοι μιλούν και όλοι αναρωτιούνται τι είναι αυτό το νέο, παγκόσμιο δόγμα, η νέα ιδεολογία του 21ου αιώνα. Μετά το τέλος της κατάρρευσης του διπολισμού και της έλλειψης ιδεολογιών και πολιτικών θεωριών έρχεται η έννοια της παγκοσμιοποίησης να καλύψει αυτό το κενό. Η αποθέωση της τεχνολογίας και η θριαμβευτική νίκη των αγορών είναι το δίπτυχο που χαρακτηρίζει τη νέα εποχή.

Η παγκοσμιοποίηση για άλλους είναι ευλογία, για άλλους όμως είναι κατάρα, εξαρτάται πώς θα χρησιμοποιηθεί από τους φορείς της, που δεν είναι άλλοι από τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις μεγάλες ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης.

Το νέο δόγμα της παγκοσμιοποίησης είναι ένα δόγμα που επιδιώκει να επιτευχθεί μέσα από τη δημιουργία ενός οικονομικά και πολιτικά παγκόσμιου χωριού ελεγχόμενου πρωτίστως από τις ΗΠΑ και τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, οι οποίες δρουν ως πολιορκητικοί κριοί και εφαλτήρια στην εμπέδωση των αρχών και αξιών της νέας εποχής που απαιτεί το άνοιγμα όλων των αγορών, την ελευθερία όλων των ανθρώπων ανεξαρτήτως χρώματος, εθνότητας, τάξης, για μετακίνηση, εργασία και ψυχαγωγία, ως καταναλωτικά όντα άχρωμα, χωρίς ταυτότητα, θρησκεία, έθνος και πατρίδα. Έτσι δεν είναι τυχαίες οι επαναλαμβανόμενες αναφορές για πολυπολιτισμικές κοινωνίες και κοινωνίες πολιτών.

Αυτό το οικουμενικό όραμα θυμίζει το άλλοτε κραταιό «εργάτες όλου του κόσμου ενωθείτε» σύνθημα των διεθνιστών, που προέτρεπε στην παγκόσμια συμφιλίωση και συνύπαρξη κάτω από ένα ουτοπικό παγκόσμιο σύστημα που θα είχε ως άξονα αναφοράς τον κομουνισμό. Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Ιγνάσιο Ραμονέ πρόσφατα στη Le Monde Diplomatique, «Oι μπολσεβίκοι έλεγαν: Όλη η εξουσία στα σοβιέτ! Οι υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης απαντούν: Ολη η εξουσία στην αγορά! Η αξίωση είναι τόσο απόλυτη, που η παγκοσμιοποίηση έχει γίνει, με το δόγμα και τους αρχιερείς της, ένα είδος νέου ολοκληρωτισμού». Η παραπάνω επισήμανση επιβεβαιώνεται καθημερινά, μιας και ο νέος «Μεγάλος Αδελφός» και η «Φάρμα των Ζώων», συντελείται καθημερινά στα πλαίσια ενός ολιστικού ελέγχου, που θα έγραφε ο Όργουελ.

Ο νέος παγκοσμιοποιημένος ολοκληρωτισμός προσπαθεί να βάλει τέλος στα πρόσωπα, στην οικογένεια, στην έννοια της κοινότητας αλλά και στους διαφορετικούς πολιτισμούς, αποθεώνοντας το άτομο και το συγκριτισμό σε θρησκείες, κουλτούρες και πολιτισμούς. Η σημερινή Νέα Εποχή, ως παγκόσμιο και αυτή μέγεθος, ανατρέπει και υποκαθιστά το παλαιό με το δικό της τρίπτυχο: παγκόσμια πολιτική εξουσία των ΗΠΑ - παγκόσμιος πολιτισμός (με την αναδίπλωση και επιβολή του φραγκοτευτονικού πολιτισμού) και παγκόσμια θρησκεία, ως Πανθρησκεία, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Γεώργιος Μεταλληνός, για τη διαμόρφωση της ολιστικής συνειδήσεως πάνω στην πανθεϊστική βάση: Όλοι ένα - Όλοι Θεός.

Ετσι λοιπόν, η μάχη έχει και θρησκευτικά και πολιτισμικά στοιχεία: για να πετύχει η οικονομική και πολιτισμική παγκοσμιότητα πρέπει να νικήσει ιδεολογικά μέσα από την ισοπέδωση πολιτισμών και θρησκειών. Ο ίδιος ο Max Weber έχει υποστηρίξει ότι η θρησκεία είναι το κέντρο κάθε πολιτισμού. Οι κήρυκες της νέας τάξης πραγμάτων, όπως ο Χάντινγκτον,ο Μπρεζίνσκι και ο Φουκουγιάμα ξεχνούν ηθελημένα ή μη ότι η επιβολή ολοκληρωτικών καταστάσεων έχει όρια λήξης, για τον απλούστατο λόγο ότι αντιβαίνει στην ανθρώπινη φύση. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο καμία αυτοκρατορία δεν κυβέρνησε επ’ άπειρον στην ιστορία του πλανήτη.

Η 11η Σεπτεμβρίου του 2001 απέδειξε ότι δεν μπορεί να υπάρξει απόλυτος παγκόσμιος έλεγχος αλλά και απόλυτη παγκόσμια δικαιοσύνη, που τόσο σωστά το είχαν τοποθετήσει οι Ρωμαίοι με το «Summum jus, summa injuria» και οι αρχαίοι Έλληνες με το περίφημο «Τοις μεν δούλοις ανάγκη νόμος, τοις δε ελευθέροις νόμος ανάγκη». Η κατάρρευση της Αργεντινής και το σκάνδαλο της πετρελαϊκής Enron απέδειξαν το μύθο της ελεύθερης αγοράς, της ελεύθερης οικονομίας χωρίς σύνορα και της αδρανοποίησης των εθνικών κρατών, αφήνοντας τους νόμους και τις επιχειρήσεις να διαμορφώνουν τη ζωή μας.

Όπως πολύ σωστά αναφέρει σε άρθρα του ο διάσημος αμερικανός οικονομολόγος Paul Krougman στους Times της Νέας Υόρκης, βρισκόμαστε όχι στην κρίση αλλά στην αποτυχία του καπιταλισμού, μιας και η διαφθορά του και η διαπλοκή των μεγάλων επιχειρήσεων με κρατικούς αξιωματούχους δεν έχει προηγούμενο και επιζητείται η επέμβαση του κράτους (κρατισμός) στην κατάρρευση της Enron. Για να λάβει τη σκυτάλη και το Newsweek, που σε άρθρο του εκδότη του Fareed Zakaria, μέλους του κλαμπ των νέων παγκοσμίων ηγετών που ίδρυσε το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (βλ. Νταβός), μιλά ξεκάθαρα για την επιστροφή της πολιτικής, της ιδεολογίας, του πολιτισμού και ακόμη περισσότερο για την επιστροφή του κράτους, σκοπός του οποίου είναι η εξασφάλιση του βασικότερου αγαθού, της προστασίας των πολιτών του.

Και η διεθνής κατάσταση όπως διαμορφώνεται μέχρι τώρα οδηγεί την ανθρωπότητα σε σύγκρουση δύο στρατοπέδων. Στους φορείς της παγκοσμιοποίησης και της εγκαθίδρυσης ενός απόλυτου ελέγχου εξουσίας και σε εκείνους τους πολυπολικούς φορείς παγκόσμιας πολιτικής και οικονομικής εξουσίας. Οι θρησκείες και οι πολιτισμοί θα αναγορευθούν ξανά οι πρωταγωνιστές των παγκοσμίων εξελίξεων, αφού πίσω από αυτές στήνονται οικονομικές και πολιτικές συμμαχίες και χρησιμοποιούνται ως προσχήματα για την επιδίωξη πάσης φύσεως συμφερόντων. Είναι η περίφημη έκφραση «culturnomics», πολιτισμού (culture) και οικονομίας (economics), που πρώτος διατύπωσε ο Robert Sanuelson. Η «culturnomics» -ή αλλιώς, η «πολιτισμοικονομία» στα ελληνικά- εξηγεί ότι η οι αγορές παντού συμμορφώνονται με τις ιδιαιτερότητες της κάθε τοπικής ιστορίας, κοινωνικής δομής, ψυχολογίας, θρησκείας και πολιτικού συστήματος και βάση αυτών των δυνάμεων επηρεάζεται η επιθυμία για εργασία, η κατανάλωση, η επένδυση, η αποταμίευση και η ανάληψη επιχειρηματικού ρίσκου.

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου η τάση που διαμορφώνεται στις ΗΠΑ είναι η ανάγκη για περισσότερη αλληλεγγύη, πνευματικές αναζητήσεις, επιστροφή στην κοινότητα, στην οικογένεια, στη θρησκεία και στην αυθεντικότητα, την ώρα που παγκοσμίως ξετυλίγεται μια αποσταθεροποιητική κατάσταση. Και αυτό βέβαια που είναι σίγουρο είναι ότι οι προσπάθειες πλήρους επιβολής και υποταγής στα κελεύσματα του παγκοσμιοποιημένου ολοκληρωτισμού θα είναι κι άλλο αίμα, κι άλλα δάκρυα, κι άλλη πείνα και δίψα.

Η μόνη απάντηση -διότι έχουμε απάντηση, ως Έλληνες και Ορθόδοξοι- στη νέα «θρησκεία» της παγκοσμιοποίησης είναι η προσήλωσή μας στις διαχρονικές, οικουμενικές και αθάνατες αξίες του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, που δίνουν απαντήσεις σ’ όλα τα υπαρξιακά προβλήματα των ανθρώπων, στην έννοια της αγάπης, της συναδέλφωσης και της ανοχής. Είναι αρχές και αξίες που υπερβαίνουν τα ελληνικά σύνορα και μπορούν να γίνουν κοινωνοί σ’ όλους τους ανθρώπους σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Η ελληνική σκέψη και η πνευματικότητα της Ορθοδοξίας ίσως δεν ήταν ποτέ πιο επίκαιρες από σήμερα.

Αθήνα Αύγουστος 2002

Το τέλος της πλανητικής

κυριαρχίας;

Η έλευση του 21ου αιώνα συνοδεύτηκε από την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου, εδώ και ένα χρόνο, που αποτέλεσε ένα ιστορικό γεγονός, εισάγοντας την ανθρωπότητα σε μια νέα φάση της ιστορίας της. Το τέλος του 20ού αιώνα συνοδεύτηκε από την πτώση του τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση του σοβιετικού κόσμου, και μαζί του έφερε το τέλος του διπολισμού και του ψυχρού πολέμου δίνοντας τη θέση του στη μία και μοναδική υπερδύναμη, τις ΗΠΑ, οι οποίες και ανέλαβαν τις τύχες του πλανήτη την τελευταία δεκαετία.

Κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων αιώνων υπήρξαν ανακατατάξεις στην παγκόσμια «σκακιέρα», με την άνοδο και πτώση μιας σειράς υπερδυνάμεων και την εναλλαγή των μεγάλων γεγονότων. Για παράδειγμα, η Γαλλική επανάσταση ακολουθήθηκε από την άνοδο του Ναπολέοντα, που μετά το Βατερλό «έδωσε τη σκυτάλη» στη Βρετανική αυτοκρατορία. Αν και η βιομηχανική επανάσταση οδήγησε στην άνοδο του εθνικισμού, ο 20ός αιώνας ξεκίνησε με την κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, συνέχισε με τη Ρωσική επανάσταση και κορυφώθηκε με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μία νέα τάξη πραγμάτων άρχιζε για την ανθρωπότητα. Η σχετική ισορροπία που επέβαλε η Συνθήκη των Βερσαλλιών δεν εμπόδισε όμως την άνοδο του Γ’ Ράιχ και την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η παγκόσμια τάξη πραγμάτων και η σχετική ισορροπία που σχεδιάστηκε στη Γιάλτα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τους νικητές του άντεξε μέχρι το 1989 με την κατάρρευση του ανατολικού συνασπισμού. Ουσιαστικά η περίοδος του διπολισμού και του ψυχρού πολέμου 1949-1989 μπορεί να παρουσιαστεί σαν μία νέα περίοδος «μεσοπολέμου».

Η είσοδός μας στη Νέα Εποχή και τη Νέα Τάξη Πραγμάτων που οραματίστηκε ο George Bush ο πρεσβύτερος μετά τον Πόλεμο του Περσικού κόλπου το 1991 κατ’ ουσίαν μάς εισήγαγε σε ένα νέο κεφάλαιο στην παγκόσμια ιστορία, το οποίο παρουσιάζει αρκετές ιστορικές ομοιότητες με άλλες εποχές, αλλά και μεγάλη ρευστότητα. Η δεκαετία 1991-2001 ανέδειξε τις ΗΠΑ ως τον μοναδικό παίκτη στο διεθνές σύστημα. Η Pax Americana επιβλήθηκε απόλυτα και η μονοκρατορία των ΗΠΑ εδραιώθηκε σε όλα τα μέτωπα.

Παράλληλα όμως εμφανίστηκαν και κάποια γεγονότα, όπως η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους, η οικονομική κρίση και η κρίση εμπιστοσύνης των διεθνών αγορών, η επικείμενη επίθεση στο Ιράκ κ.ά., που σηματοδοτούν τον ερχομό μιας νέας παγκόσμιας κατάστασης. Ήδη είμαστε στην αρχή μίας «δύσκολης» αλλά και συνάμα εξαιρετικά ενδιαφέρουσας φάσης στην ιστορία της ανθρωπότητας, που θα τη δούμε να εξελίσσεται τα επόμενα χρόνια.

I. Η τελευταία αυτοκρατορία;

Στον ακαδημαϊκό χώρο της Αμερικής -και όχι μόνο- διεξάγεται σήμερα μια τεράστια συζήτηση γύρω από την κατάσταση της υπερδύναμης, τα χαρακτηριστικά της, τις μελλοντικές της δυνατότητες και την παρομοίωση της ως αυτοκρατορίας.