Angielsko-polski słownik odpowiedników etymologicznych

By Rostislav Ilnicki

Aby pomóc w opanowaniu słownictwa tej wielkości, strategie powinne zapewnić wyraźne instrukcje dotyczące częstszych słów, a także muszą pomóc uczniom opracować strategie uczenia się, które umożliwią im przyswajanie rzadszych słów. Słownictwa nie da się nauczyć w kilka tygodni lub miesięcy. W odróżnieniu od procesu opanowania gramatyki, przyswajanie słownictwa potrzebuje o wiele więcej czasu i wysiłku. Znalezienie wyrazów etymologicznie pokrewnych w procesie przyswajania słownictwa jest skuteczną strategią, która pozwala zredukować czas przyswajania słownictwa oraz polepszyć jakość tego procesu, tj. pozwala lepiej zrozumieć i utrwalić w pamięci nowe słownictwo (Teaching Vocabulary to English Language Learners by Michael F. Graves et al.,str 29.). Takie etymologiczne kojarzenie wyrazów języka obcego z ich odpowiednikami w języku ojczystym pomoże nie zapominać tego, czego uczyliśmy przez wiele lat, ponieważ łagodzi skutki długotrwałych przerw w nauce, przerw w mówieniu, czy innym doskonaleniu umiejętności językowych oraz skutki osłabienia pamięci w sytuacjach stresowych, które pogarszają pamięć i koncentrację (np. wszelkiego rodzaju egzaminy, rozmowy kwalifikacyjne itd.) Zresztą stres można uznać za cechę naszych czasów, jednak często właśnie takie ekstremalne sytuacje wymagają szybkiego wyboru adekwatnych słów często o decydującym znaczeniu, tj. wysokich kompetencji językowych w zakresie słownictwa. Korzystanie ze słownika nie wymaga jakiegoś nadzwyczajnego wysiłku lub pracy. Dla osób o różnym stopniu zaawansowania.

• Language: Język polski
• Publisher: Rostislav Ilnicki
• Release date: May 14, 2016
• ISBN: 9781311187147

Book preview

Jak to wygląda w praktyce

Krótko o zaletach metody

Jak korzystać ze słownika

Struktura artykułu

Wstęp

Skróty

Literatura

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

Y

Metoda etymologiczna a nauka języków nieindoeuropejskich

Jak to wygląda w praktyce?

W praktyce fakty wyglądają tak, że dorośli, czyli osoby starsze niż 14 lat, prawie nigdy nie tracą w pełni swojego pierwszego języka, nawet jeśli nie mają z nim kontaktu przez bardzo długi czas, a to znaczy, że język ojczysty stanowi w pamięci najtrwalszą strukturę. Więc jeśli połączyć słowa języka obcego z odpowiednim słowem pokrewnym języka rodzimego w odpowiednim kontekście, to nowe słowo pozostanie w Twojej pamięci długotrwałej na zawsze. Rozpatrzmy bardziej szczegółowo, jak ten fakt i etymologia ułatwiają przyswajanie słownictwa języków obcych. Generalnie pamięć (przyswajanie słownictwa) funkcjonuje na zasadzie asocjacji (łac. associatio – połączenie, grupa więzi, związków o wspólnym znaczeniu, które tworzą całość lub strukturę). Dobrze jest, gdy słowu/zwrotowi w pamięci towarzyszy jakiś szerszy kontekst i istnieją jakieś połączenia, więzi pomiędzy tym słowem a odpowiednim kontekstem, bo jeśli takich asocjacji i więzi nie ma albo jeśli są one nieliczne i słabe, to takie słowo będzie szybko zapomniane. Aby temu zapobiec, często zaleca się stosowanie różnego rodzaju metod zapamiętywania za pomocą mnemotechnik opartych na dowolnych asocjacjach, które często nie występują w życiu realnym, są bowiem zbyt fantastyczne, co może znacznie utrudnić powstanie prawidłowych skojarzeń, a to może doprowadzić do błędnego użycia słowa i innych nieporozumień. Żeby tego uniknąć, zapamiętywanie musi być logiczne, tj. opierać się na jakiejś naturalnej/realnej strukturze. Taką naturalną strukturą, w odróżnieniu od mnemotechnik opartych na dowolnych asocjacjach, jest etymologia słowa i asocjacje etymologiczne. W wielu językach wyrazy buduje się poprzez dodanie przyrostków bądź przedrostków do rdzenia wyrazu. Taki rodzaj tworzenia słów nazywa się derywacją, na przykład: rdzeń praw → praw + nik; roz + praw + a. Więc raz zapamiętawszy jeden rdzeń (można też dodać przedrostki i przyrostki), można zapamiętać całą grupę słów obcojęzycznych. Weźmy, na przykład, ang. słowo attrition. Następnie, jeśli zajrzymy do słownika, to zauważymy, że słowo attrition jest spokrewnione ze słowami contrite, contrition, detritus, detriment i thrash oraz z polskimi trzeć, trę. Takie łączenie na podstawie pokrewieństwa (asocjacje etymologiczne) angielskich i polskich słów w większe grupy jest w danej metodzie najważniejsze, a wszystko inne w słowniku służy jako materiał pomocniczy, jako ilustracja tego, że łączenie takie jest uzasadnione. Taka asocjacja (łączenie) pomiędzy ang. attrition, contrite, contrition, detriment, detritus i pol. trę, trzeć utrwala i ułatwia zapamiętywanie, przecież język ojczysty stanowi w pamięci najtrwalszą strukturę. Wystarczy tylko uświadomić sobie i zapamiętać, że zespół wyrazów pokrewnych do pol. trzeć stanowią nie tylko polskie tarcie, tarty, tarło, wytrzeć itd., ale również, że do tego zespołu należą angielskie thrash, contrite, contrition, detritus, detriment i łac. terere. Wspólne pochodzenie jest często źródłem bliskości znaczeń pokrewnych słów, tj. etymologii słowa i odpowiednim asocjacjom etymologicznym bardzo często towarzyszy zbieżność lub bliskość znaczeń pokrewnych słów. Wyrazy takie stanowią najstarsze słownictwo języków indoeuropejskich. Do łatwo rozpoznawalnych rdzeni zarówno w języku polskim, jak i angielskim należą też rdzenie, które są zawarte w takich polskich słowach jak : stać, siedzieć, widzieć, pleść, pełny, -strzec, chapać, ciągnąć, wiercić itd. (np. patrz hasło assess). Tylko wymienione polskie słowa łącznie mają ok. 500 odpowiedników (bez derywatów) w języku angielskim. Poza tymi wymienionymi powyżej istnieją inne rdzenie (np. patrz hasło attract), które też należą do łatwo rozpoznawalnych – na takich właśnie rdzeniach i słowach warto skupić swoją uwagę w pierwszej kolejności. Warto rozumieć, że zapamiętanie i rozumienie słów jest łatwiejsze, jeśli słowa są w jakiś sposób ze sobą połączone, np. tworzą grupę pokrewnych słów. Takie grupy etymologicznie pokrewnych angielskich słów podanych w formie listy znajdują się na końcu niektórych artykułów hasłowych. Warto też zauważyć, że w ten sposób można przyswajać słownictwo języków, które nie należą do rodziny indoeuropejskiej, tj. przyswajać słowa, które nie mają etymologicznych odpowiedników w języku polskim, np. w angielskim istnieje tak zwane słownictwo nieindoeuropejskie (30% słownictwa germańskiego to prawdopodobny substrat ugrofiński – słowa przeważnie o niewysokim poziomie abstrakcji, dotyczące przeważnie ochoty, rybołówstwa, morza itd.). W takich przypadkach oczywiście żadne etymologiczne relacje między językami (pomijając zapożyczenia) nie występują, bo języki nie są ze sobą spokrewnione, ale w języku obcym etymologia pozwala często wyodrębnić liczne grupy pokrewnych słów, dzięki czemu zapamiętanie staje się łatwiejsze i trwalsze, bo w pamięci tworzy się odpowiednia struktura semantyczna. Badania psychologiczne przecież dowodzą, że informacja, która zawiera elementy połączone ze sobą znaczeniowo, jest o wiele łatwiejsza do zapamiętania niż grupa niezwiązanych ze sobą słów (Np. badania Bahricka na przykładzie języka hiszpańskiego dowodzą, że z biegiem czasu stopień zrozumienia informacji spada systematycznie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzywa_zapominania). Niniejsza książka pokazuje, jak to wszystko wygląda w praktyce. (↑)

Krótko o zaletach metody etymologicznej.

Metoda sprzyja szybszemu i łatwiejszemu zapamiętywaniu angielskiego słownictwa (znaczna część słów zawartych w słowniku figuruje na liście 1000 najpopularniejszych angielskich słów), sprzyja szybkiemu odświeżaniu słownictwa przed sytuacjami stresowymi ( egzaminy, rozmowy kwalifika-cyjne, przemówienie publiczne itd ) lub po przerwie w nauce albo użyciu języka, przecież słownik prezentuje taką część słownictwa polskiego i angielskiego, która pochodzi z jednego wspólnego źródła. W pewnym stopniu słownik może się też przydać do nauki języków romańskich, bo język angielski zawiera znaczną liczbę słów pochodzących z tych języków. Inna korzyść to zapoznanie się z zasadami słowotwórstwa, które zajmuje się wyjaśnianiem sposobów powstawania wyrazów. Ważność tej wiedzy polega na tym, że jest jednym ze sposobów bogacenia słownictwa, dotyczy to pewnych modeli słowotwórczych, takich jak np. słowotwórstwo analogiczne: welostrada (ścieżka rowerowa), nartostrada – nawiązuje do autostrady. Pozwala też lepiej i dogłębniej poznać znaczenia nowych słów i zwrotów, tworzyć grę słów, bawić się w dwuznaczniki i rozumieć grę słów natywnych użytkowników danego języka, która jest spleceniem znaczeń, czasem bardzo subtelnych, ironii i zagadek – wszystko to może wymagać dość sporej dodatkowej wiedzy lingwistycznej. Wreszcie wyjaśnienie etymologiczne pozwala uniknąć mechanicznego zapamiętywania polegającego na odtworzeniu danego materiału bez wnikania w jego sens, takie mechaniczne zapamiętywanie jest najtrudniejszą formą zdobywania wiedzy. Efektywność zapamiętywania mechanicznego jest o wiele mniejsza (o 9–20 razy – według różnych badań) od zapamiętywania opartego w znacznej mierze na rozumieniu. We wspomnianych mnemotechnikach duży nacisk kładzie się często na układanie historyjek obrazkowych w celu ułatwienia zapamiętania ciągu słów. ( Np. treningi pamięciowe (mnemotechniki) zalecają układanie historyjek zabawnych, głupich, fantastycznych, szokujących.itd.). Asocjacje w takich historyjkach opierają się na tak dowolnych powiązaniach, że mogą doprowadzić do błędnego użycia słowa, a wyjaśnienie etymologiczne samo często stanowi dość ciekawą i niezwykłą historię pozbawioną powyższych wad, pozwala tym uniknąć mechanicznego zapamiętywania, np. słowo disaster ma następujące wyjaśnienie etymologiczne :

Disaster – od wł. disastro wielkie nieszczęście, niepowodzenie lub zniszczenie, (dosł.) niefortunny układ gwiazd (w astrologii) od dis- nie (tu w sensie niefortunny) + astro gwiazda od łac. astrum gwiazda od gr. astron (patrz star ).

Pierwotnie słowo disaster należało do pojęć astrologii. Według nauk astrologicznych odpowiedni układ gwiazd wskazuje na moment pomyślny lub niepomyślny (nieszczęście, niepowodzenie itd). (patrz star ).

Inny przykład: ang. check ma 40 znaczeń, których pozornie nic nie łączy, np.: szach i kwit (czek), przeszkoda i kontrola itd. Takie odosobnienie znaczeń utrudnia zapamiętanie, ale etymologia tego

słowa (pochodzi od perskiego szach król.) łączy te wszystkie znaczenia, co znacznie ułatwia i utrwala zapamiętanie :

Check – od pers. szach król, w grze w szachy – atak bezpośredni na króla, który ogranicza swobodę ruchów króla, skąd pochodzą znaczenia przeszkoda w ogóle, coś, co utrudnia jakieś działania (piąte koło u wozu, kamień u szyi); coś, co przeszkadza lub może się stać przeszkodą. Inne znaczenia: kontrola, hamowanie, powstrzymanie, kontrolować, kratka też są związane z grą w szachy: szach – postawienie króla przeciwnika w szachu → trzymanie pod kontrolą → kontrola → sprawdzanie → czek, kwit, rachunek, kratka (szachownicy) itd. – Takie wyjaśnienia etymologiczne stymulują myślenie logiczne (rozwój słowa nie jest dziełem przypadku) i bogacą myślenie asocjatywne. Istnieje opinia (Wanda Amarantiodu, str. 239), że etymologia pomaga lepiej przyswoić materiał fizyki szkolnej, zresztą lepsze rozumienie terminów prowadzi do lepszych wyników w każdej dziedzinie. Na dodatek metoda nie posiada wad wspomnianych mnemotechnik, zresztą korzystanie ze słownika nie wyklucza stosowania innych metod.

(↑)

Jak korzystać ze słownika.

Korzystanie ze słownika w celu zwiększenia zasobu słownictwa angielskiego nie wymaga jakiegoś nadzwyczajnego wysiłku i pracy, wystarczy mniej więcej regularnego czytania, przecież polski wyraz zawiera przynajmniej część znaczenia swojego angielskiego odpowiednika. Badania psychologiczne pokazują, że pamięć najlepiej utrzymuje informację, jeśli człowiek powtarza ją w następującej kolejności: tuż po poznaniu nowych słów; 20 – 30 minut po pierwszym powtórzeniu; następnego dnia; 2 – 3 tygodni później; 2 – 3 miesiące później; wreszcie rok później – słownik można przeglądać w takiej kolejności. Zresztą każdy może sam sobie ustalić częstotliwość i tempo powtarzania. Korzystać ze słownika można wybiórczo, tj. skupić się na najważniejszych słowach do zapamiętania, które najbardziej odpowiadają zainteresowaniom i potrzebom czytelnika lub na takich słowach, których etymologie czytelnik uważa za proste, jasne i łatwo rozpoznawalne (np. rdzenie zawarte w takich polskich słowach jak: stać, siedzieć, widzieć, pleść, pełny, ciągnąć, wiercić itd.). Pełniejsze zapoznanie się z treścią słownika może być pożytecznym, jeśli celem jest osiągnięcie wysokiego poziomu wiedzy językowej, jeśli niezbędna jest wiedza wykraczająca poza ramy wiedzy uważanej za ogólną. Granice takiej wiedzy nie należą ani do wyraźnych, ani do oczywistych i są uzależnione od subiektywnej oceny. Można jednak twierdzić, że wiedzy takiej mogą potrzebować tłumacze, filologowie, autorzy piszące w języku angielskim (dziennikarze, różnego rodzaju (copy i re)writerzy). Wreszcie warto zauważyć, że zasób słów przeciętnego nierodzimego użytkownika języka angielskiego jest dość niewielki – osoba ucząca się języka angielskiego jako języka obcego zwykle dysponuje słownictwem na poziomie jedynie 5000 słów, nawet jeśli uczy się od kilku lat – tj. na poziomie mowy dziecka. 5–7-letnie dziecko w angielskojęzycznym kraju używa 4000 – 5000 słów, przeciętny rodzimy użytkownik zna od 20 000 do 35 000 słów (chętni mogą sprawdzić swoje zdolności). Słownik przeznaczony jest dla studentów, uczestników różnego rodzaju kursów oraz tych wszystkich, którzy chcą się uczyć samodzielnie języka angielskiego. Słowem, jest to lektura dla tych, którzy interesują się przynajmniej w jakiejś mierze językiem lub lingwistyką. Korzystanie ze słownika nie wyklucza stosowania innych metod.

(↑)

Struktura artykułu hasłowego.

■ Struktura artykułu (na przykładzie hasła Accept ) hasłowego słownika składa się z następujących części :

1. Część zawierająca listę słów pochodzących od wspólnego pie. ((pra)indoeuropejskiego) rdzenia. Rdzeń ten zwykle plasuje się na końcu listy. Lista taka składa się ze słów należących do różnych indoeuropejskich języków i służy do unaocznienia pokrewieństwa etymologicznego zawartych w niej słów. Pewne słowa obce czasem lepiej oddają pie. pokrewieństwo niż słowa polskie, poza tym lista taka stanowi swoistą ilustracją, np.:

pol. chapać, czes. chápati chapać, łac. capere, alb. kap schwycić, pie. kap-.

2. Część zawierająca wyjaśnienie etymologiczne .

Taka część jest niezbędna, jeśli wyraz angielski ma skomplikowaną etymologię albo długą historię rozwoju (dotyczy to głównie słów pochodzenia łacińskiego), np.:

Accept - od łac. acceptare wziąć albo otrzymać coś chętnie, częst. od accipere wziąć, otrzymać od ad- od, ku + capere chwytać, łapać, brać, zabierać. (łac. cipere od łac. capere).

W celu zaoszczędzenia miejsca w słowniku w znacznej mierze została pominięta rola języka fran -cuskiego. Jeśli uwzględnić rolę języka francuskiego, to powyższe hasło będzie wyglądać następująco:

Accept - od st.-fr. accepter od łac. acceptare wziąć albo otrzymać coś chętnie, częst. od accipere wziąć, otrzymać od ad- od, ku + capere chwytać, łapać, brać, zabierać.

3. Część zawierająca tłumaczenie odpowiedniego słowa na język polski:

accept(v) – otrzymać, akceptować, przyjmować, odbierać, uznawać.

4. Część zawierająca listę angielskich słów, które (włącznie z hasłem) pochodzą od wspólnego rdzenia. W przypadku języka angielskiego istnienie takiej grupy słów wcale nie jest takie oczywiste, zwłaszcza dla osób, których językiem ojczystym nie jest angielski. Może się nawet wydać, że znaczna liczba angielskich słów nie ma słów pokrewnych i że słowa jakby są wzajemnie odizolowane. Rzecz jednak w tym, że żaden z europejskich języków nie pożyczył tak dużej liczby słów z tak znacznej liczby innych języków, jak to ma miejsce w przypadku języka angielskiego. Na dodatek zapożyczone słowa przeszły w języku angielskim poważną transformację.

Unaocznienie takiej grupy pokrewnych słów (kognatów) sprzyja ich zapamiętywaniu dzięki temu, że słowa takie zawierają wspólny rdzeń, często mają bliskie znaczenia i tworzą powiązania wzajemne, dzięki czemu w pamięci powstają – jak tego dowodzą badania naukowe – trwalsze struktury pamięciowe niż to ma miejsce w przypadku słów izolowanych. Lista taka wygląda następująco (na przykładzie słowa accept ) :

Patrz (patrz – odsyła do odpowiednich haseł) able, ability, anticipation, behave, behaviour, capable, capability, capacity, capsule, captious, captivate, captive, captor, capture, catch, conceive, cop, debt, disable, duty, enable, except, exhibition, habit, habitat, habitation, have, hawk …. itd.

Osoby, które chcą znacząco zwiększyć swoje słownictwo, powinny zwracać na takie łańcuchy (listy) pokrewnych wyrazów szczególną uwagę, ponieważ zapamiętanie i rozumienie słów jest o wiele łatwiejsze, jeśli słowa do zapamiętania są w jakiś sposób między sobą powiązane, np. tworzą listę (grupę) pokrewnych słów.

(↑)

Wstęp.

Od dawna już istnieje koncepcja twierdząca, że większość języków europejskich (z wyjątkiem węgierskiego, fińskiego, estońskiego, baskijskiego), języki irańskie (perskie) oraz większość języków rozpowszechnionych w Indiach miały jednego wspólnego przodka, który określono mianem języka (pra)indoeuropejskiego (w skrócie pie. lub ie.) Przymiotnik indoeuropejski oznacza, że języki te pierwotnie rozpowszechnione były na ogromnym obszarze od Oceanu Indyjskiego na wschodzie po Atlantyk na zachodzie, obecnie rozpowszechnione na wszystkich kontynentach. Ten wspólny przodek, bezpośrednio niezaświadczony, ponieważ zniknął na długo przed wynalezieniem pisma, został zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej. Istnienie w przeszłości takiego języka w nauce uważa się za naukowy aksjomat, natomiast poglądy głoszące, że język taki nigdy nie istniał – za zupełnie ekstrawaganckie i skrajnie marginalne. Wykonanie takiej rekonstrukcji umożliwiły zauważalne ślady, które prajęzyk pozostawił po sobie w słownictwie i strukturze języków potomków należących do współczesnej indoeuropejskiej rodziny językowej, w tym przetrwały zbieżności w zakresie słownictwa pomiędzy językami słowiańskimi a resztą języków indoeuropejskich. Najczęściej o tym świadczy fakt występowania wspólnych rdzeni w słowach i znacznie rzadziej świadczą o tym całe słowa. Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek lub grup spółgłosek, między którymi występowała samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (ablaut) w morfemach słowotwórczych rdzeniach i przyrostkach. Por. indoeuropejskie pol. sied(zieć), łac. sed(ere), ang. sit siedzieć, lub pol. sta(ć), łac. sta(re), ang. sta(nd) i nieindoeuropejskie węgierskie rodzime ülni siedzieć, állni stać. Łatwo zauważyć, że słowo węgierskie zupełnie nie ma nic wspólnego z odpowiednikami indoeuropejskimi. (Język węgierski nie należy do rodziny indoeuropejskiej, ale zawiera ogromną liczbę słów pochodzenia indoeuropejskiego, więc w celach porównawczych należy wybierać słowa rdzennie węgierskie. 60% słownictwa węgierskiego ma pochodzenie słowiańskie). Trzeba pamiętać, że takie pokrewne słowa przeszły znaczną transformację, ponieważ mają bardzo długą historię rozwoju liczącą kilka tysięcy lat (uważa się, że ostateczny rozpad wspólnoty indoeuropejskiej musiał nastąpić mniej więcej około 4000 p.n.e.) – nie należy się więc dziwić, że często istnieją zauważalne różnice w znaczeniu i wymowie takich słów w pokrewnych ie. językach. Słownictwo zawarte w słowniku jest dobrze rozpracowaną naukowo częścią etymologii, badaną już od ponad 100 lat. Ogromny wkład wnieśli tacy naukowcy, jak F. Miklošič, A. Bruckner, M. Vasmer, V. Machek, O. Trubaczow itd.

Słownik zawiera przeważnie takie angielskie i polskie słowa, które mają wspólne praindoeuropejskie pochodzenie. Słów takich jest stosunkowo niewiele (ok. 3000) i one się gubią w słownikach etymologicznych wśród innych słów, wiec specjalny słownik (mający specyficzna strukturę i) skupiający się właśnie na tej grupie słów byłby narzędziem bardzo pomocnym. Słownik nie zawiera pewnych informacji, np. daty notowania słowa w źródłach pisanych, zagadnień specjalistycznych, nie zawiera informacji o językach, za których pośrednictwem dane słowo przedo- stało się do języka angielskiego, np. w słowniku w znacznej mierze została pominięta rola języka francuskiego, trzeba jednak pamiętać, że od XII w. język staroangielski ulegał silnym wpływom

języka francuskiego, przekształcając się we współczesny język angielski. Nie zawiera też pewnych specjalistycznych dyskusji. Właśnie dlatego słownik nosi skromniejszy tytuł słownik odpowiedni- ków etymologicznych.

■ Uwagi:

Dobrze by było (warunek niekonieczny) zapoznać się z podstawowymi pojęciami i terminami:

Prawo Raska-Grimma, np.:

W językach germańskich zaszła tzw. przesuwka spółgłosek:

PIE bh, dh, gh odpowiadają germ. b, d, g (w ang. też y w pewnych warunkach);

PIE b, d, g odpowiadają germ. p, t, k;

PIE p, t, k odpowiadają germ. f, þ, h - np.: Pater – Fater: "Germanic *f corresponds to Latin, Greek, Sanskrit, Slavic and Baltic p-";

Podział na języki kentumowe (centumowe) i satemowe;

Alternacja/oboczność oraz dźwięczność/bezdźwięczność , znaczenie pierwotne słowa.

Trochę o głoskach przydechowych bh, dh, gh, które występują w praindoeuropejskich rdzeniach podanych w słowniku.

Dźwięczne spółgłoski przydechowe [bh, dh, gh] istniały w języku praindoeuropejskim, lecz zanikły w większości języków pochodnych, np. w językach słowiańskich, germańskich i litewskim przeszły w [b, d, g].

Dźwięczne spółgłoski przydechowe zachowały się w językach indoaryjskich, bezdźwięczne – w klasycznym języku greckim. Aspiracja – przydech towarzyszący wymowie niektórych głosek, artykułowany jako słabe h, jest właściwością pewnych języków indoeuropejskich.

W języku łacińskim [bh, dh, gh] przeszły w :

[bh] → [b], np. st.-ind. nabhas – prasł. nebo niebo – łac. nebula – niem. Nebel mgła – gr. nefos ;

[dh] → [d lub b (zależnie od pozycji w łac. słowie )], np.:

pie. verdh - łac.verbum ;

st.-ind. rudhira – łac. ruber – prasł. rudъ rudy – ang. red – gr. erythros ;

[gh] → [g lub h (zależnie od pozycji w łac. słowie )] .

Na początku słowa [bh, dh, gh] przeszły w [f, f, h], por.:

st.-ind. bhratar – prasł. brartrъ brat – niem. Bruder – łac. frater – gr. frator.

st.-ind. bharati – prasł. bьrati brać – gock. bairan – łac. ferre – gr. fero.

W klasycznym języku greckim [bh, dh, gh] przeszły w bezdźwięczne [ph, th, kh], które w nowogreckim uległy spirantyzacji: [ph, th, kh] → [f, θ(th), h] w miejsce klasycznej wymowy [bh, dh, gh].

Np. w gr. pharma, photo itd. – ph wymawia się jako [f] ([farma, foto itd]), tj. zachodzi tu zanik aspiracji (zanik [h] w [ph]) i p→f.

Za pomocą metody porównawczej ustalono, że greckie k, g, ch oraz łacińskie c(= [k]), g, h

odpowiadają :

▪ słowiańskim s, z, z,

▪ litewskim š, ž, ž,

▪ germańskim h, k, g.

■ Łańcuchy, jak np.:

pol. (u)zupeł(nić) – sup(e)l – ang. suppl(y); pol. deseń ( ń→in) desein – desain – [dizain] – ang. design; lit. karš(ti) – (k→h) niem. harsch itd. – pokazują tylko łatwość transformacji pomiędzy pierwszym a ostatnim członkiem łańcuchu, czyli bliskość pomiędzy słowami mającymi wspólny pie. rdzeń, ale należącymi do różnych języków i w żadnym wypadku nie dowodzą, że ostatni członek łańcuchu w jakimś sensie pochodzi od pierwszego członku takiego łańcuchu lub odwrotnie.

■ Znak ’→’ pokazuje różne zmiany (denazalizacja, alternacja, oboczność itd.), które zaszły wsłowach, np. (alternacja) sk→sz(sh), (oboczność dźwięcznych i bezdźwięcznych) g→k, b→p ,

(denazalizacja) ę→en itd.

Asymilacja łacińskich przedrostków.

Łacińskie przedrostki ab, ad, con, dis, ex, in, inter, ob, sub uległy asymilacji :

ad- + glutinare = agglutinare, dis + fero = differo, ob + fero = offero, sub + cedo = succedo itd.

■ Skróty.

arch. - forma archaiczna

żm. - żmudzki (dialekt litewskiego)

amer. - amerykanizm

afr. - afrikaans, język afrykanerskibaw. - bawarski

maced. - macedoński

st.-wal. - starowalijski

białorus. - białoruski

st.-saks. - starosaksoński

słow. - słowiański

ar.- arabski

gal. - galijski

het. - hetycki

n.-łac. - nowołaciński

śr.-łac. - łac. średniowieczna

śr.-ang. - średnioangielski

p.-łac. - późnołaciński

podh. - gwara podhalańska

pgmk. - pragermański

st.-pers. - staroperski

pers. - perski

st.-łac. - starołaciński

umbr. - umbryjski

śr.-d.-niem. - średnio-dolno-niemiecki

śr.-g.-niem. - średnio-górno-niemiecki

wł. - włoski

bułg.- bułgarski

iе. - indoeuropejski

alb. - albański

słowińsk.- słowiński

st.-słowińsk. - starosłowiński

niem.-szwajc. - niemiecki w odmianie szwajcarskiej.

st.-irl. - staroirlandzki

pie. - praindoeuropejski (język lub rdzeń)

prasł. - prasłowiański

st.-węg. - starowęgierski

węg. - węgierski

st.-rus. - staroruski

st.-wal. - starowalijski

st.-czes. - staroczeski

d.-niem. - dolnoniemiecki

scs. - staro-cerkiewno-słowiański

g.-łuż. - górnołużycki

d.-łuż. - dolnołużycki

połabsk.- połabski

isl. - islandzki

st.-sas. - starosaski

łotew. - łotewski

st.-norw. - staronorweski

norw. - norweski

słoweńsk. - słoweński

st.-fr.- starofrancuski

fr. - francuski

hol. - holenderski

st.-ang.- staroangielski

pol. - polski

st.-pol. - staropolski

ukr. - ukraiński

ang. - angielski

ros. - rosyjski

rus. - ruski

st.-rus. - staroruski

st.-ros. - starorosyjski

czes. - czeski

lit. - litewski

g.-niem. - górnoniemiecki

łac.- łaciński

hiszp. - hiszpański

st.-słowack - starosłowacki

st.-szw. - staroszwedzki

st.-isl. - staroislandzki

gock.- gocki

celt. - celtycki

niem. - niemiecki

duń. - duński

chorw. - chorwacki

serb.-chorw. - serbsko-chorwacki

germ. – germański

serb. - serbski

gr. - grecki

st.-prus. - staropruski

prus. - pruski

frank. - frankijski

szw. - szwedzki

st.-sł - starosłowiański

ind. - indyjski

bałt. - języki bałtyckie

st.-g.-niem. - staro-górno-niemiecki

irl.-irlandzki

prow. - prowansalski

bret. - bretoński

st.-lit. - starolitewski

fryzsk. - fryzyjski

st-fryzsk. - starofryzyjski

st.-ind. - staroindyjski.

oset. - osetyński (podgrupa irańska).

gwiazdka (*) oznacza wyrazy zrekonstruowane (praindoeuropejskie, prałacińskie, pralitewskie, pragermańskie itd.). Skróty : pie., pgmk., prasł.-bałt - pgmk., prasł. też oznaczają wyrazy zrekonstruowane

por. - porównaj

ppr. - imiesłów czynny czasu teraźniejszego (participium praesentis activi)

pp. - imiesłów bierny czasu przeszłego dokonanego (participium perfecti passivi)

czas. - czasownik

dop. - dopełniacz

← , → - pochodzi od, rozwój od

lm. - liczba mnoga

dial. - dialekt

þ - litera staroangielska, zwana thorn, oznaczająca ang. th, np. w thing.

syn. - synonim

~ - odpowiada (w przybliżeniu, mniej więcej)

dosł. - dosłownie

wym. - wymowa

częst - forma częstotliwa

np. - na przykład

v. - verb - czasownik

adj. - adjective - przymiotnik

adv.- adverb - przysłówek

prep. - preposition (przyimek)

pron. - pronoun (zaimek)

vs. - versus

conj - conjunction (spójnik)

n. - noun - rzeczownik

zdrob. - zdrobniały

ant. - antonim

ściąg. - ściągnięcie, kontrakcja

r. żeń - rodzaj żeński

r.n. - rodzaj nijaki

łp. - liczba pojedyncza

wojsk. - wojskowość

rzecz. - rzeczownik

przen. - przenośnie

przest - przestarzały

liter. - termin literacki.

tj. - to jest

~ - (mniej więcej) odpowiedniość , bliskoznaczność

kauz. - czasownik kauzatywny

nom. - nominativus (mianownik)

gen. - genetivus (dopełniacz)acc. – accusativus (biernik)

abl - ablativus (narzędnik, miejscownik)

inf. - bezokolicznik, infinityw nawiasy [,] - wymowa.

■ Uwagi, opinie należy przesyłać : [e-mail]

■ Literatura.

Do najważniejszych źródeł należą :

Weekley. E., Murray J, An Etymological Dictionary of Modern English. In two volumes. New York Reprint 1967.

Hall, J.R.Clarc, A Concise Anglo-Saxon Dictionary, Cambridge University Press 1894.

Battisti, C. & Alessio G. Dizionario etimologico italiano I-V, Firenze 1968.

Bruckner A, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957.

Dubois J. & Mitterand H. & Dauzat A. Dictionnaire étymologique et historique du francais. Paris 1984.

Etimołogiczeskij słowar’ sławianskich jazykow. Prasławianskij leksiczeskij fond. Pod red. O. N. Trubaczewa. Moskwa (ukazywał się od) 1974.

Erhart A. Indoevropské jazyky. Praha 1982.

M. Fasmer, Etimologiczeskij slowar’ russkogo jazyka, T. I-IV, Moskwa 1964.

Słownik prasłowiański. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.

Skok. P. Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. Zagreb 1971-1974.

Snoj. M. Slovenski etimološki slovar. Ljubljana 1997.

Machek V. Etymologický slovník jazyka českého a slovenského. Praha 1957.

Jouko Lindstedt, Elina Salmela. Migrations and language shift as components of the Slavic spread.

Curta F. The making of the Slavs. Cambridge univerciy press.

Ch. Verlinden.: L’origine de Sclavus = esclave.

Wanda Amarantidou. Nauczanie słownictwa I słowotwórstwa języka łacińskiego na

podstawie artykułów Adama Trybusa opublikowanych w czasopiśmie Języki obce w szkole : pomoc dla nauczycieli Collectanea Philologica 5, 231-245. 2003

F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 2002, siehe Sklave.

(↑)

Chętni mogą zapoznać się ze strukturą artykułu.

A

Ab - Indoeuropejskie (a)po- w jednych językach odpowiada po- (np. w czeskim, polskim ( jako przyimek i przedrostek, istnieje też wariant pa-, odmianka od po-)), a w innych ie. językach pie. (a)po odpowiada ab- (w łacinie, niemieckim zachodzi oboczność (p→b) – opozycja dźwięczności/ bezdźwięczności). Greckie apo, lotew. pa, pol., czes., słowack., g.-łuż., d.-łuż. ро-, (p→b) łac. ab-, abs- (ab + s) (np. w abstrakcyjny), lit pas, niem. ab-, gr. apo, np. w gr. apologia (dosł.) odparcie zarzutów, obrona słowna od apologos historia, wyjaśnienie od apo od, z, po + logos mowa, rozum, słowo – skąd ang. apologize odmówić się (dosł. po słowie – apo po + logos słowo), (następnie) usprawiedliwiać się, przepraszać – wszystko od pie. (a)po- od, precz . Bruckner – hasło po, str. 423.

Ab - od łac. ab od (o przestrzeni), po (o czasie) od pie. (a)po- od, precz, oddzielenie.

Ang. słowa pochodzące od pie. (a)po- od, precz (ap- przed samogłoską): ang. (p→b) ebb odpływ (pokrewne pol. opak w odwrotnym kierunku niż trzeba, które też wywodzi się z pie. (a)po), apology, apologia, apologize, apogee, apocalypse. apostrophe, apostle, apposite, post, posterior, posture, (pre)position, preposterous, apothecary, apotheosis, aphorism też ang. (p→f) after, of , gock. af itd.

Patrz after(↓), awkward(↓), ebb(↓), ebb away, post(↓), position(↓).

Aback(adv) - od st.-ang. on bæc w tył, do tyłu – przeciwieństwo do ruchu wprzód (ruchu normalnego), pokrewne ang. back.

Prasłowo (etymon) miało znaczenie bardziej ogólne niż współczesne ang. back – jego znaczenie obejmowało razem bok(i) i plecy, tj. miało znaczenie "część nie przednia – tj. tylna i boczna ( jako przeciwieństwo (por. breast) części przedniej.), w językach słowiańskich nabrało znaczenia bok, a w angielskim – plecy, tył".

Godne uwagi są twierdzenia wybitnych lingwistów, że słowa prastarych języków odzwierciedlały przeciwstawne zjawiska i właściwości: łac. altus ma znaczenia wysoki i głęboki, łac. sacer ma znaczenia święty i przeklęty, wstrętny, a greckie pharmakon ma znaczenia trucizna i lekarstwo, por. st.-ang. blæc ciemny oraz st.-ang. blac blady, biały, łac hospes gość i gospodarz, łac. caldor ciepły oraz gock. kalds, ang. cold, pol. chłodny (zimna woda może wydawać się gorąca, w ogóle przy dotknięciu czegoś zimnego może się wydać, że obiekt taki jest bardzo gorący. Znajduje to odzwierciedlenie w języku np. mówimy często: zimna woda oparzyła). – listę taką można ciągnąć: por. begin, breast, back, black, host, guest, sooth, sin. W tym wypadku chodzi o wyrazy łaciny archaicznej i (pra)germańskie spokrewnione na poziomie indoeuropejskim z prasłowiańskimi. Takie połączenie przeciwstawnych znaczeń w jednym słowie nazywa się enancjosemia – polaryzacja znaczenia jednego słowa, np. pożyczać udzielać pożyczki i zaciągać pożyczkę (patrz też sooth, sin). Artykuł o rozszczepieniu znaczenia słów prajęzyka można przeczytać w Journal of Language Relationship № 10 2013.

(adv) wstecz, do tyłu. Patrz back(↓). Por. breast(↓).

Abate(v) - pokrewne pol. bat, batog, batożyć, też pol. rabat (patrz rebate), czes. batoh batog, bicz, słoweńsk batati bić, st.-ang. batt, prasł. batъ maczuga, pokrewne (Trubaczow.) łac. battuere bić, batożyć. Por. pol. bat oraz łac. batt + uere = battuere.

Abate od st.-fr. abattre zbić od łac. ad do, ku + battuere bić, batożyć. Łacińskie przedrostki ab, ad i inne ulegają asymilacji : ad + battuere = abbature.

Podobne znaczenie osłabić, obniżyć (osłabienie, zmnieszenie na skutek (z)bicia ) ma również pol. zbić: zbić cenę – obniżyć cenę, zbić dowód – unieważnić dowód itd. Pol. rabat (patrz rebate) też pochodzi z włoskiego rabatto od łac. battuere bić, batożyć.

(v) osłabiać, obniżać, unieważniać.

Abated (ant. unabated) – zmniejszony, unieważniony, abatable – podlegający obniżeniu, uchyleniu. Abate a sentence – unieważnić wyrok.

Patrz abatement(↓), bat, bate, batter(↓), beat, beetle, battle, battery, beatnik, combat, rebut, butt, button, buttocks, rebate, abatement, unabated.

Abatement(n) - od abate (patrz abate) + ment .

(n) zmniejszenie, umniejszenie, redukowanie, redukcja, zmniejszanie się.

tax abatement, tax concession – ulga podatkowa. Abatement of tariffs, dbebts, crime etc.

Podobne znaczenie osłabić, obniżyć, zmniejszyć ma też pol. zbić cenę obniżyć, redukować cenę, zbić dowód – unieważniać itd. .

Patrz abate(↑), bate, batter.

Ability(n) - od łac. habilitas przydatność, zdatność od łac. habilis zdatny, zręczny.

(n) zdolność. Patrz able(↓).

Ablaze(adv) - pokrewne pol. blask, błyskać, błyszczeć, st.-czes. blesk, czes., słowack. lesk (< blesk), g.-łuż. blěsk, d.-łuż błyskot.

Ablaze od a na, w + blaze płomień. (konstrukcja z a- tworzy przymiotniki i przysłówki od rzeczowników, np: afloat, afoot, abroad, asleep) .

(adv) płonący. Patrz blaze(↓), bleach, blush, blanch, blench, blank, bleak, black, bald.

Able(adj)(abler, ablest) - łac. habēre, pokrewne pol. (k→ch) chapać, chapnąć, st.-pol. ochabić, czes. chápati, słowack. chápať, (k→h, p→b) łac. habēre trzymać, mieć, łac capere chwytać, łapać, brać – wszystko z piе. kap- chwytać.

/h/ w łac. habere jest wynikiem zmiany /k/ w łac. capere [kapere], w sensie semantycznym znaczenie mieć łac. czasownika habere jest rezultatem czynności/działania wyrażanych przez łac. czasownik capere chwytać, łapać, brać, tj. rozwój znaczenia: brać (capere) → mieć (habere), ale w ogóle w pie. językach /h/ i /k/ (łac. c = k) często się mieniają: w pokrewnych słowach łacińskie /k/ (łac. c = k) odpowiada germ. /h/, por. ang. have i łac. capere (= cap + ere) od pie. kap-. /H/ w ang. have wywodzi się z pie. /k/, które w pokrewnych germańskich słowach o indoeuropejskim rodowodzie regularnie odpowiada germ. /h/.

Able ze st.-fr. (h)able od łac. habilis zdatny, zręczny, sposobny, zdolny od łac. habēre trzymać, mieć z pie. kap- chwytać.

W angielskim niema litera h- zanikła. (nieme litery są typowe dla języka nowoangielskiego, np.: /k/ w knight czy /h/ w honest ), ale /h/ zachował się w niektórych derywatywnych slowach: habit, habitat, habitation. Able (-ible) funkcjonuje też jako sufiks tworzący przymiotniki od czasowników, wzorując się na łac. -abilis/-ibilis.

(adj) zdolny, umiejętny, mający umiejętność (robienia czegoś) zręczny, mogący, będący w stanie.

Por. dial. czes. chabiti chwytać, ros. chabiti chwytać, przywłaszczyć sobie, pol. (o)chab (+ ić) , ochaba własność, dzierżenie oraz łac. hab (+ ere) mieć.

W Deutsches Worterbuch bracia Grimm (etymologowie niemieccy) rzetelnie przedyskutowali pierwotne znaczenie niem. czasownika haben (odpowiednik ang. to have) i doszli do wniosku, że pierwotne znaczenie niem. haben mieć było znacznie bliższe znaczeniu łac. capere chapać, brać, chwytać niż łac. habere mieć. Dlatego właśnie łac. habere trzymać, mieć został odrzucony jako możliwy kognat ang. czasownika to have, chociaż znaczenia i wymowa tych czasowników są bardzo podobne. Jednocześnie analiza braci Grimm dowodzi też, że znaczenie mieć może się rozwinąć ze znaczenia chapać, chwytać, brać. Tradycyjnie uważa się, że łac. habere i capere pochodzą od różnych rdzeni. Istnieje jednak szereg badaczy, którzy uważają (na podstawie analizy fonosemantycznej i etymologicznej), że łac. habere i łac. capere współdzielą ten sam rdzeń. W sensie semantycznym znaczenie mieć (łac. habere) jest rezultatem czynności /działania wyrażanych przez czasowniki chapać, brać, chwytać (łac.capere). Łac. capere od dawna już różni badacze łączą z pie. rdzeniem kap-. Wybitny w skali międzynarodowej etymolog O. Trubaczow wywodził słow. chapati chapać, jak i gabati gabać od prasłowiańskiego czasownika *kapati (gabati jako dźwięczniejszy wariant chapati). Skąd wynika, że pol. hapać i łac. habere mieć, łac. capere brać, chwytać oraz ang. have wywodzą się ze wspólnego rdzenia. Por. prasł. kapati = kap + ati i łac. capere [kapere] = cap + ere; łac. c w okresie klasycznym wymawiano zawsze jako /k/. Por. habit, can, capable.

Liczne złożenia:

(un)comfortable, killable, chewable, dependable, (re)solvable, spreadable, escapable (patrz escape), gettable (patrz get), (un)liftable, doable, manageable, manoeuvrable, workable, affordable (patrz afford), un-get-able, (un)trainable, punishable, creditable, (un)readable itd.

Patrz ability(↑), accept, anticipation(↓), behave, behaviour, capable(↓), capability, capacity, capsule, captious, captivate, captive, captor, capture, catch, conceive, cop, debt, disable, duty, enable, endeavor, except, exhibition, forceps, habit, habitat, habitation, have, hawk, incapable, incapacitate, incipient, inception, inhabit, inhabitant, inhibition, intercept, misbehave, occupation, occupy, perception, precept, prohibition, receipt, receive, receptacle, reception, recipe, recipient, susceptible, well-behaved .

Abnegation(n) - pokrewne pol. nie, czes., słowack. ne, g.-łuż. nje, d.-łuż. ně, lit. nè nie, gock. ni, nē nie, irl. ne, łac. nē , łac. negare przeczyć + wszystko z pie. ne nie.

Abnegation od łac. abnegatio odmowa, zaprzeczenie od abnegare odmawiać, zaprzeczyć, odrzucić od ab- (ruch) od (czegoś) (patrz ab) + negare przeczyć od łac. nē z pie. ne nie.

(n) wyrzeczenie, wyrzeczenie się; abnegacja.

abnegate – wyrzekać, wyrzec się; zaprzeczać; zaprzeczyć.

Patrz ab-(↑), no, negation, neither, renegade.

Abound(v) - pokrewne pol. woda, gock wato, czes. voda, słowack. voda, g.-łuż., d.-łuż. woda, lit. vanduõ, unduo, łac. unda fala.

od łac. abundare wychodzić z brzegów, być pełnowodnym, być pełnym, obfitować od łac. ab- "od (patrz ab )" + undare podnieść falę, burzyć się od łac. unda fala, fale, wał morski, strumień, pokrewne pol. woda. Por. prawie analogiczną (semantycznie, a nie etymologicznie) polską konstrukcję: opływać w co. Por. water.

(v) obfitować, przelewać się, być pełnym.

Patrz ab-(↑), abundance(↓), inundation, redound, redundant, surround, undine, undulate, undulation, water, whisky.

Abovementioned(adj,n) - od above + mentioned.

(adj,n) uprzednio/wyżej wspomniany/wymieniony. Patrz aforementioned(↓), mention.

Abrupt(adj) - łac. rump-, rumpo, rumpere (= rump + ere) rąbać, ucinać, łamać, naruszać, łac. rupture ( = rupt + ure) , pokrewne pol. rąb, rąbać – wszystko od pie. ru- – skąd też łac. ruere ryć, łączą też z pol. rów, ryć, rwać, ruch, częstotliwe -rywać (rozrywać, wyrywać naruszać całość, łamać), por. słoweńsk. rváti, rújem oraz łac. ruere wykopywać, rozrywać – wszystko z pie. ru-, skąd też pol. ryp + ać = rypać (z dodanym p) od ryć; por. czes. rozrýpávati rozkopywać i czes. rozrývati rozkopywać, pol. rypać, czes. rýpati ryć. Por. chorw. i słoweńsk. rupa jama, dziura oraz łac. rupes jaskinia – wszystko od pie. ru- ryć, rwać, skąd też ang. rip rwać (por. czes. rýp [rip] + ati = rýpati ). Patrz rip.

Abrupt od łac. abruptus pp. od abrumpere odłamać, obłamać od ab- od (czegoś), oddzielenie (się), nieobecność + rumpere rąbać, łamać, rwać. Por. rupture(↓).

(adj) nagły, raptowny, ostry, szorstki, opryskliwy.

Abrupt ma znaczenie raptowny, szybki (ruch), które uwarunkowane jest tym, że czynności takie (łac. rumpere rąbać, rwać) wymagają szybkich ruchów.

Abruptness – nagłość, gwałtowność, ostrość.

Patrz ab-(↑), bankrupt, corrupt, disrupt, disruption, eruption, erupt, interrupt, irrupt, irruption(↓), rip, rob, rout, route, ruin, rupture(↓).

Absence(n) - pokrewne pol. jestem, st.-pol. jeśm, czes. jsem, (formy ściągnięte:) słowack. som, łac. sum jestem, lit. esmi, łac. esse być, (formy, w których dźwięk i litera s zniknęły:) ałb. jam, gock. im, st.-ang. eom – wszystko od pie. (j)es(mi) z pie. es być. Patrz am, absent, essence.

od st.-fr. absence nieobecność od łac. absens ppr. od absum być nieobecnym od łac. abesse być nieobecnym od ab- od, oddzielenie (się), nieobecność (patrz ab) + esse być z pie. (j)es(mi) od pie. es być. Patrz am, absent.

(n) nieobecność, absencja, brak.

Patrz ab-(↑), absent(↓), absentee, absentminded, am, be, beam, Boer, booth, bower, build, entity, essence, future, husband, is, presence, present, presentable, presentation, presentment, presently, represent, representation, soothe, sooth, yes, yes-man. ab-, absent, am, presence, essence, yes, yesman.

Absent(adj) - patrz absence.

od fr. absent od łac. absentem (nom. absens) ppr. od abesse być nieobecnym od ab- od, oddzielenie + od łac. esse być.

(adj) nieobecny. Patrz ab-(↑), absence(↑), absent(v)(↓), am, essence.

Absent(v) - od fr. absent od łac. absentem (nom. absens) ppr. od abesse być nieobecnym od ab- od, ze + esse być. Patrz absence, absent(adj).

(v) być nieobecnym, nie przyjść, absent onself – wyjechać.

Patrz absence(↑), absent(adj)(↑), absentee(↓), absent-minded(↓), am(↓), be, entity, essence, is, sin, presence, present, presentable, presentation, presentment, presently, represent, representation, soothe, sooth, yes, yes-man. Por. be, am, build.

Absentee(n) - absent(↑) + ee. Syn. absenter, nonattender (patrz attend). Ant. presentee.

(n) nieobecny (o osobie). Też absenteeism. Patrz absent(v)(↑).

Absent-minded(adj) – od absent + mind(ed). Absent-mindedness.

(adj) roztargniony, nieuważny.

Patrz absence(↑), absent(v) (↑), mind.

Absorb(v) - pokrewne pol. sarbać, serbać, niem. sürpfeln chłeptać, łac. sorbere chłeptać. (pol. sarbać = sarb + ać; łac. sorbeo, sorbere = sorb + ere).

Absorb od łac. absorbere wchłaniać od ab- od (czegoś), z, oddzielenie (się) + sorbere chłeptać.

(v) wchłaniać, pochłaniać, absorbować.

Patrz ab-(↑), absorbent(↓).

Absorbent(adj) - wsiąkający, nasiąkający. Patrz absorb(↑).

Abstain(v) - pokrewne pol. ciągnąć, tęgi, gr. τείνω (teínō) naciągnąć, ros. tianut‘ ciągnąć, czes. teneta sieć na ryby, łac. tenus sznur przy łowieniu ptaków, łac. tenere trzymać, tendere naciągać, pie. ten- naciągać, skąd też pol. cienki (cięciwa), ciąg (ciąganie, ciążenie), ciężki, cięciwa, tęgi, ciągnąć.

od łac. abstinere wstrzymywać się od od ab(s)- od + tenere trzymać.

Łac. tendere spokrewnione jest z łac. tenere. Pojęcie trzymać (tenere) coś w wyciągniętej (wyciągając) ręce (rękach) tłumaczy związek semantyczny między tendere naciągać i tenere trzymać, możliwe, że nie bez wpływu uprawiania łucznictwa: trzymanie i naciąganie łuku. Przecież łuk jest jedną z najstarszych broni, znany od co najmniej 35 – 64 tys. lat.

Por. analogiczne pol. wstrzymywać się od trzymać.

(v) wstrzymywać się.

Patrz ab- (↑), attend(↓), appertain(↓), contain(↓), container, detain, entertain, extenuate, impertinent, lieutenant, maintain, obtain, pertain, pertinacity, pertinent, rein, retain, retention, retinue, sustain, tenable itd.

Pełniejszą listę kognatów zawiera hasło contain. Patrz contain.

Abstinence(n) - od łac. abstinentia powściągliwość od abstinēre utrzymywać, wstrzymywać się, powstrzymanie się. Por. też pol. wstrzymywanie się od pol. trzymać. Patrz abstain.

(n) powstrzymanie się, abstynencja. Patrz abstain(↑), abstention(↓).

Abstention(n) - abstynencja, wstrzemięźliwość. Patrz abstain(↑), abstinence(↑), attention.

Abstract(n,v,adj) - pol. droga, drążyć (od st.-pol. drożyć), czes. dráha droga, g.-łuż. dróha ślad, droga, ulica, d.-łuż. droga ulica, łotew. dragat targać, (Pokorny) łac. trahere ciągnąć, taszczyć, wlec, st.-norw. drag ciągnąć, gock. dragan, st.-ang. dragan ciągnąć, szw. drag dolina, parów, długie, wąskie wgłębienie w ziemi, ślad, (Pokorny) – wszystko z pie. dheragh- ciągnąć, taszczyć, wlec (po ziemi). Patrz drag.

od łac. abstractus odciągnięty, oderwany (od rzeczywistości) pp. od abstrahere odciągać, odrywać od ab(s)- od + trahere ciągnąć, taszczyć.

Droga to pierwotnie przetarta powierzchnia (Bruckner), brózda, wyżłobienie w gruncie wskutek pchania, ciągania lub wleczenia ładunków, ciężarów, np. za pomocą włóków. Włók to rodzaj najprymitywnejszego pojazdu bez kół i podwozia, który składał się z dwóch długich drągów, których dolne końce wlokły po ziemi ładunek, używany przed wynalezieniem koła (Patrz. dray). Pierwotnie droga to wyżłobienie, wgłębienie, ślady na powierzchni. W języku czeskim dráha to droga wydeptana, przetarta w polu przez bydło, znaczenie takie uważa się za pierwotne, czes. dial. draha ślad, g.-łuż. dróha ślad. W językach jugosłowiańskich (serbski, słoweński) istnieją znaczenia dolina, parów, które łączą (jugo)słowiańskie słowo draga (pokrewne pol. droga) ze szw. drag dolina, parów. Szwedzkie. drag też ma znaczenia długie wąskie wgłębienie w ziemi oraz ślad. W językach słowiańskich znaczenie ciągnąć, wlec zachowało się w pokrewnych słowach : pol. dziergać (pokrewne pol. droga, łotew. dragat targać itd), drogi wóz oraz w węgierskim nadrag spodnie (pochodzenia słowiańskiego), przecież spodnie trzeba naciągać od dołu do góry.

(n) abstrakcja, podsumowanie, streszczenie; (v) streszczać; (adj) abstrakcyjny.

Patrz ab-(↑), attract(↓), drag, draw(↓), drawback, trek(↓).

Abstruse(adj) - pokrewne pol., czes. trud ciężka praca, wysiłek, słowack. trud, łac. trudere pchać. Por. czes. trud ciężka praca, wysiłek ~ łac. trudere( = trud + ere) pchać (tj. wysiłek fizyczny ~ trud).

Abstruse od łac.(adj) abstrusus ukryty, tajemny, niejasny, niezrozumiałyod abstrusus pp. od abstrudere ukrywać, chować, dosł. odepchnąć, spychać na ubocze (tj. ukryć) od ab(s)- od + trudere pchać .

Znaczenie robota, ciężka praca nie było pierwotnym znaczeniem słowa trud, jego pierwotnym znaczeniem było znaczenie ciężka nosza (brzemię, ciężar), por. łac. trudo ,trudere pchać (tj. wysiłek fizyczny, trud) i pol. trudno uciążliwie, ciężko, trud.

(adj) zawiły, ciemny, niejasny, niezrozumiały.

Patrz ab-(↑), extrusion(↓), intrusion(↓), obtrude(↓), protrude(↓).

Abundance(n) - od łac. abundantia wielowodność, pełnowodność, pełnia czegoś, mnóstwo, obfitość, bogactwo od abundantem (nom. abundans) od abundare wychodzić z brzegów, być pełnowodnym, być pełnym, obfitować od łac. ab- od + undare podnieść falę, burzyć się od łac. unda fala, fale, wał morski, strumień. Por. prawie analogiczną (semantycznie, a nie etymologicznie) polską konstrukcję: opływać w co.

(n) obfitość, mnóstwo, nadmiar.

In abundance (in large amounts) – obficie.

Patrz abound(↑). Patrz też inundation(↓), redundant, surround, water.

Accept(v) - pokrewne pol. chapać, czesk. chápati chapać, łac. capere [kapere] chwytać, pie. kap-. W pokrewnych słowach o pie. rodowodzie łacińskie /k/ regularnie odpowiada germ. /h/, por. niem. haben, ang. have i łac. capere (patrz able.) – wszystko od pie. kap- .

od łac. acceptare wziąć albo otrzymać coś chętnie, częst od accipere wziąć, otrzymać od ad- od, ku + capere chwytać, łapać, brać, zabierać. (łac. cipere derywat od łac. capere).

(v) otrzymać, akceptować, przyjmować, odbierać, uznawać.

Do tego: acceptance, acceptable, acceptability. Por receive(↓), inception(↓), incipient.

Acclaim(v) - oklaskiwać, chwalić, pochwała. Patrz acclamation(↓).

Acclamation(n) - od acclamare wołać, krzyczeć z aprobatą albo dezaprobatą od ad- do + clamare krzyczeć.

(n) brawo, oklaski, aklamacja. Patrz claim(↓).

Acclivity(n) - pokrewne pol. kłonić się, skłon, czes. kloniti, sklon, słowack. klonit’, pol., g.-łuż. kłonić, d.-łuż. kłoniś, łac. clinare klonić, łac. clivus wzniesienie, wzgórze – wszystko od pie. kl-on- klonić się.

od łac. acclīvitās wzniesienie, zbocze od acclīvis pochyły od ad- do, przy, ruch ku + clivus wzniesienie, wzgórze.

(n) wzniesienie (terenu).

Patrz clemency(↓), clement(↓), decline, declivity(↓), inclement, incline, inclination, lean, recline.

Accomplice(n) - pokrewne pol. pleść, czes. plésti, słowack. pliesť, g.-łuż. plesć, d.-łuż. plasć, łac. plecto, plectеrе [plektere] pleść, łac. notio complicata poplątane, zawiłe pojęcie – wszystko od pie. plek- pleść. Pol. pleść, plotę od prasł. (k→s) plesti, które jest kontynuacją pie. ple(k)t -. Szczegóły podziału kentum-satem zawiera hasło acknowledge. Łac. plectere spokrewnione jest z łac. plicare nawijać.

od łac. complex ściśle związany, partner od łac. complicare spleść, składać razem od com-współ- + plicare [plikare] pleść, zwijać, składać, sfałdować.

Accomplice – dosł. związany (spleciony) z innym współsprawcą.

(n) wspólnik, współsprawca, współwinowajca. Patrz apply(↓), complex(↓).

Accomplish(v) - pokrewne pol. pełny, (wy)pełnić, czes., słowack. plný, g.-łuż. połny, d.-łuż. półny, lit. pìlnas pełny, łac. plēre napełniać, (p→f) gock. fulls pełny – wszystko z pie. ple- pełny.

od st.-fr. acomplir wypełnić od łac. ad- do, (ruch) ku (czemu) + complere napełniać od łac. com współ- + plēre napełniać.

(v) spełnić, wypełnić, uzupełnić, osiągać, wykonać, urzeczywistniać.

Patrz complete(adj,v)(↓).

Accomplishment(n) - accomplish + ment .

(n) osiągnięcie. Patrz accomplish(↑).

Accord(n,v) - od st.-fr. acorder zgadzać się, być zgodnym, harmonizować od łac. ad- do + cor serce. (ad- – przed c [k] (cor [kor]) zamienia się (asymilacja) w ac- [ak]: ad- + cor = accor + der).

Por. pol. (brać coś) do serca ~ (dobrze i emocjonalnie) rozumieć kogoś lub coś ~ (po)rozumieć (się) ~ st.-fr. acorder zgadzać się, być zgodnym, porozumienie.

(n) porozumienie, zgoda (na coś), uzgodnienie; (v) zgadzać się, być zgodnym z czymś, pogodzić, uzgadniać, przyznawać, udzielać, przyznać, dawać, dać, udzielić.

Patrz accordance(↓), according(↓), concord, cordial, core, courage, heart, hearten, hearty, quarry, record.

Accordance(n) - in accordance with. stosownie do, w zgodzie z . Patrz accord(↑).

According(adj) - according to.

(adj) według, zgodnie, stosownie do, zgadzanie. Patrz accord(↑).

Accost(v) - od fr. accoster lądować, przystępować, zaczepić, zagadnąć od p.-łac. accostare "podejść blisko do boku lub bocznej (costa żebro, bok, strona) części czegoś, przystawiać, postawić coś blisko czegoś" od łac. ad- do + costa żebro, bok, strona. Patrz coast, cutlet.

(v) przystępować, zaczepić, zaczynać, zagadnąć, zapytać, zapytywać, zbliżyć, zwrócić, zaczepiać, powitanie, forma zwrotu grzecznościowego lub gest wykonywany podczas witania się z inną osobą, nagabywać (w celach seksualnych), (przest) wylądować, (przest.) płynąć (o statku) wzdłuż brzegu .

Accoster – napastnik.

Patrz coast(↓), cutlet(↓).

Accustom(v) - od a + custom. Patrz custom.

(v) przyuczać, przyzwyczajać, przyzwyczaić.

Accustomed (to) – przyzwyczajony, zwyczajowy, przyjęty.

Disaccustom – odzwyczaić, odzwyczajać

Unaccustomed – nieprzywykły, niezwykły (nieczęsty).

Re-accustom – znów przyzwyczaić.

Patrz custom(↓), consuetude(↓).

Account(n,v) - st.-fr. aconter od łac. computare liczyć, kalkulować, pokrewne pol. pytać, czes. ptáti se pytać, słowack. pytat prosić, błagać, łac. putō, putāre ciąć, оbmyślać, uważać, oceniać, obliczyć, porządkować, znaczenie pierwotne ciąć, krajać, por. łac. am + put + āre (= amputāre) odciąć, skąd amputacja, czes. pytva anatomia.

Znaczenie pierwotne ciąć, krajać czasownika pytać (czes. pytva anatomia, łac. amputāre odciąć (patrz amputate) stąd pol. amputacja) na gruncie słowiańskim przeszło na zdobywanie informacji przy użyciu środków przymusu (wziąć na pytki, ros. pytka tortura, ros. pytat’ torturować), później w polszczyźnie pytać pełniło wyłącznie funkcję zdobywania informacji w formie pytania. W bardzo odległej przeszłości przy liczeniu wycinano karby na kawałku drewna, na kiju lub na skale – były to proste pionowe kreski, stąd związek pomiędzy łac. putare obliczyć, porządkować, pierwotnie ciąć, krajać a pol. pytać. Zarówno w przeszłości, jak i teraz poważne wysiłki w dziedzinie rachunkowości były i nadal są związane z koniecznością wspomagania pamięci ludzkiej z zastosowaniem dostępnych środków. Analogiczną ewolucję semantyczną demonstruje ang. score. Patrz score.

od st.-fr. acont konto od aconter rachować, informować, prowadzić księgowość od à (od łac. ad ) do + cont liczyć od łac. computare liczyć, kalkulować od com- współ- + putare obliczyć, oceniać, uważać, оbmyślać, porządkować, znaczenie pierwotne ciąć, krajać.

(n) konto, rachunek w banku, na którym są przechowywane pieniądze klienta, konto w banku, przez które przeprowadza się operacje finansowe, rachunek, raport, (szczegółowe) sprawozdanie, ustny bądź pisemny raport z jakiegoś wydarzenia lub działalności, opis, relacja z jakichś wydarzeń, raport (opis zdarzenia), relacja, historia, obrachunek, opowiadanie, rejestracja, sprawa, klient,wzgląd, rachunek (za usługę, dostawę), porachunek, rozrachunek, (informatyka) konto (użytkownika w serwisie internetowym), konto (w banku), kredyt;

(v) uważać, (account for) objaśniać, wyjaśniać, wytłumaczyć, odpowiadać, (account for) objaśniać przyczynę lub początek ( być przyczyną lub początkiem czegoś ).

take into account – wziąć pod uwagę.account for – wyjaśnić, wskazać, wytłumaczyć.

on account of – ze względu na.

Patrz accountability, accountable, accountancy, accountant, amputation(↓), compute, computer, count, deputy, discount, impute, putative, reputation, recount, unaccountable.

Accountability(v) - accountable + -ity.

(v) rozliczalność, rozliczanie, odpowiedzialność. Patrz account(↑).

Accountable(adj) - account (v.) + -able (patrz able).

(adj) kierujący czymś, poczytalny, wytłumaczalny, usprawiedliwiony, odpowiedzialny. Patrz account(↑).

Accountancy(n) - od accountant + -cy.

(n) księgowość, rachmistrzostwo, rachunkowość, bankowość. Patrz account(↑).

Accountant(n) - księgowy, księgowa, osoba zajmująca się zawodowo prowadzeniem ksiąg rachunkowych, rachmistrz, buchalter, kontroler.

Patrz account(↑).

Acerbity(n) - od łac. acerbitatem (nom. acerbitas) gorzkość, szorstkość od łac. acerbus cierpki, ostry, pokrewne łac. acer ostry.

(n) zgryźliwość, cierpkość. Patrz acid(↓), acrid(↓), acrimony(↓), exacerbation(↓).

Acid (adj,n) - od łac. acidus ostry, cierpki. Patrz acerbity, acrid.

(adj) cierpki, ostry, kwaśny; (n) kwas.

Acidify – kwaśnieć, kwasić.

Acidification – zakwaszanie.

Acidity – kwaśność, cierpkość.

Acidness – kwaśność, cierpkość.

Patrz acerbity(↑), acrid(↓), acumen(↓), axis(↓).

Acknowledge(v) - od st.-ang cnawan znać, pokrewne pol. (g→z) znać, czes. znáti, słowack. znát’, g.-łuż. znać, d.-łuż. znaś, lit. žinóti, łotew. zinât znać, (g→dż) st.-ind. dżanāti zna, st.-ind. dżna znać, gr. gnotos, łac. nōscō, nōscere znać < łac. gnoscere poznawać, (g→k) st.-norw. kná, gock. kann znam, st.-ang. cnawan – wszystko z pie. gno-/gen znać, skąd (g→z) gna > zna(ć).

W łac. nōscō, nōscere znać od łac. gnoscere poznawać nastąpił zanik /g/, podobne zjawisko – zanik (litera niema) dźwięku /k/ – istnieje w ang. know, knowledge, w językach słowiańskich g→z : gn→zn: znać, ale w acknowledge /k/ wciąż jest wymawiana. Głoski k – g tworzą parę dźwięczna – bezdźwięczna.

od st.-ang. oncnawan rozumieć od on + cnawan poznać, poznawać od st.-ang cnawan [kna:wan] znać.

Por. st.-ang. cnawan [kna:wan] (od pie. gen-/gno znać), łac. gnoscere i lit. žinóti, łotew. zinât oraz słowiańskie. znati – wymiana (oboczność) k(g) → s(z) występuje tak często, że pierwotnie językoznawcy dzielili języki indoeuropejskie na grupy kentum i satem – w językach satemowych w procesie palatalizacji indoeuropejskie miękkie k’ zmieniło sie w szczelinową spółgłoskę typu[cz]/[ć], następnie w [sz]/[ś] lub [s]/[z], por. łac. cent(um) [kentum] – awestyjskie satem, słowiańskie sto (patrz cent).

Analogiczne zmiany g(k) – z(s) występują w gr. deka dziesięć, łac. decem – słowack. desat, czes. deset, pol. dziesięć, ang. know – znać (patrz know), corn – ziarno (patrz corn), gold – ros. zołoto, pol. złoto (patrz gold), niem. wagen – słowack. vozeń wagon, pol. wóz (patrz wagen), ang. acrid, acer – ostry, ang. comb – ząb, pie. kerd – prasł. serdce, łac. cent(um) – sto, ang. quick – vivid (patrz vital), oraz patrz white, grain, paint, picture, queen, gene, kin, gender, pie. gen – pol. żen(a), ang. make – mazać itd.

Od palatalizacji indoeuropejskiej należy odróżniać palatalizację na gruncie słowiańskim (palatalizacja słowiańska): pol. mogę (móc) – pol. może, g.-łuż. môžu (móc); pol. sługa – służyć itd.

Od palatalizacji indoeuropejskiej należy też odróżniać palatalizację na gruncie łaciny ludowej: łac. ca- [ka] (jak w łac. caballus) przeszło w ch- [č (cz)] w starofrancuskim (jak w chevalerie), następnie z rozwojem języka francuskiego [č (cz)] zamieniło się w [š (sz)]. W łacinie ludowej około VI wieku naszej ery zaszła palatalizacja twardego k, dając cz w rumuńskim i włoskim oraz sz, s we francuskim, np. por. st.-łac. centum [kentum] sto, p.-łac. centum [centum] sto, wł. cento [czento] sto, fr. cent [set, san] sto albo też kinema(tograf) i sinema – przez to niektóre języki romańskie pozornie wyglądają jak języki satemowe, patrz channel, chapter, charge, chariot, charity, cheap, chemise, cherish, cherry, chime, chimney, chivalry, church.

(v) przyznawać (się), uznać, podziękować, potwierdzać, wierzyć, przyznać.

Patrz acknowledgement, cognizance, diagnosis, ennoble, ignoble(↓), ignore, knowledge, know(↓), narrate(↓), notify, notion, notorious, nobility, noble, recognition, note, notice, can. Por. wit.

Acknowledgement(n) - od acknowledge + ment. Patrz acknowledge(↑).

(n) potwierdzenie, uznanie, wdzięczność, przyznanie. Patrz acknowledge(↑).

Acquiesce(v) - pokrewne pol. koić, pokój, łac. quiēs spokój, pokój, quiētus spokojny, łac. quiscere spoczywać, odpoczywać .

od łac. acquiescere pozostawać spokojnym, (z tej przyczyny) przyjąć bez protestu, zaakceptować (spokojnie) od ad- do, przy, ruch ku czemu + quiscere pozostawać spokojnym od łac. quiēs spokój.

Ewolucja znaczenia: spokój > pozostawać spokojnym > przyjąć bez protestu, zaakceptować spokojnie.

(v) zaakceptować (spokojnie), zgadzać się, zgodzić się, ulegać.

Patrz acquiescence, coy, disquiet, disquietude, quiet, quieten, quit, quite, requiem, tranquility, quiescence, quiescent, quietude.

Acquiescence(n) - zgoda, potulność. Do tego acquiescent. Patrz acquiesce(↑).

Acquire(v) - od łac. acquirere nabywać, dostawać, otrzymać od ad- do, przy, ruch ku czemu, uzupełnienie, dodatek + quaerere szukać, pytać, domagać się. Patrz query.

(v) nabyć, dostać, uzyskać, zdobyć; otrzymać, osiągnąć, zyskać, pozyskiwać, kupić, zarabiać.

Patrz disquisition, either, neither, enqure(↓), enquiry(↓), exquisite, inquire(↓), inquiry(↓), inquisition(↓), prerequisite, qualification, qualify, quality, quantity, quantum, quasi, query, quest, question, quiz, quorum, quota, quotation, quote, quotidian, quotient, request, require, requisite, what, when, whether, who, why.

Acquisition(n) - od łac. acquisitio nabycie od łac. acquirere nabywać, dodawać od ad- do, przy, ruch ku czemu, uzupełnienie, dodatek + quaerere szukać, pytać, domagać się. Patrz query.

nabycie, nabytek, nabywanie, zdobywanie, dorobek, kupno, zakup, akwizycja, przejęcie, przyswajanie. Patrz query, acquire(↑).

Acrid(adj) - pokrewne pol. ostry, czes., słowack. ostrý, g.-łuż. wótry, d.-łuż. wótšy – wszystko od os-ri- od pie. akri-/akro- od pie. ak-/ok- ostry. Na gruncie słowiańskim satemizacja (: ak-/ok- → os-) i z dodanym t pomiędzy s i r.( k i s często się mieniają, np. por. st.-łac. centum [kentum] sto, p.-łac. centum [centum] sto, słowiańskie. sto, fr. cent [set] sto.

Acrid od łac. acer, acris ostry, gorzki od pie. ak-/ok- ostry – skąd też lit. aštras, aštrùs ostry, łac. acer, acris. Rdzeń ak-/ok- zawierają też łac. acumen ostry umysł oraz (ak-/ok-) łac. acid ostry smak.

Bez -r- ten sam rdzeń zawierają łac. acus igła (patrz acute), acuere ostrzyć, toczyć. Zgodnie z wymową łacińską c przed u (acuere) wymawiamy jak k.

Co się tyczy przejścia k w s w pie. akri-/akro- (skąd też ptasław. ostrь) od pie. ak-/ok- , to k i s tak często się mieniają, że pierwotnie językoznawcy dzielili języki indoeuropejskie na grupy kentum i satem (słow. sto) – w językach satemowych w procesie palatalizacji indoeuropejskie miękkie k’ zmieniło sie w szczelinową spółgłoskę typu [cz]/[ć], następnie w [sz]/[ś] lub [s] (kentum-satem). W językach kentumowych głoski k i k’ zlały się w jedno k .

Analogiczna wymiana (oboczność) g(k) – z(s) występuje w gr. deka dziesięć, łac. decem – słowack. desat, czes. deset, pol. dziesięć, pol. znać – ang. know (patrz know), corn – ziarno (patrz corn), gold – ros. zołoto, pol. złoto (patrz gold), niem. wagen – słowack. vozeń wagon, pol. wóz (patrz wagen), comb – ząb, acrid, acer – ostry, pie. kerd – prasł. serdce, ang. quick – vivid (patrz vital) oraz patrz grain, kin, white, paint, picture, queen, gene, gender , pie. gen – pol. żen(a) ), ang. make – mazać itd.

Od palatalizacji indoeuropejskiej należy odróżniać palatalizację na gruncie słowiańskim (palatalizacja słowiańska): pol. mogę (móc) – pol. może, g.-łuż. môžu (móc); pol. sługa – służyć itd.

Od palatalizacji indoeuropejskiej należy też odróżniać palatalizację na gruncie łaciny ludowej: łac. ca- [ka] (jak w łac. caballus) przeszło w ch- [č (cz)] w starofrancuskim (jak w chevalerie), następnie z rozwojem języka francuskiego [č (cz)] zamieniło się w [š (sz)]. W łacinie ludowej około VI wieku naszej ery zaszła palatalizacja twardego k, dając cz w rumuńskim i włoskim oraz sz, s we francuskim np. por. st.-łac. centum [kentum] sto, p.-łac. centum [centum] sto, wł. cento [czento] sto, fr. cent [set], [san] sto albo też kinema(tograf) – sinema – z tego powodu niektóre języki romańskie pozornie wyglądają jak języki satemowe. Patrz channel, chapter, charge, chariot, charity, cheap, chemise, cherish, cherry, chime, chimney, chivalry, church.

(adj) ostry, gryzący, cierpki; dowcipny; uszczypliwy; sprytny.

Patrz acerbity(↑), acid(↑), acrimony, acutmen(↓), acute, axis, eager, egg, exacerbate, exacerbation.

Acrimony(n) - od łac. acrimonia ostrość smaku od acer ostry + (sufiks) -monia.

(n) cierpkość, zjadliwość. Patrz acerbity(↑), acridacumen(↓).

Acumen(n) - od pie. ak-/ok- ostry + men (sufiks tworzący rzeczowniki), pokrewne łac. acus igła.

Por. łac. acumen ostrze, lit. akmuo (dop. akmens), łotew. akmens kamień i (metateza ak - ka) pol. kamień. Por. też st.-pers. (k→s) asman- kamień, łotew. asmens ostrze oraz lit., łotew. akmens kamień oraz (metateza ak – ka ) pol. kamień – wszystko z pie. ak-/ok ostry. Człowiek prehistoryczny się interesował takim kamieniem, który można było wykorzystywac w pracy, tj. interesował go kamień ostry, a nie byle jaki. Co do przejścia k→s, patrz acrid.

(n) przenikliwość, ostra inteligencja, domyślność.

Patrz hammer(↓), acerbity(↑), acid(↑), acrimony(↑), acute, axis, eager, egg, exacerbate, exacerbation.

Acute(adj) - od. łac. acutus ostry pp od acuere zaostrzać, pokrewne łac. acus igła, następnie rozwój znaczenia: ostry → przenikliwy itd. Od tego rdzenia też pochodzą acupuncture, acumen. Patrz acrid, acumen.

(adj) ostry, ostry, przenikliwy, dotkliwy. Patrz acrid(↑), acumen(↑).

Ad(n) - skrót od advertisement. Patrz advertise(↓).

(n) ogłoszenie. Patrz advertise(↓).

Add(v) - pokrewne pol. dać, dodać; dar, czes. dáti, dar, słowack. dat’, dar, g.-łuż. dać, dar, d.-łuż. daś, dar, łac. dare dać – wszystko z pie. do- dać. Por. pol. da + ć oraz łac. da + re.

od łac. addere dodawać od ad- dodatek, uzupełnienie, do, przy, ruch ku czemu + -dere derywat od łac. dare dać .

(v) dodawać.

Patrz addendum, addition, add-on, betray, command, commandeer, commend, condone, data, date, dative, donation, dose, dowager, dowry, edition, endow, extradition, mandate, pardon, perdition, render, rendition, rent, sacerdotal, tradition, traitor, treason, vend, vendor.

Addendum(n) - od łac. addendum r.n. od addendus, gerundium od addere dodawać.

(n) uzupełnienie, załącznik. Patrz add(v) (↑).

Addition(n) - od łac. additionem dodanie, dodawanie od addere dodawać.

(n) dodawanie, składanie liczb, uzupełnienie, domieszka. Patrz add(v) (↑).

Additional(adj) - addition + al.

(adj) dodatkowy, dodatni, uzupełniający. Patrz add(↑).

Additive(adj,n) - od łac. additivus dodający od łac. additus pp. od addere dodawać.

(adj) dodawany, dotyczący sumowania; (n) dodatek, coś (substancja), co zostało dodane.

Patrz add, addition(n) (↑).

Add-on(n) - dodatkowy komponent dołączany do komputera. Patrz add(v) (↑).

Adjoin(v) - pokrewne pol. igo, dial. jugo jarzmo, czes., słowack. jho, połabsk. jeigü′, łac. iugum jarzmo, jungo, jungere łączyć (por. łac. iugum i jungo), gock. juk, st.-g.-niem. juh, joch, st.-ang. geoc, iok igo, jugo – wszystko z pie. yeug- łączyć.

od łac. adiungere zaprzęgać, przyłączyć, przydać od ad- do, przy, ku, bliskość + iungere sprzęgać, łączyć.

(v) przyłączać, dołączyć.

Patrz adjunct(↓), adjust(↓), conjugal, conjugation, conjunction, conjoin, disjointed, enjoin, join, joint, joust, jugular, juncture, junction, juxtaposition, subjugable, subjugate, subjugation, subjunctive, yoke.

Adjourn(v) - pol. dzień, czes. den, słowack. deň, g.-łuż. dźeń, d.-łuż. źeń, łac. dies dzień, lit. i lotew. diena dzień, łac. dies dzień .

od st.-fr. ajourner spotkać (w wyznaczonym czasie) od wyrażenia à journ na wyznaczony dzień od à do + journ dzień od łac. diurnus dzienny od łac. dies dzień. Znaczenie odroczenie spotkania jest wynikiem późniejszego rozwóju tego słowa.

(v) przekładać, odroczyć (spotkanie). Patrz diary(↓), dial(↓), diurnal, journal(↓), journey, sojourn(↓).

Adjunct(n) - od łac. adiunctus przyłączony, zjednoczony pp. od adiungere przyłączyć, zaprzęgać.

(n) asystent, pomocnik; uzupełnienie. Patrz adjoin(↑).

Adjust(v) - od łac. ad- do, przy, ku, bliskość + juxta następny, bliski, pokrewne łac. iungere sprzęgać, łączyć. Ewolucja znaczenia: sprzęgać, łączyć  przystosowywać, dostosowywać  nastawiać

(v) dostosowywać, przystosowywać, nastawiać.

Adjustment (n), adjustable. Patrz adjoin(↑), join(↓), conjugation(↓), yoke(↓).

Administer(v) - pokrewne pol. mniej, mniejszy, czes. méně, menší, słowack. menej, menší, g.-łuż. mjenje, mjeńši, d.-łuż. meńej, meńšy , łac. minor mniejszy, minus mniej, łac. minister sługa.

od st.-fr. aministrer od łac. administrare pomagać, posługiwać, zarządzać, rządzić czymś od ad- do + ministrare służyć, czynić, wykonywać od łac. minor "mniejszy (skąd łac. minister sługa, tj. mniej znaczący, drugorzędny, do usłużenia, ministrant)".

(v) zarządzać, rządzić czymś, administrować, kierować jakimiś działaniami, wymierzać (to administer justice - wymierzać sprawiedliwość, to administer punishment – wymierzać karę), prowadzić, wydawać polecenie wykonania czegoś, dawać, dać, podawać, rozdawać, (medycyna) (za)aplikować, zalecać stosowanie leku, używać .

Administration – zarząd administracja, kierownictwo, ministerstwo, wymierzanie sprawiedliwości.

Patrz diminish, minister, minute, minutes .

Admixture(n) - pokrewne pol. miesić, czes. mísiti, słowack. miesit’, g.-łuż. měsyć, d.-łuż. měsyś, łac. miscere mieszać.

od łac. ad