δια-ΛΟΓΟΣ / ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Η πρωτότυπη αρχαιοελληνική σκέψη έθεσε ισχυρά θεμέλια σε όλους τους τομείς γνώσης, αξιολόγησης και ρύθμισης του κόσμου της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Είναι αναγκαίο, ιδιαίτερα στην πατρίδα μας με τις μεγάλες εθνικές ευαισθησίες, να μελετήσουμε με βάση τη σύγχρονη επιστημονική γνώση την πραγματική προσφορά της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, αποφεύγοντας άκριτους δογματισμούς και άγονη αρχαιολατρία που μόνο ζημιά κάνουν στο μεγάλο έργο των προγόνων μας. Στη μελέτη αυτή αναλύονται και αξιολογούνται οι συμβολές της αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης, με βάση αρχές της σύγχρονης επιστημολογίας και πορίσματα των νεότερων κοινωνικών επιστημών. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται, σε σύγχρονη θεώρηση, σκοποί και αντικείμενο της φιλοσοφίας και της επιστήμης και προσφέρεται μια ταξινόμηση των επιστημών με βάση τους σκοπούς που επιδιώκουν και τα μέσα (μεθόδους) που χρησιμοποιούν για να τους εκπληρώσουν. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στη συγκρότηση και τις μεθόδους των κοινωνικών επιστημών. Στο δεύτερο μέρος αναλύονται η ιστορία και οι γενικές αρχές της φιλοσοφίας των αρχαίων Ελλήνων που αποτελούν και το θεωρητικό υπόβαθρο της κοινωνικής τους σκέψης. Στο τρίτο μέρος του έργου γίνεται συστηματική ανάλυση των σημαντικότερων συμβολών της κλασικής αρχαιοελληνικής κοινωνικής σκέψης με ιδιαίτερο βάρος στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία, τη νομική και οικονομική σκέψη και το χώρο της τέχνης. Το τελευταίο μέρος πραγματεύεται εμφάνιση, γνωστικό αντικείμενο και μεθοδολογία των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών που επιτρέπουν βαθύτερη κατανόηση και έγκυρη αξιολόγηση των αθάνατων συμβολών των αρχαίων προγόνων μας.

Ο μόνος τρόπος να ανακαλύψουμε τα όρια του εφικτού, έγραψε κάποτε ο Arthur C. Clarke, είναι να τα υπερβούμε αναζητώντας το ανέφικτο. Αυτό φαντάζει απόλυτα ταιριαστό στην σύγχρονη Γενετική γενικώς, και ιδιαίτερα στην πλέον προβεβλημένη -αλλά και περισσότερο διαφιλονικούμενη- δυνατότητά της, την κλωνοποίηση ανθρώπων. Σε συζητήσεις που αφορούν ζητήματα προκλητικά και αμφιλεγόμενα όσο η κλωνοποίηση ανθρώπων είναι εύλογο να εμφιλοχωρούν μεταξύ άλλων αστήρικτες κινδυνολογίες, συναισθηματικές κραυγές και απόπειρες εύκολου εντυπωσιασμού. Το βιβλίο αυτό, κρατώντας απόσταση από προσεγγίσεις τέτοιου είδους, επιλέγει να εστιάσει με νηφαλιότητα στα δικαιώματα του ανθρώπου και του ηθικού προσώπου, και αποπειράται να διερευνήσει τον βαθμό στον οποίον ορισμένα από αυτά ενδέχεται...

Το Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, είναι ένα μνημείο της αν­θρώπινης διανοητικής ιστορίας. Αποτελεί το κλασικό εισαγωγικό έργο του εμπειρισμού, ενός εμπειρισμού αισιόδοξου ως προς τη δυνατότητα που έχουμε να γνωρίσουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Για τον Λοκ είμαστε μια tabula rasa κατά τη γέννησή μας, αλλά δια των αισθήσεων, αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Τις εικόνες του κόσμου και όσες σχηματίζουμε στοχαζόμενοι, τις κατανοούμε μέσω της επεξεργασίας μας με τον Λόγο.

Το έργο του Πλάτωνα Πολιτικός, δραματικά υποτιμημένο μέχρι σχεδόν σήμερα, αρχίζει —επιτέλους— να κατακτά την θέση που του αξίζει, στο πλαίσιο του ορίζοντα της ανέλιξης του πολιτικού στοχασμού του Αθηναίου φιλοσόφου. Ας προσέξουμε: Είναι αυτό το πλατωνικό φιλοσοφούν υποκείμενο του Πολιτικού και των Νόμων, ο Ξένος ως Ελεάτης και ως Αθηναίος, αντίστοιχα, το οποίο θέτει —συγχρόνως— ως πρόβλημα της πολιτικής φιλοσοφίας και της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, την σχέση του ορθού λόγου, της ενότητας, της ταυτότητας και του είναι, με την τέχνη, την πολλαπλότητα, με την ηδονή και με την διαφορά. Πράγματι, είναι αυτό το πλατωνικό φιλοσοφούν υποκείμενο ως Ξένος, Ελεάτης αρχικά (: Πολιτικός) και στην συνέχεια Αθηναίος (: Νόμοι), το οποίο προκρίνει την ανταπόκριση της φιλοσοφίας στην επιθυμία, την πολλαπλότητα, την διαφορά, το γίγνεσθαι, την φαντασία και την τέχνη, έναντι της επιτακτικότητας του ορθού λόγου, της ενότητας, της ταυτότητας και του είναι.

Από τις τρεις Κριτικές του Kant που εθεμελίωσαν στα τέλη του 18ου αιώνα τη φιλοσοφική σκέψη σε νέες αρχές και άνοιξαν τους ορίζοντες για το μέγα κίνημα του Γερμανικού Ιδεαλισμού, της Κριτικής του καθαρού λόγου (1781Α, 1787Β), την Κριτική του πρακτικού λόγου (1788) και την Κριτική της κριτικής δυνάμεως (1790), η πρώτη Κριτική είναι ασφαλώς η πιο γνωστή αλλά και η λιγότερο δημοφιλής, γιατί ξεσκεπάζει βαθύτατα ριζωμένες γνωστικές προκαταλήψεις και αναγκάζει τη σκέψη ν’ ακολουθήσει νέους δρόμους που οδηγούν συχνά σ’ ένα αδιαπέραστο δάσος εννοιολογικών όρων και σχημάτων, για το οποίο χρειάζεται, χωρίς άλλο, ειδικός οδηγός και πλούσιος ερμηνευτικός υπομνηματισμός.

Με τη λέξη «ελευθερία» δεν εννοούμε την ελευθερία ως μια καθολική πρακτική. Η ελευθερία δεν συνιστά σημείο αναφοράς ή προέλευσης, όπως στον Rousseau. Ούτε εννοούμε την ελευθερία ως μια κατάσταση την οποία αναμένουμε να πραγματοποιηθεί, όπως στον Hegel, ή προς την οποία πασχίζουμε να φτάσουμε, όπως στον Marx και τον Marcuse. Ούτε η ελευθερία νοείται ως η ουσία του ανθρώπου, όπως στον Sartre. Και βέβαια δεν νοείται ως η φυσική ελευθερία των πολιτών, η οποία προστατεύεται από τους τυχόν εξαναγκασμούς του κράτους, όπως στην ιδεολογία του Φιλελευθερισμού. Εάν κατανοήσουμε ποιους μας έχει κάνει η ιστορία να είμαστε, και συνειδητοποιήσουμε ότι στην πραγματικότητα δεν είμαστε αυτοί, τότε αντιμετωπίζουμε τη δυνατότητα να είμαστε αλλιώς. Η αρχική αυτή κατανόηση σηματοδοτεί τη στιγμή της ελευθερίας. Η εξερεύνηση των δυνατοτήτων που ενδεχομένως ανοίγονται με αυτήν την αναγνώριση, συνιστά την τέχνη της ελευθερίας που έχουμε στο νου. Η άσκηση αυτής της τέχνης προσφέρει, εκτός των άλλων, δυνατότητες απελευθέρωσης του σύγχρονου ανθρώπου από τον κίνδυνο που, σύμφωνα με τον Heidegger, ταυτίζεται με την επικυριαρχία της τεχνικής. Σε διαφορετικό πλαίσιο, υποστηρίζεται ότι η ελευθερία ως αξία, έκανε την εμφάνισή της για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα. Ήταν οι αρχαίες Ελληνίδες οι οποίες, μέσα από τα βιώματά τους, απέκτησαν πλήρη επίγνωση της δουλείας, η οποία ήταν τότε και παραμένει η γενεσιουργός αιτία της ελευθερίας ως ύψιστη προσωπική αξία.

Στην κριτική της αντίφασης στην εγκόσμια βάση ο Μαρξ θα αφιερώσει πια τη δραστηριότητά του αρχίζοντας με τη συγγραφή της κριτικής της εγελιανής φιλοσοφίας του δικαίου το καλοκαίρι του 1843, όταν πια έχουν συγκροτηθεί σχεδόν όλα τα στοιχεία της σκέψης του που θα τον οδηγήσουν λίγο αργότερα στην προσχώρησή του στον κομμουνισμό και στην εμπέδωση αυτού που ονομάστηκε υστερότερα μαρξισμός. Το κείμενο αυτό –ή μάλλον όσο από αυτό έφθασε ως εμάς– δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα 1927. Μέχρι τότε μόνο η «Εισαγωγή» του μας ήταν γνωστή. Για τον Μαρξ το γραπτό αυτό συνιστούσε το σημείο ρήξης του με την παραδοσιακή φιλοσοφική σκέψη, δηλ. με τον ιδεαλισμό του Χέγκελ. Αποτελεί μια πολεμική κατά της εγελιανής ανάλυσης του Κράτους και της φύσης του, με κεντρικό νήμα τη σφοδρή κριτική της βασικής πλάνης της εγελιανής θεωρίας: της αντιστροφής της σχέσης υποκείμενου-κατηγορήματος,, αντιστροφής που είχε ήδη από τον Φόυερμπαχ επισημανθεί ως η πηγή της φιλοσοφικής speculatio.

Ὁ Πλάτων εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ ἐπινόησε τὸν ὅρο πολιτικὸς γιὰ νὰ δηλώσει τὸ ὑποκείμενο ποὺ εἶναι κυβερνήτης μιᾶς πόλεως, τὴν διοικεῖ καὶ εἶναι ὑπεύθυνο γιὰ τὶς δημόσιες ὑποθέσεις. Ἀντιστοίχως, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι μὲ τὸν ὅρο πολιτικὴ δηλώνεται ἡ τέχνη τοῦ κυβερνᾶν, ἡ ἐπιστήμη τῶν πολιτικῶν πραγμάτων. Ἡ παροῦσα ἔρευνα ἐπικεντρώνεται στὸ θέμα τῆς ἡγεσίας καὶ στὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖον τὸ ἀντιλαμβάνεται ὁ Πλάτων. Ἡ μελέτη ἑστιάζεται στοὺς διαλόγους Πολιτεία καὶ Πολιτικός, ὅπου γίνεται μία διεξοδικὴ ἀνάλυση τῶν ἐννοιῶν τῆς πολιτικῆς τέχνης καὶ τοῦ ἀληθινοῦ πολιτικοῦ. Ἐπιπλέον, γίνεται μελέτη τῶν διαλόγων Γοργίας καὶ Φαῖδρος, προκειμένου νὰ ἐντοπισθοῦν καὶ νὰ ἀναδειχθοῦν τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ συνθέτουν τὴν ἀληθινὴ ρητορικὴ τέχνη, ποὺ σύμφωνα μὲ τὸν Πλάτωνα, κάθε ὀρθὸς καὶ γνήσιος πολιτικὸς ὀφείλει νὰ κατέχει.

Με το πρώτο κιόλας έργο του, ο Ευριπίδης δίνει το στίγμα που θα τον ακολουθήσει μέχρι τις «Βάκχες», το τελευταίο του, αξιοποιώντας με το μεγάλο ταλέντο του, την φιλοσοφική οντολογική κατάφαση στο μυστήριο της αθανασίας. Ο νους, η ψυχή και το σώμα, δοσμένα μέσα στην περιφέρεια της κυκλικής ροής, επανατοποθετούνται με διαφορετική σειρά, που όμως χαρακτηρίζεται από την αμφίδρομη φιλοσοφική τάση της ενοποίησης. Τα πάντα είναι ένα και το ένα είναι τα πάντα. Κύκλοι που δεν κλείνουν, δίνες που πλανώνται σε ένα συμπαντικό κενό, δίχως αναφορά του χώρου και του χρόνου, ένα ωκεανός ενέργειας και παλμού που εμφανίζει πυκνότητα σε σημεία, κόμβους που συνιστούν το πέπλο της Αθηνάς, που κανείς θνητός δεν μπορεί να αφαιρέσει. Το ταξίδι αυτό στη μυστηριακή κοσμογονία δρομολογείται από τον ποιητή, ως ένα ακόμα ταξίδι με την Αργώ, την δική του Αργώ, που είναι η εσωτερική αρμονία της ποίησής του και η χρησιμοποίηση του κώδικα του ετυμολογικού αλλά συνάμα και προκλητικού, διανοητικού παιγνίου. Εναλλάσσει τις μάσκες, θεϊκές αλλά και δαιμονικές, ανθρώπινες και νοητές, με ευκολία. Ξενίζει τους θεατές, βάζοντας το μοναδικό στην ελληνική δραματουργία, χορικό της Ανάγκης, παρουσιάζει τον Ηρακλή ως Διόνυσο και συμβαδίζει με την ανθρώπινη αναρώτηση περί θανάτου, παρουσιάζοντας έναν Άδμητο δειλό, έναν Φέρη (πατέρα του Άδμητου) κυνικό και μια Άλκηστη, να ακροβατεί ανάμεσα στον θρήνο και στην αδήλωτη υποχρεωτικότητα μιας θυσίας που είναι αμφίβολο, αν προέρχεται από τα ερωτικά σκιρτήματα προς τον σύζυγο. Αυτά πλανώνται, δίχως να δηλωθούν ρητά και να στηρίξουν αυτή της την επιλογή.