Hi Ya Kwihi?

By MJ Maluleke

Hi Ya Kwihi? or “Where are you going?” is a novel written in Xitsonga and was originally published in 1989. One of the main themes of Hi Ya Kwihi? is around forced removals. On 4 June 2018, communities who were forcibly removed from their traditional lands commemorated 50 years of their ordeal. This classic has been republished in digital format to mark the occasion.

• Language: Tsonga
• Publisher: Via Afrika
• Release date: Nov 30, 2018
• ISBN: 9781415463536

Book preview

KAVANYISA KA 1

Mudyaxihi a wu ri muti wa Vatsonga lowu a wu ri exikarhi ka matiko ya vatukulu va Tshivase na Ramabulani. A wu tikhovetile ensongeni wa nambu wa Rivubye, wu nembelerile eswikunwanini swa tintshava ta Venda; emilon'wini ya tinhlambeto ni tingula leti a ti pfelela ni ku thumuka mati ya vutomi minkarhi hinkw ayo.

Swihlahla swo tlhuma ni byanyi bya madingu yo dumba ni ku tsindziyela a swi ri swin'wana swa tinhlavutelo ta ku nona, ku fuwa ni vuxongi lebyi a byi tlhakerile muti wa Mudyaxihi. Hi ku komisa, muti lowu a xi ri xihlala lexi a xi angarhile ndzalo, mafurha ni swihlenge leswi a swi rungula matimu ya Kanana wa tolo ni tolweni.

Vunyingi bya tinhloko ta mindyangu ya Mudyaxihi a byi ri vasingiri. A byi hangalakile ni madoropa ya Joni, Pitori ni le mapurasini. Kambe vuyelo bya nyuku wa vona a byi ta endzhaku ka ntshovelo wa vurimi ekaya. Hikokwalaho vurimi a wu ri wona ntirho lowukulu lowu vaaki a va tihanyisa hi wona. Hambileswi a va ha tirhisa marimele ya xikhale a va la nga tshama va endzela hi dyandza kumbe mavabyi yo vangiwa hi ku pfumaleka ka swakudya. Eka muti wun'wana ni un'wana a ku ri na tshanga ra tihomu, timbuti, tinyimp fu kumbe hinkwaswo.

Ku ya halahaya matsolweni ya tintshava, swikolo ni kholichi ya dyondzo ya le henhla a swi phatsamile eripaleni, swi honokerile muti wa Mudyaxihi onge swo wu hlekula ni ku tsan'wa leswi vunyingi bya tindlu ta wona a ti akiwile hi maakelo ya xihina. A swi hlaveleriwa hi miako ya tinxakanxaka ta mabindzu leyi a yi tisimekile kwala nyongeni. Tempele ya Mumbi leyi a yi hlambanyile ntiyiso hi xihambano exihondzweni, a yi khigetelanile ni kaya ra vavabyi. Ekulenyana ni miako leyin'wana kholichi ya vurimi se a yi ri ni lembe yi ri karhi yi tshinya lavantshwa leswaku va nga tlangi hi ndzhaka ni ma- furha ya tiko.

Ku suka eMudyaxihi ku ya exidoropanini xa Boereshoop a swi teka tiawara tinharhu hi milenge yo nanayila. Kasi laha xikarhi ka mpfhuka ni le tlhelo ra vuxa a ku ri ni map uras i ya van'wankumi lawa a ya tshamile hi ntsalangano. Boereshoop kun'we ni mapurasi ya xona a swi ri nhlaluko laha ximanguvalawa ni hanyelo ra Xilungu a swi khupuka hi kona swi ya eMudyaxihi ni yan'wana matiko ya le kusuhani. Kambe hi xikongomelo xa mfumo, ku vandzekana ka mapurasi, Boereshoop ni matiko ya Vantima a ku ri ku ta kuma vatirhi vo chipa, lava a va fanele ku hluvukisa tindhawu ta varisi va hina handle ka hakelo yo nyawula.

Exikarhi ka vana va hosi Makolo leyi a yi fuma Mudyaxihi a ku ri ni un'wana loyi a a tive ka hi vito ra Mabutho. N'wana loyi. a a ri xisiva-rhumbu xa N'wa-Njomboti nkosikazi ya Makolo. Hi ku lava ka hosi, Mabu tho a a fanerile ku va yena a nga ta sala a fuma tiko loko tata wakwe a hundzile laha misaveni. Tani hi makwavo Fanisa ni van'wana vana va Mudyaxihi, Mabutho u lahlile xinkavani xa yena endzeni ka khokholo ra tintshava ta Venda, a deyisa hi Fanisa, a ondliwa ni ku leteriwa hi voko ra le vukosini. Kokwa wa yena, masalelwa ya vamabula-ndlela etikweni ra Venda, a a n'wi rhandza leswi nga riki na mpimo.

Hambileswi a ku thumuka ni ku khuluka ngati ya vukosi etinsingeni ta yena, Mabutho a a nga tsakeri vukosi kumbe ku ta phanga swa misava ni swa yona. A a tsakela ntsena ku ta hanya, a dyondza, a valanga, a xopaxopa ni ku kambisisa leswi endleke masingita ya ntumbuluko ni ntumbuluko hi woxe, ni ku ta lavisisa leswi swi vangaka rivengo, nxaniseko ni vusweti exikarhi ka vanhu va ka vona. Mabutho a a ri ni mbilu ya ntiyiselo, ntwela-vusiwana ni nhlanikelo lowu pfumalekaka eka vunyingi bya vana va switsutsu ngopfu-ngopfu va le vukosini.

Hosi Makolo u fikile laha misaveni minkondzo ya vuhlonga, nxaniseko ni swirilo swa va ka Ntimeni ya ha vonikela laha yi nga nyamalala hi kona. Hikokwalaho Makolo u kurile a funengetiwile hi nurhu wa vuhlonga. U hlukile a ri karhi a tiva leswaku Mulungu un'wana ni un' wana i hosi, khotso, mulawuri, swakudya ni mali laha tikweni rerhu. A a kholwa leswaku loko munhu a lava ku hanya byo chucheka u fanele ku va xioxanyama xa Valungu, a vitaniwa hi mavito hinkwawo lawa ya hlavutelaka vuhlonga bya yena. Kambe leswi a swi nga vuli ku nyowela hi tlhelo ra vumunhu ni xichavo; a swi vula ku yingisa tihosi takwe.

Eku hundzeni ka tata wakwe laha misaveni, Makolo u vuyile hi le Joni, laha a a ri 'Baasboy' ni xihehli lexiku lu xa vatirhikulobye eka Mulungu wa vona, a fika a ringeta ku mbindzimuxa mfumo wa Hosi Chamane. Hosi Chamane a a ri hosinkulu leyi a yi fuma ni ku letela miganga ya le Venda ku katsa ni muti wa Mudyaxihi. Vuhlungi lebyi a a byi endla na vanghana vakwe va ka 'More-kom' lava a nga endla xinakulobye na vona loko a vuya hi le xilungwini.

Hikokwalaho, mpfhuka wa ku tswariwa ka Makolo na Mabutho xikan'we ni malangutele ya vona vutomi bya laha mbangwini swi va endlile valala lavakulu swinene. Mabutho u velekiwile nkarhi lowu va ka Ntimeni a va ri emahlanganweni ya vutomi bya va ka vona ni vutomi byimb e; nkarhi lowu Vantima v·a nga thumba vuxisi lebyi a byi fihlile vutomi bya vamatiko; nkarhi lowu va ka hina a ya ri karhi va lwela ku tlhelela eswikundzwini swa vutomi bya va ka vona. Leswi swi endlile leswaku Mabutho a hundzuka hlonga ra vutomi bya milambu yimbirhi: vutomi byo leteriwa hi vambe ni vutomi byo lava nchuncheko ni ku tifambisa.

Xinakulobye xa Makolo na van'wamapurasi xi tlherile xi sungula hi vuntshwa. Makolo u pfumelerile van'wamapurasi va ta va ta teka vanhu va tiko va ya tirha emasin'wini ya vona laha a va hakeriwa hi miroho ni malinyana leyi a yi nga hundzi khume ra macheleni. Hakelo leyi a va yi kuma endzhaku ka ntiyiselo lowukulu swinene. Loko n'wanku mi a tshika a katekile ku kuma vatirhi lava a va tala ku va vavasati ni tindzumulo, a va tirhisa hi tihanyi letikulu swinene.

Mixo wun'wana ku fikile un'wana wa van'wamapurasi kwala xikhulu a ri karhi a chayela lori leyi a yi tele hi miroho yo xungwala ni mihandzu ya maphuphula a ta luva hosi. Xikongomelo xa yena a ku nga ri ku tisa 'ndzuvo' ntsena kambe a ku ri ku ta rhwala vanhu lava a va hlengeletanile kwala xikhulu. U fikile a yimisa lori kwala xikarhi ka muti kutani a lerisa malandza ya hosi ni vatirhi va ta rhwala 'ndzuvo' va yisa exitangeni loko yena a ri karhi a dzaha pipi a nga ri eku rhwaleleni.

Xitsutsu lexi a xi ri manghimani, xa xikandza xa xirhendzevutani onge i xigidi xa lembe ka ndlala; xa mahlo ya rihlaza onge i goya loko ri chava timbyana; swisisana leswo vevuka ni ku kwalala onge i voya bya nguluve swi ri karhi swi n'wi nyika ntirho wo tshama a ri karhi swi vuyetela loko swi hahlukahahluka. Emirini a a ambele tikhakhi (buruku na hembe) to koma ni mabutsu lawa ya talaka ku ambala hi masole ni vahloti, kambe ya yena a ya kwangwamarile ni ku handzuka hi ndzhope leyi a a yi kandziyela emasin'wini. Hambileswi a a tshamela ku n'wayitela a a nga ri munhu wa tintswalo kumbe ku rhandza varikwerhu.

Xa yena a ku ri ku kuma rifumo hi nyuku wa vatirhi. Leswi a a swi tiyisisa hi ximoko xa ridzwa lexi a xi hakiwile enyongeni ni mikenyengwani leyi a yi dzivisile xikandza loko a karihela vanhu.

Mabutho a a ri le tshangeni loko n'wankumi a fika. Minkarhi hinkwayo loko van'wankumi va fika a va n'wi kuma a yile exikolweni kumbe eku riseni. Hikokwalaho a a nga kumi nkarhi wo bula ni Valungu lava a va hamba va ta laha kaya. Kutani hi siku leri a wu ri nkateko ku ya nyanga ni ku ya ringeta ku vulavula na yena. U fikile laha a ku ri na Mulungu loyi a n'wi xeweta tani hileswi a nga dyondzisa xiswona exikolweni. N'wamapurasi yaloyi a pfumela a tlhela a n'wi vutisa loko a ha pfukile.

Hi ku yengiwa hi bulu ra vona endzhaku ka ku xewetana, Mabutho u nyengile a famba ni Mulungu epurasini a sukela tihomu. Kungu ra yena a ku nga ri ku ya tirha, kambe ku ya dyondza Xilungu ni ku ya vona leswi a swi endliwa kwala purasini. Kute lokva fika le masin'wini, n'wankumi u lerisile

vatirhi va yena kun'we na Mabutho leswaku va sala va hlakulela khava ra mavele loko yena a hundzela ekaya a ya fihlula. Eku vuyeni ka yena u fikile a chayela vatirhi hi ximoko leswaku va: tirha hi ku tikarhata ku tlula leswi a va tirhisa xiswona.

Mabutho u ringetile ku tiyisela, endzhaku a boha mbilu a landza n'wankumi a kombela ntirhisano lowunene handle ko tlhutlhisana. N' wamapurasi u hlamarile ngopfu ku kanganyisa hi xifanyana lexi a xi languteka xi nga tivi leswaku hi yena mani. U xi lerisile ku ya tirha handle ko lehisa marito kumbe ku yingela leswi a xi ringeta ku swi hlamusela. Mabutho u arile ku tirha hi mujaho ni ku khayimiwa tani hi homu. Hi ku copeta ka tihlo ximoko xi n'wi hlanganyi le makatla-, xi n'wi rhidimba nkolo wa 'nkw inkw irim ba' leyi n'wankumi a a ku hi yona a yi n'wi vangela nyongwa.

Ku fehla ka miri ku n'wi tsundzuxile leswaku a tilwela. U tlurile xikan'we a ku wa n'wi damarhela, a fela emirini wa yena loko swi endleka. U te a nga si fika, N'wamapurasi a vhika a tlhela a n'wi raha makhwiri hi butsu a ya ku puputsala, ehenhla ka mavele. Mabutho u pfukile kwalaho murimi a nga se n'wi hlantswa hi ximoko xa vumbirhi a ri hlaneka. A nga kangi a languta leswaku u kongoma tlhelo rihi, u tsutsumile a nyamalala emacokocokweni ya swihlahla laha a nga fika a tiyingisela a nga si tsundzuka mano yo tlhelela ekaya.

Loko a ri kwale endzeni ka phunga, u sungurile ku rila hi xihluku. A halaka mihloti loko a tsundzuka xinghana lexi nga hundzuka ni dyambu ri nga si pela. U sukile a famba a ri karhi a tisula mihloti, a kongoma lomu tihomu ta ka vona a ti tala ku dyela kona. A a nga lavi ku ya ekaya hi ku chava ku chovoriwa leswi a nga famba a siya tihomu ta ha ri etshangeni. Mpfhuka wa ku suka epurasini leri ku ya emadyelweni ya tihomu a ku ri ekule swinene. U fikile kona dyambu ri rhengile. Loko varisikulobye va ringeta ku n'wi vutisa lomu a a yile kona a nga va byelangi ntiyiso.

Nkwetlembetano wa Mabutho na murimi wu hundzile wu nga tivi hi munhu handle ka lava a a fambile na vona siku rero.

Nkateko wa kona, na vona vanhu lava a va fikangi va boxa ekaya hi ku chava ku hlundzukisa hosi. Wu nyamalarile hi xihatla kambe wu sukile wu byarile rivengo embilwini ya Mabutho. Leswi a swi fanerile ku va xinghana, vuakisano ni ntirhisano swi sungurile ku haha swi famba loko ri manyukuta, ri enghena endlwini ya mbilu ya mufana loyi. Rivengo ra yena ri kale ri endla leswaku a tshika ni ku dya 'ndzuvo' lowu a wu hamba wu tisa hi van'wankumi loko va ta va ta rhwala vanhu vo ya tirha emasin'wini ya vona. Lava laha kaya a va n'wi vula manyanga hikuva a va nga tivi ntiyiso wa kona lowu a wu fumbarhelile ku nyenya ka yena.

Mugqivela wun'wana Mabutho u pfukile ri xile swinene. U yile a ya pfuxela tata wa yena a nga si fikela hi vanhu lava a va tela ku ta vona hosi. Ndza tshemba u se·u fihlurile. Ndzi lava ku ku rhuma evhengeleni u ya ndzi xavela rikari ro khutula malepfu.

A·ndzi si fihlula tatana, ndzi nga ha ku magoza mambirhi ndzi ya mi xavela loko mi ri lava hi xihatla.

A wu ri kwihi loko lavan'wana va ri karhi va fihlula xana?

Ndzi hlwerile ku pfuka: a ndza ha etlele tatana.

Makolo u hetile nkarhinyana a miyerile. Ku xwela ka Mabutho a ku n'wi karhata swinene. A a languta ni ku navela leswaku mufana ya loyi a kula hi ndlela leyi a yi fanerile n'wana wa xinuna ngopfu-ngopfu loyi a nga ta va hosi ya mundzuku. A a fanele ku va xikombiso xa vufambisi byo tenga, vutlhari ni vuleteri eka xin'wana ni xin 'wan a. Ku xwela, leswi a swi yelanisa ni vulolo bya xisati a wu fanele wu ri ntolovelo lowu nga ekule na yena. Mab utho a a n'wi khomisile tingana; a a n' wi tshovile matimba loko a n'wi byela leswaku u hlwerile ku pfuka.

N'wananga, u nga rivali leswaku hi wena u nga ta rhwala harhi ya vukosi bya ka Makolo mundzuku. Hi wena u nga ta rhangela vanhu lava va nga hlanganisa muti wa Mudyaxihi hi nhlayo ya ku tala ka vona. Kutani u ta va hosi ya njhani loko u tinyiketa vulolo byo tsakisa hi swingoro wa ha tsakama xana? Mabutho a nga hlamulanga hikuva na yona hosi a yi nga tiyimiselanga ku amukela hlamulo yihi ni yihi leyi yi humaka eka yena. U miyerile, a rindzela tata wakwe leswaku a vula swin'wana handle ka ku n'wi lumbeta vulolo.

"Hi swona, famba u ya fihlula; ndzi ta ku vitana u