Mokwena

By DP Moloto

Kwa lefelong la ga kgosi Thulare, Mokwena o kopane le mathata a a amanang le manyalo a setso. Setlogolo sa ga Thulare e bong Tsholofelo, o batlile a gapelediwa ke rraagwemogolo, Mojanaga go nyala morwae. Se, se ne sa se itumedise Tsholofelo, a fudugela kwa go Thulare. Kwa bofelong, Thulare o ne a tseela Tsholofelo le kgaitsadiaagwe kwa tshireletsong ya baruti. Thulare le Mojanaga ba feleleditse ba lwa ka ntlha ya lenyalo la ga Tsholofelo.

• Language: Tswana
• Publisher: Via Afrika
• Release date: Oct 30, 2018
• ISBN: 9781415461624

Book preview

Mokwena e ne e le morwa wa ntlha wa ga Ramonamane, kgosi ya lekala le lengwe la Bakwena ba ga Setšhele. Mokwena e ne e le ngwana wa ntlo e kgolo le fa mmaagwe e ne e se mosadi yo o nyetsweng pele. Mmaagwe e ne e le ngwana wa kgosi ya lekala le lengwe la Bakwena ba ga Manamela.

Mosadi yo o nyetsweng pele ga mmaagwe Mokwena e ne e le Itumeleng, mme ena e ne e le ngwana wa kgosana. Ka mokgwa wa Sekwena, ngwana wa gagwe o ne a ka se ka a busa ngwana wa morwadia kgosi. Ka jalo Mokwena o ne a tshwanetse go busa fa morago ga loso lwa ga rraagwe.

Itumeleng o ne a na le ngwana wa mosimane; leina la gagwe go twe ke Tawe, mme e ne e le molekane wa ga Mokwena ka matsalo.

Mokwena, yo re tlang go thadisetsa babuisi tsa botshelo jwa gagwe, o ne a tsholetswe mo motseng o o bidiwang Mosita, gonne baagi ba ona ba ne ba kile ba sita ditšhaba tse dintsi, tse di kileng tsa leka go o thuba.

Motse o, o ne o dikaganyeditswe ke dithaba tsa meru e kitlaneng. Kwa ntlheng ya bophirima go ne go le nokana e e fologang mo dithabeng ka modumo o mogolo. Fa e tswa ka dithaba jalo, e ne e wela ka phororo e kgolo e e malekeleke; mme e ne e re fa metsi a wela fa fatshe mo letlapeng le le sephaphathi, a dire mouwane o o neng o fitlhelwa o thibile ka letsatsi le lengwe le le lengwe. Felo fa go ne go bidiwa Nkgo- ya-bojalwa-jwa-badimo, gonne ka malatsi otlhe a letlhafula o ne o fitlhela go tlhomile mola-wa-godimo. Batho ba ne ba dumela gore badimo ba nwa metsi a bodiba jo bo neng bo le ka kwa godimo ga phororo e, jaaka bojalwa.

Bodiba jo, jo bo neng bo le ka kwa godimo ga phororo e, bo ne bo sa kgongwe ke sepe, gonne bo ne bo le godimo ga letlapa le le borethe, le le ikadileng mo gare go noka. Le gona go ne go dumelwa gore go nna modimo o mogolo wa Bakwena o o bi- diwang Gaaumakwe. Gaaumakwe yo go neng go dumelwa gore ke rramogologolwana wa magosi a Bakwena, mme o tshela mo sebopegong sa noga e kgolo e e reng fa motho a ka e wela, e bo e le gore ga a kitla a tlhole a bo ja. Ga twe motho o ne a fetoga lengwe la majwe a mantsi a a neng a tletse foo.

Fa motho a eme gona mo ga Ramonamane, mme a folosa matlho go tloga kwa phororong go tla tlase mo motseng, o ka bona nokana e e manyokenyoke, e phatsima, e le tshesanyane go tloga kwa phororong, mme e ntse e gola, fa e atamela motse, mme e re fa e ya go tswa ka dithaba e ngotlege e bo e sale e kete ke yona noga e go tweng e nna mo bodibeng jo bo kwa noka e e simologang gona.

Fa motho a leba kwa ntlheng ya borwa a ntse a le gona mo ga Ramonamane o ka bona thaba ya mafika a magolo a a tlhatlaganeng go ya kwa godimodimo jaaka e kete a ne a ntse a tlhatlagangwa ke motho ka bomo. Kwa tlhoweng sa yona thaba e, e ne e dira motsu o mosesane o go neng go se sepe se se neng se ka palama kwa godimo ga ona, fa e se ona manong le dinonyana tse dingwe.

Kwa ntlheng ya Lebowa go tswa fa thabeng go ne go le motlhotlho o mongwe o o tshwanang le o re setseng re o boletse, mme ona o ragetse kwa pele o sa tlhamalalele godimo jaaka o mongwe. Thaba e, fa motho a ne a e lebelela a potile kwa ntlheng ya kwa botlhabatsatsi, e ne e re fa e ya go khutlha gona fa metlhotlhong e mebedi e, e khutle jaaka e kete e dira serota se e keteng sa poo. Fa o e lebelela sentle o fitlhele e tshwana le tshukudu, ka dinaka tse pedi tse di mo nkong, le serota se se khutlogileng gona gaufi le tsona dinaka tseo. Thaba e e ne e bidiwa Thabatshukudu ka ntlha ya sebopego sa yona.

Motse wa ga Ramonamane o ne o rakaletse le thaba kwa ntlheng ya botswatsatsi go tswa kwa nokaneng e re setseng re e akantse. Kwa ntlheng ya bophirima go ne go le motsana wa ga Mogale monnaawe Ramonamane. Le ona o ne o na le lesongwana la batho.

Mo matlhakoreng a mabedi a noka go ne go tlhogile ditlhare tsa mefuta e mentsi; mme bogolo go ne go eme dinatla tsa medubu, di godile e bile di kgomana ka dikala.

Fa motho a latlhela leitlho jalo go ya le noka kwa tlase, o tlaa bona khuti e e apereng majang a matalana, mme fale le fale mo gare ga nokana go eme mogokare o o nwang metsi a nokana e, o nwa le ka dikala.

Gona mo khuting e re tswang go e akanya e ne e le moo batho ba ga Ramonamane le monnaawe Mogale, ba jalang mabele gona. Fa letlhafula le budusetsa, ke gore ka nako ya motlhagolo, o ne o ka kgatlhega fa o ntse godimo ga nngwe ya dithaba, o bogetse e bile o utlweletse basadi ba Bakwena ba tsere theko mo masimong, ba ntse ba riberibela ba ela gongwe le kopelo e ba ntseng ba e opela. Mongwe wa bona a peteketsa a ntse a re: Kgopi e khibitswana, mme ba bangwe ba mo dumela ba re: Matebeleng-wee! o wee! o wee! Matebeleng wee! Fa gongwe o ne o ka bona mongwe wa bona a re kgwatlha! a teta, a ya kwa le theko, mme a re pheu! gore mosese wa kgomo o sale o phaphametse jaaka mogatla wa ga ramolongwana. Mokgosi o ye fa godimo, motho a re gariariaga! ga bo a sa bo se na mahube. Mosadi a kgathinye moduduetso, pina e boele e ye fa godimo, ba koname gape basadi ba Batswana bana ba mmala wa sebilo.

Fa gongwe fa ba ribaribela jaana mosadi sengeengee se mo mokokotlong, go se molato ba rutha lefatshe ka petlwana, lerole le beta mokodue.

E ne e le ka kgwedi ya Mopitlwe, mme Ramonamane o ne a ntse le banna fa kgotleng, fa go fitlha morongwi a tswa kwa morakeng wa ga Ramonamane a tlile go mo itsise gore mohumagadi Mmaphoti mogatsa Ramonamane o tshotse ngwana wa mosimane. Ramonamane o ne a rometse mosadi wa gagwe wa ntlo e kgolo kwa morakeng, go tsholela ngwana, yo jaanong a tshotsweng kwa teng, gore a se ka a loiwa ke basadi ba ba botlana ba ba neng ba eletsa fa mohumagadi a ka tllhoka ngwana wa mosimane gore go tle go buse bana ba bona.

Fa a utlwa kgang e, e a ileng a e bolelelwa, fa banna ba lekgotla ba sena go phatlhalala, a dira gore go tloge morongwi yo mongwe go ya go bitsa ngaka e kgolo ya kgosi e bong Mapadimole. Mapadimole o ne bidiwa ka’ina le, gonne o ne a se ka a supa motho ka monwana, e bo e le gore motho yoo o tlaa padimolwa ke tladi. O ne a sa bolaye dira tsa gagwe fela ka tladi, o ne a bolaya le tsona tsa batho bao a ba thaileng. Ke gore, fa o ne o ka re o leka motho, yo o thailweng ke Mapadimole, e bo e le gore tladi e tlaa go ratha mmogo le ba losika lwa gaeno.

Morongwi wa kgosi o ile go ya go bitsa Mapadimole, mme e rile ka le le latelang, fa e kete di tlwaela mafulo, a fitlha. A tlhaga Mapadimole, a eteletswe pele ke morwadi wa dithabela. A tlhaga a boitshega Mapadimole, e le ena tota Mapadimole wa nnete. Matlho a gagwe a tlhaba a le bogale, a phatsima jaaka dinaledi. O ne a le mosumu, ditedu tsa gagwe tse di tlhogileng go potologa molomo le mo seledung di le ditshweu twaa! Mo tlhogong a rwele tlhoro ya dibatana, mme e sa bonale ka ntlha ya diphofa tsa bontšhwe, le tsa dikgori, le tsa yona nonyane e tala, e go tweng ke tladi. O ne a tlhatlhampetse jalo mo tlhogong, mme mo molaleng e le tlhakantsuke, e e gakgamatsang ya dinakana tse di tletseng tshitlho. Go le dinala tsa ditau, tsa bonkwe, e sita le ona matshoo le matlalo a botshwene a le mo gare. Go ne go le medi e mentsho e go tweng mefifi, go le e mesetlha, go le e mehibidu, botshwarabaloi. Tsotlhe tse di neng di golegeletswe mo molaleng ka megala e e ntseng mafaratlhatlha moo o neng o ka se ka wa bona gore o ntse jang. Mo mabogong o ne a bofeletse bommalekgololo, ditalama tse dikima, di le tharo mo letsogong le lengwe le le lengwe. Gaufi le malokololo a letsogo a bofeletse letlalo la noga; e re fa a bua a nne a le forogotlhe gore mongwe le mongwe a le bone. O ne a bolela ka metlha gore ke letlalo la noga e a e ntshitseng mo bodibeng e ntse e tshela, mme a e bua e ntse e tshela.

Meomo ya mogoma e le mesesane, dinao e le dimatla tse e keteng tsa tlou. Menwana ya maoto e ragile e ngalalelane; o mongwe o lebile kwa, mongwe kwa; mme direthe di fatogile e le melapolapo e e elelang kgodu e khibidu. Lenao ka fa godimo e kete kgaga, le le makokoma, le le magwagwa, e bile makakaba a lona a ntse a kgomorolotsega, fa a baya lenao lengwe godimo ga le lengwe.

Fa a fitlha fa kgotleng a dumedisa letona la kgosi, mme a re mo go lona: Mokwena, raya kwena e kgolo o re motlhanka wa yona o a dumedisa. Lefoko la tsamaisiwa ke melomo ya matona, mongwe le mongwe a bolelela mogoloe mo boreneng go fitlhelela tumediso e bo e fitlhe go yona kgosi. A dumela Ramonamane, mme le yona tumelo ya gagwe ya ya ka tsela e tumediso ya ga Mapadimole e fitlhileng go yona kgosi ka yona. Jaanong Mapadimole a re: Kgosi ntšwa ya gago e utlwile pitso ya gago, mme e tlile go utlwa se e neng e biletswa sona Kgosi ya re: Fetela ka kwa lapeng le nna ke etla. Mapadimole le morwadi wa dithabela ba nanoga ba ya ka kwa lapeng. Ga isa lobakanyana Ramonamane le ena a emelela mme a re: Bakwena ke sa ile go bona monna yole Ramafofa, a re ke mongwe wa boreaitse, ke batla gore a bone mmaTawe o letse a sa re robatsa.

Ya ya kgosi e setswe morago ke letona la boikanyo Peloyatau. Ya re fa a fitlha a isa Mapadimole ka kwa lapeng la ga Mmaphoti, mme a tsaya mosese o mogologolo wa ga Mmaphoti a re: Mapadimole laola mosese o, o re bolelele se o se bonang.

Mapadimole a ntsha marapo a tse di suleng, a a tshela fa fatshe, a a goboka ka diatla a a kgotlhokgotsa a re: Taola buabua o re bolelele nnete! A a butswela ka mowa, a a gasa fa fatshe a re wašaaa! a re: "Ehee! Moremogolo! kwena di a tshega di ntsha menomasweu! Morena, letsatsi le dule, motse o bonegilwe, dikwena di opela dikoma, borabolo ba sentse difatlhego. Mohumagadi o itibotse, o re tsaletse kgosi e ntse e khutlotse matlho kgakala le motse, kwa, mo latsatsi le tswang gona. Kgosi e nngwe ke morwaa Ramonamane le Mmaphoti a Manamela.

Kgosi ya re: Ke gona Mapadimole, ke batla gore o ntshwarele ngwana, a se kotangwe ke ntsi le fa e le nngwe. Mapadimole a re: Morena wa me, ke tlaa mo tshwara ka tse di thata.

A nna matlhatlhaga monnamogolo, a tsaya kgetse e kgolo a e bofolola, mme a ntsha kgetsana tse dintsi a di baya ka go latelelana jaaka ena a itse. A simolola

a bofolola ya ntlha a ntsha bupe jo bontsho mo go yona, mme a re: "Kgosi se ke pula naga. Ngwana o tlaa tlhabelwa ka sona motlha a tswang mo ntlong. Se tlaa dira gore a se ka a imelwa ke batho le

diphologolo. Se dirilwe ka matlalo a dibatana le diphologolo le batho ba ba bogale; mme di besitswe, tsa tlhakanngwa le ditlhare tse di thata. Morena, fa ngwana a tlhabetswe ka bupi jo ga a tshwanela go ja nama ya phologolo nngwe e e legatlapa gonne a ka tloga a gotsa yona."

A bofolola e nngwe mme mo go yona a ntsha bupi jo bohibidu a re: Se, rra, ke madi a diphologolo tse kgolo tse di makete, a tlhakantswe le ditlhare tse di boima tse di tlaa dirang gore ngwana a nne le letsogo le le boima, mme e re fa a otla sengwe le sengwe se wele fa fatshe. Ka sona le tlaa mo tlhabela mo malokolong otlhe a mabogo. La bofelo a ntsha lonaka lo lo tletseng tshitlho a re: Ka se lo tlaa mo tlhabela ka ngwaga o mongwe le o mongwe. Morago a re: Ke feditse kgosi.

Kgosi ya ntsha dipholo tse nne tse di akotseng ya re: "Tsamaya hee, Mapadimole, mme ke se ka ka utlwa sepe ka ga tiro e, e ke neng ke go bileditse yona; fa nka utlwa, lerumo le le tlaa nwa madi a gago. Mapadimole a tsamaya le morwadi wa dithabela, mme a se ka a ba a bolelela ope ka ga tiro ya gagwe le Ramonamane.

Ka le le latelang, kgosi ya belesa makaba ya leba kwa morakeng e na le Peloyatau, go ya go dira jaaka

Mapadimole a ne a boletse. Ba fitlha fa letsatsi le tswa mme ya re ka maabanyane ba simolola tiro ya go tiisa ngwana.

Ngwana a nna ngwaga le dikgwedi tse thataro kwa morakeng. E rile lobaka lo lo sena go fela a tlisiwa mo gae le mmaagwe. Bakwena ba itsisiwe fa mohumagadi a ba tsaletse kgosi e e tlaa ba busang morago ga loso lwa ga Ramonamane. Bakwena ba nesa pula, ba re a ngwana a gole.

Ka letsatsi le lengwe banna ba lekgotla ba phuthega go utlwa leina la morwaa kgosi. Kgosi ya ema ya re: Bakwena ngwana re bone gore re tshwanetse go mo teelela rraagwemogolo, mme leina la gagwe ke Mokwena. Banna ba nesa pula ba re: A a gole, a bo a tlhogole. Mongwe le mongwe a ntsha neo e a tlileng a e tsholetse ngwana wa kgosi ya gagwe.

Fa Mokwena a le dinyaga tse di ka nnang supa, a simolola go disa dipodi, dinku le dinamane mmogo le basimanyana ba bangwe ba motse. E rile fa a simolola go disa jaana, Ramonamane a laela gore dipodi le dinku di remelwe lesaka kgakajana le motse, gonne di ne di setse di pitlagana mo lesakeng le le mo motseng. A laela gore dipodi le dinku di nne mo tlhokomelong ya ga Molefe, Tawe le Mokwena, mme Peloyatau e nne ena motlhatlhobi wa metlhape e.

Kgosi Ramonamane o ne a kgetha bana ba gagwe jaana gore ba tlhokomele metlhape gonne a ne a rata gore ba tshele botshelo jo bo boima, mme a ba beetse motlhokomedi yo o bogale, Peloyatau.

E ne e le ka lobaka lo dipodi le dinku di tsalang ka lona. Mokwena le Tawe ba bewa go tlhokomela dipodi gonne di ne di le dintsi go feta dinku. Tiro ya mokatakata ya simologa. Dipodi tsa tsala mafatlha a mabedi, a mararo, mme tse dingwe di gana bana ba tsona; ga nna tiro e kgolo ya go tshwarelela dipotsane gore bommaatso ba di anyise. Mmuisi o tlaa lemoga gore ke tiro e e kanakang go tshwarelela dipotsane, go di ntsha mo lesakaneng go di neela bommaatso na. Ke gore basimanyana ba ne ba tshwanetse go itse mmaagwe potsane e nngwe le e nngwe e e neng e le mo lesakaneng.

Peloyatau le ena o ne a sa iketla ka thupa mo go bona. A goa, a gagasela, a betsa, mme mosimanyana a siana leparapara. A ba bogisa Peloyatau, mme e re fa kgosi e utlwa e re: ke gona o ba dirang banna, ga o ba bogise.

Motshegare o mogolo fa jaanong ba le kwa madisong mme ba gopola gore ba ikhuditse mekgosi le dithupa tsa ga Peloyatau, ba bone fela a setse a re thusu! E bo e le gore ga a tlhole a botsa sepe, o setse a tshela mosimane ka thupa, mme e re fa ba phatlhalala ba sia a ba tlose lekwitikwiti, a re o setla motho, mosimane a theme, a re o baya motho mpheetšhane, mosimane, a thelele, a mo potedise ka setlhatshana. Gantsi e ne e re fa a ba tlosa lematlwana jaana o ne a siana le Mokwena, a re: "Tloga o ntshie re bone Mokwena; nna le wena re tlile